Ísafold - 04.05.1912, Blaðsíða 2

102
I8AFOLD
að vinna aí mikilli og elju að göml-
um áhugamálum sinum. Þar á meðal
að því, að veita Irlandi sjáljsforræði.
Mesta og versta steininum ruddi
Asquiths-stjórnin úr vegi, er hún í
fyrra braut á bak aftur vald efri máls-
stofunnar með veto-lögunum o: lög-
um um það, að efri málstofan skuli
eigi fá hamlað framgangi laga, sem
neðri málstofan samþykkir, nema
tvö ár.
Og Asquith var eigi fyr búinn að
leiða hið vandasama kolaverkfalls-deilu-
mál til farsællegra lykta, í öndverðum
apríl en hanri fitjaði upp á sjáljsjor-
rceðismáli Ira.
Fimtudag 11. apríl lagði Asquith
nýmælið fyrir þingið, og mun sá
dagur jafnan þykja merkisdagur í þing-
sögu Breta. Svo var mikil forvitnin
og áfergjan meðal þingmanna sjálfra,
að sumir þeirra komu kl. 7 um morg-
uninn til þinghússins til þess að tryggja
sér sæti — því að svo sem er kunn-
ugt, er hvergi nærri sæti fyrir alla
þingmenn (670) neðri málsstofunnar
í fundarsalnum. En fundur hófst eigi
fyr en kl. 3. Þá tók Asquith til
máls og talaði 2 tíma.
Asquith mintist fyrst, hve ógleyman-
legt sér væri erindi Gladstones um
þetta mál þar í deildinni fyrir réttum
19 árum, og bætti svo við: »Eg
cetla mér eigi pá dul að spenna boga
Ulyssesar.« Hann gat þess þvínæst,
að á þessum 19 árum hefði margoft
skift um flokka og stjórnir þar í landi.
Bretar hafi átt bæði við frið og ófrið,
góðæri og harðæri að búa — en eitt
hafi þó jafnan staðið sem »klettur úr
hafinu*: krojur Ira urn sjáljsjorræði.
Og nú væri loks að því komið, að
sinna ætti þeirri réttlætiskröfu íra.
Og þegar það skref væri stigið —
vildi stjórnin halda áfram í sömu átt
með aðra hluta Bretaveldis, sem ættu
líkar réttlætiskröfur.
Frumvarpiö sjálft.
Meginatriðin í hinu nýja frumvarpi
eru þessi:
1. Yfir írland skal settur landstjóri,
the Lord Lieutenant, með stjórnarráð
sér við hlið.
2. írland fær löggjafarþing — í
sérmálum sínum, tvískift með 40 þing-
mönnum í e£ri deild og 164 í neðri
deild. Þingmenn ejri deildar velur
brezka stjórnin fyrsta sinni, en eftir
3 ár fara þeir frá og skal þá írska
ráðuneytið velja í þeirra stað. En
þingmenn til neðri deildar skal velja
með sama hætti og til neðri máls-
stofunnar á sjálfu Bretlandi. Einn
fulltrúi kemur á hverja 27000 íbúa.
3. Sameiginleg mál skulu vera
aðallega: utanrikismál, hermál og al-
menn skattamál. Ennfremur verða
fyrst um sinn vátryggingarmál og elli-
styrktarmál sameiginleg, en eiga seinna
að verða sérmál.
Þá er og ákveðið í frumvarpinu, að
írska þingið geti eigi takmarkað trú-
bragðafrelsi, og að brezk stjórnarvöld
skuli hafa víðtækt vald til þess að af-
stýra öllum ráðstöfunum, sem eigi
sé samkvæmar þessum samþyktum.
(um 21 eyrir) um vikuna. Af því
gaf hann þriðjunginn til trúboðs. Hinu
varði hann til þess að kaupa alþýðu-
útgáfur af leikum Shakespeares.
