Ísafold - 15.06.1912, Page 1

Kemui át fcvisvar 1 viku. Verð ArR. (HO
arkir miust) 4 kr. erlendin 5 ki, efta 1 a/»
dollar; borgist fvrir mibjan júlí (erlendií
fyrir fram).
ISAFOLD
Ucpaðgc (skriflog) bundin vift dramót, «>
ógild nema bomln sé til útgefanda tyili
1. okt. cg aaapandi iknldlam vi& blaöiö
Afgreiðiia: Anitnritrntí 8.
XXXIX.
árg.
Reykjavík 15. júní 1912.
41. tðlublað
I. O. O. F. 93569
Alþýbufél.bóka8afn Pósthússtr. 14 kl. 5—8.
Augulœkning ókeypia í Lækjarg. 2 mvd. 2—8
JBorgaratjóraskrifstofan opin virka daga 10—8,
Bæjarfógetaskrifstofan opin v. d. 10—2 og 4—7
Ðæjargjaldkerinn Laugav. 11 kl. 12—8 og 5—7
Eyrna-,nef-og hálslækn. ók. Pósth.str.l4A fid.2—8
fslandsbanki opinn 10—2a/a og 5l/a—7.
K.F.U.M. Lestrar- og skrifstofa 8 árd.—10 sbd.
Alm. fundir fid. og sd. 8 a/t sibdegis.
Landakotskirkja. öubsþj. 9 og 6 á helgum
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 101/*—12 og 4—5
Landsbankinn 11-2l/*, 6a