Lestrarfýsnin var óseðjandi. Hann
las alt og öllum stundum, sem hann
gat höndunum undir komist. Og
innan skamms fór hann að rita í blöð-
in í grend við sig. Hann fekk grein-
arnar teknar, en fekk ekkert fyrir þær.
Hann ritaði samt, meðal annars í blað
í Darlington, sem hét Northern Echo.
Tuttugu og tveggja ára gcmlum var
honum boðið að gerast ritstjóri þess
blaðs. Hann varð steinhissa. En hann
þá boðið. Og blaðið varð í hans
höndum atkvæðamesta blaðið á Norð-
ur-Englandi.
Svo mikið þótti kveða að þessum
unga blaðamanni, að frjálslyndi flokk-
urinn í Lundúnum þóttist verða að
fá hann þangað. 1880 varð hann
meðritstjóri við Lundúnablaðið Pall
Mall Gazette og þremur árum síðar
yfirritstjóri þess. Blaðið varð afar-
öflugt og voldugt. Það kom meðal
annars af stað Gordon-leiðangrinum
til Sudan. Þó að Stead væri jafnan
einn af mestu og öflugustu friðarvin-
um heimsins, neyddi blað hans stjórn-
ina til þess að auka flotabúnaðinn
í brezka parlamentinu eiga 42 írar að
sitja fyrir hver 100 þúsund íbúa.
Miklum andmælum sætti frumvarp
Asquiths þegar á fyrsta fundinum.
Foringi íhaldsmanna, Bonar-Law og
írski afturhaldsmaðurinn Carson lögð-
ust á eitt um að velja því og höfund-
um þess háðungar- og skammar-yrði.
En aðalforvígismaður íra í sjálfsfor-
ræðisbaráttunni, Redmond lýsti sig ein*
dreginn fylgismann frumvarpsins og
Háðmynd, sem sýnir hvernig íhaldsmenn
líta á frnmvarpið um írska heimastjórn:
Redmond, teymir Asquith eins og hund
i bandi.
endaði ræðu sína á því, að hann
pakkaði drotni Jyrir, að hann hefði Jeng.
ið að lija penna dag.
Meðal þeirra sem ráðist hafa gegn
frumvarpi Asquiths af mestri heift er
hinn heimsfrægi skáldsagnahöfundur
Rudyard Kipling og hefir hann ort
níðkviðlinga um Asquith fyrir tiitæki
hans.
Margir spá þvi, að heimastjórnar-
frumv. verði Asquiths-stjórninni að
falli, en hinir eigi færri, sem
trúa þvi og treysta, að Asquith takist
að leiða þetta stórmál til lykta, sem
trúa á hamingjustjörnu hans — þá er
leitt hefir hann heilan á húfi og með
lárviðarsveig i höndum út úr öðrum
tröllauknum brýnum á stjórnmálavíg-
vellinum.
-----------
Kolasðlumáliö.
Eg ætla ekki að bera við að skrifa
um*það mál. Treysti mér ekki til
þess.
En eg vildi mega vænta þess — og
treysti því lika — að það verði skoð-
að og virt Jrá ollum hliðum, áður en
efnamenn vorir kveða það niður.
Ein hliðin snýr að okkur fátæk-
lingunum. Og þar finst mér stinga
mest i augun þetta atriði: Við, sem
kaupum í smáskömtum, eigum þess
sjaldan kost að fá kol fyrir 1 eyri
pundið, og aldrei par undir. Við er-
um margir — sjálfsagt 100 móti 1
efnamanni, og gjörum því mikil kaup
samtals.
Það gæti því orkað tvimælis, hvort
rétt væri að líta hér eingöngu á hags-
muni hinna örfáu »stóru« kolanot-
enda.
Á þetta vildi eg biðja ykkur að líta,
sem ræðið og ráðið um málið, Og þá
jafnframt á hitt, að 150—200 kr. ár-
legar tekjur fyrir landsjóð eru ekki
auðfengnar.
Fátceklingur.
stórum. Enginn maður hefir fengist
meira við það, að skýra fyrir almenn-
ingi og efla hugsjón hins brezka heims-
veldis. En jafnframt var réttlætis- og
mannúðartilfinningin svo rík, að eng-
inn maður var ákveðnari og óhlifnari
Búavinur en Stead, þegar til ófriðar
kom með þeim og Englendingum.
Eitthvert viðkvæmasta og ofsafengn-
asta stórmálið, sem Stead lenti í með
Pall Mall Gazette var uppljóstur hans
um kaup á kouum til ólifnaðar. Það
var árið 1885. Eftirgrenslanir hans
voru reknar af svo miklum ötulleik,
að hann lenti loks í fangelsi fyrir þær.
Hann var dæmdur í þriggja mánaða
fangelsi, en fekk eftir fáa daga linun
á dómnum, svo að hann gat stjórnað
blaði sínu úr fangelsinu. Hann varð
mikill vinur fangahússtjórans, og hann
gaf Stead að skilnaði föt þau, sem
hann hafði verið látinn vera í í fang-
elsinu. Um mörg ár hélt Stead vin-
um sínum veizlu á afmælisdegi dóms-
áfellisins, og var þá í fangafötunum.
Þó að Stead biði þenna ósigur, vann
hann að hinu leytinu þann sigur með
aðförum sínum í málinu, að ólifnað-
arhegningarlögunum var breytt á Eng-
landi, og alþjóðasamtökum hratt hann
Frakkar á íslandi.
Svo heitir dönsk grein, sem. birtist í
danska verzlnnarblaðinu Börsen þ. 17. f.
mán. T.iðindamaðnr blaðsins i Parfsarborg
hefir tekið sig til og farið á stúfana til
þess að grenslast eftir, bvað Frakkar hafi
i hnga um framkvæmdir á íslandi. Það’er
sitt af hverjn ,nýstárlegt i þessarri grein
og þykir því Isafold rétt að birta greinina
i heild sinni i lauslegri þýðingu. Hún
hljóðar svo:
Paris 10. apríl 1912.
Það er ekki svo fátítt á :einni ár-
um, að sjá í dönskum blöðum sím-
fregnir og fréttabréf frá íslandi með
óheillavænlegum frásögnum um, að
hin og þessi stórveldi séu nú búin
að ná alvarlegu tangarhaldi á landinu
eða að hin og þessi bankafélög á Frakk-
landi séu búin að klófesta eignir og
tryggja sér bagnýting á auðsuppsprett-
um þar í landi. Nákvæmlega er al-
drei farið út þessa sálma, en þó bregð-
ur í sambandi við fregnir þessar einu
nafni jafnan fyrir og það er Brillouin
konsúll. En um það hefir jafnan ver-
ið furðuleg þögn, hverir hinir mörgu
banka-bakjarlar væru, sem yfir vofði, að
mundu svælda undir sig alla eyna.
Sitt af hverju virðist benda til þess,
að bakjarlsbankiað þessum fyrirætlunum
væri hinn sami, er i sinni tíð styrkti
stórkostlega norska verzlunarhúsið
Birkeland & Eide, sem nú er heims-
frægt orðið. Eg sneri mér því fyrir
nokkurum dögum til Banque de Paris
& des Pays, sem er í miklum metum
og bað um að mega tala við fram-
kvæmdarstjórann, sem skifti sér af
»islenzkum málum* og var mér vísað
inn til manns, sem — það er bezt
að segja það þegar — var það full-
komlega óljóst, hvað ísland »eiginlega
væri«. Eitt er minsta kosti víst, að
þaðan er auðmagnið ekki runnið, sem
spýta á í íslenzku eldfjöllin í von um
að fá þau svo til að gjósa gullhrauni.
er velli niður fjallahlíðarnar niður að
ströndunum og þaðan yfir úthöfin.
En — bankana hefi eg pó Jundið.
Frakknesku miljónirnar renna frá Banque
Transatlantique og Banque Francaise
pour le Commerce & l’Industrie. Síðari
bankinn er hinn fimti í metorðaröð
Parísarbankanna, mjög mikils met-
inn og máttugur banki. Til þess að
fá nánari vitneskju sneri eg mér til
Transatlantiquebankans og fann að mál
bankastjórann Marcel Bloch. Hann
sagði mér með mikilli ástúð, en mestu
varfærni þó, hve miklar vonir menn
gerðu sér um siljurbergsiðnaðinn íslenzka
en hafnargerðir eða námurekstur mint-
ist hann ekki á — og »jrakknesku
miljónirnar« ekki með einu orði.
En eg varð þess vísari, að lífið og
sálin í fyrirtækjum þessum, frakkneski
heiðurskonsúllinn Brillouin, mundi
koma til Parisar á fárra daga fresti.
Þessi voru drögin til þess, að einn
góðan veðurdag, sat eg andspænis
þeim fjöruga og gáfaða Frakka í hó-
telherbergi, sem hann var búinn að
umturna svo, að mest líktist rannsókn-
arstofu, vinnustofu fornfræðings eða
námufræðings, Mér fanst eg þarna
vera bókstaflega kominn til íslands,
því að hvar sem litið var úði og grúði
af íslenzkum klettamolum, islenzkum
af stokkunum til þess að hefta kvenna-
söluna.
Út af þessu máli varð hann einn
af nafnkunnustu mönnum Englands.
Mjög var eftir honum sózt sem ræðu-
manni. Á skrifstofu hans var litið
sem nokkurs konar griðastað allra
manna, sem eitthvað áttu bágt.
Árið 1889 slepti hann ritstjórninni
við Pall Mall Gazette, og stofnaði
tímaritið Review oj Reviews. Allir
virðast viðurkenna, að það hafi verið
eitt af allra-áhrifamestu tímaritum ver-
aldarinnar. Mest hafa áhrif þess senni-
lega verið í friðarmálinu. Annars var
hugsjónaauðurinn þar ótæmandi. Og
því stórfeldari sem hugsjónirnar voru,
því meira ástfóstri tók Stead við þær.
»Smekkvísin gat brugðist honum,«
segir stórblaðið Times; »en hann gat
vitnað í öll ógrynni atvika og mál
hans var fult af styrkleik og lífi. Hug-
vitið var stórkostlegt og frjósemi and-
ans; í rökfærslum var hann slyngur;
og orðgnótt hans var undursamleg.
Allir gestir gátu náð fundi hans, þó
að neðst i stiganum hjá honum væri
venjulega þessi auglýsing: »Gestirnir
eru margir og tíminn er stuttur; fyrir
því eru gestirnir beðnir að fara spar-
lega með tímann.t Bréfaviðskifti hans
kolum, gulli, silfurbergi, gimsteinum
og allskonar málmum; í raun og sann-
leika: ísland flutt til Parísar.
»Já, ef kleift væri að flytja dálítið
af París til íslands — menningu og
fé og raunar líka siðferði — þá
væri mikið unnið — einnig fyrir ís-
lendinga sjálfac. Þetta voru fyrstu
orð Brillouins konsúls — svo sem
inngangur að skýringum þeim er hér
fara á eftir.
Fyrirætlanir Brillouins konsúls.
»Á síðari árum, sagði Brillouin, hafa
með fulltingi ofannefndra banka verið
gerðar mjög nákvæmar og mikilsverð-
ar rannsóknir af þar til hæfum verk-
fræðingum víðsvegar á eynni, með
það fyrir augum sérstaklega, að finna
einhvern stað á suðurlandi, sem hent-
ugur þætti til hafnargerðar, sem verða
mætti undirstaða og miðstöð fyrir
iðuaðarframk'væmdir á íslandi í fram-
tíðinni.
Árangurinn af þessutn rannsóknum
varð sá, að Thorlak1 var valinn til
þessarar hafnar. En óðara en það
kvisaðist, að til stæði að kaupa landið
þar kringum, streymdu allir íslend-
ingar þangað, mældu sér hver um sig
út landskika og sögðu vera einka-eign
sína og settu á það verð, er þeim
leizt. Þetta var alt gert í skjóli
undur-gamalla laga — útmcelingalaga,
sem í fyrstu voru sett vegna Dana,
en gera útlendingum öllum hina mestu
örðugleika. Þau gera hverjum íslend-
ingi sem er kleift, að fá mældan út
landskika, hvar sem er á landinu, nema
í nágrenni Reykjavíkur, og lýstan
sina eign og þar af leiðandi krefjast
hvaða borgunar sem er fyrir hann.
Landið kringum Þorlákshöfn er
persónuleg eign min, en ekki bankafé-
lagsins, en að öllum líkindum sel eg
það i hendur hlutafélagi því, sem
stofnað hefir verið hér í París skömmu
eftir komu mína.
Helztu hlutabréfaeigendur í félag-
inu eru ofannefndir bankar, en hluta-
féð er ekki fast ákveðið, heldur er
þessu þannig komið fyrir, að smátt
og smátt, eftir því sem nauðsyn kref-
ur, verður okkur trygt það fé, sem
á þarf að halda — samkvæmt tillög-
um verkfræðinga vorra. En fyrst um
sinn er hámark fjárins ákveðið 30
milj. Jranka (21 milj. 600 þús. kr.).
Nafn félagsins:
Société Jrancaise d’ Entreprises en Islande
segir greinilega til um það, að sú er
fyrirætlun vor að notfæra oss og hag-
nýta hinar margvíslegu auðsuppsprett-
ur, sem leyndar liggja víðsvegar á
eynni, frá náttúrunnar hendi.
Það tel eg mér skylt, að ljúka á
íslendinga því eindregna lofsorði, sam-
kvæmt reynslu minni, að þeir munu
taka félagi voru tveim höndum og
veita oss greitt og ósérplægið full-
tingi, nú er þeir sjá, að við ætlum oss
annað meira en að líta á landið og
»uppgötva« það.
Þjóðin með stjórnina og yfirvöldm
í broddi, skilur það vel, að mark vort
‘) Þetta er gælnnafn Brillonins á Þor-
lákshöfn. — Ritstj.
voru afskaplega mikil, og hann hélt
öllum sinum bréfum saman. Hrað-
ritun kunni hann ekki — enda er sú
list óþörf manni, sem hefir jafn-
óvenjulegt minni. Allir samverka-
menn hans unnu honum hugástum,
því að hann var ávalt hjálpsamur og
umburðarlyndur, og skapgæði hans
brugðust aldrei. Samræðum hans
hætti við að verða að eintali, en tal
hans var afbrigða-skemtilegt — fult af
fjöri og snildarlegu orðbragði. Hon-
um var mjög sýnt um það, sem var
skoplegt, og að engu þótti honum
meira gaman en að hlegið væri að
honum sjálfum. Þeir sem þektu hann
bezt unnu honum mest. Örlæti hans
var takmarkalaust, og andlát hans
harmar mikill fjöldi alls konar manna,
sem notið höfðu vináttu hans og
fengið hjá honum hvatning og and-
lega hressing.«
Blaðið, sem lýsir honum á þessa
leið, var alla jafna andstæðingur hans.
Það segir, að líklegt sé, að áhrif hans
hefðu jafnvel orðið enn meiri en þau
urðu í stjórnmálunum, ef hann hefði
ekki fengist við spíritismann; »en
samt er þess að gæta«, segir blaðið,
»að fyrir bragðið jukust honum áhang-
endur á einu sviði, að sama skapi sem
er fyrst og fremst að rétta landið við
(ophjælpe Landet) og nota fjármagn
vort til þess að leiða hin leyndu auð-
æfi út úr fylgsnunum — auðæfi sem
ella mundu liggja ónotuð — og með
því móti vinna að því, að líf ,og fjör
færist' í atvinnuvegina.
Við höfum augun allsstaðar og það
er enganveginn svo, að við ætlum að
keppa við neinn, því að alt getur
hæglega samlagast. Ef okkur t. d.
litist það hagkvæmt einn góðan veð-
urdag að taka að okkur að gera hina
langþráðu norðlœgu höjn í Reykjavik,
en á peninga er nú árangurslaust ver-
ið að hrópa til hennar — mundum
við að sjálfsögðu telja það Ijúfa skyldu
vora, ekki sízt þar sem vel má
nota hana, þótt höfn verðifgerð í
Þorlákshöfn.
Þorlákshöfn á ekki einungis að verða
hceli jyrir pilskip. Hafnargjöldin geta
eigi borið neina hafnargerð. Þau bera
ekki einu sinni Hamborgarhöfnina.
Það eru verklegu jyrirtækin og upp-
lendið, sem rís upp kringum hafn-
irnar, sem þeim halda uppi. Og fyrst
og fremst er það upplendið, sem við
verðum að hugsa um, er fram líða
stundir og mun verða mikið í það
varið.
Félag vort hefir eignar- eða afnota-
rétt 9 Jossa á suðurlandinu. Aflið í
þeim er samkvæmt opinberum skýrsl-
um nál. 1 miljón hestöjl. Kring um
Þorlákshöfn eigum við land, sem ætl-
að er til rajmagns-ajlstöðva og til pess
að skilja og bræða málma með raj-
magni.
Enn fremur höfum við á leigu silj-
bergsnámur hins íslenzka landsjóðs og
væntum hins bezta af þeim.
Þvi hefir verið hreyft, að á suð-
vesturlandinu í Skerjafirði væri höfn
frá náttúrunnar hendi. En það er
ramvitlaus staðhæfing. Skerjafjörður
er óhæfur, mynnið fult af blindskerj-
um, svo þúsundum skiftir og mundi
það kosta miljónir króna að sprengja
þau.
Þorlákshöfn er eini staðurinn, sem
til þess er gerður af náttúrunnar
hendi að búa þar til höfn — og hæfir
verkfræðingar eru þegar búnir að gera
kostnaðaráætlun. En þar með er eigi
sagt, að Reykjavík þoli eigi þessa fyrir-
huguðu höfn. í mínum augum er það
hneyksli, að féð, sem til Rvíkurhafnar
þarf, skuli eigi vera lagt fram af lands-
manna hálfu — og eftir því sem
nú standa sakir, hygg eg, að við verð-
um til þess að framkvæma hafnargerðina
með frakknesku miljónunum.
ísland er dýrðlegt land og margt
og margt má þar gera, en það sem
mest ríður á af öllu það er ný lög-
gjöj, því að því er nú einu sinni svo
farið, að við lifum eigi á tímum Gunn-
laugs ormstungu.*
Sameinaða gufuskipafólag-
ið hélt aðalfund sinn snemma í
apríl. Ágóði þess síðasta reiknings-
árið nam 5 milj. og 390 þús. kr. —
Félagið hefir nú aukið hlutafé sitt úr
25 milj. upp í 30 milj. króna.
þeim fækkaði á öðru sviðinu«. Hér
á landi er hann almenningi manna
sjálfsagt mest kunnur af Bréfum Júlíu,
sem hann ritaði ósjálfrátt. Fáir menn
hafa gert jafn-mikið fyrir rannsókn
dularfullra fyrirbrigða eins og hann.
Um einn áratug gaf hann út stórt
tímarit, Borderland, eingöngu um það
mál, og eftir að hann stofnaði skrif-
stofu Júlíu varði hann til hennar 18
þúsund krónum á ári. Samt var hann
aldrei auðmaður, og orð lék á því, að
stundum hefði hann verið í fjárþröng.
»Mér finst tómlegra í veröldinni,
síðan eg frétti andlát Steads«, sagði
einn gáfumaður við mig hér um dag-
inn. Svo mun mörgum þúsundum
manna finnast út um allan siðaðan
heim.
h. H.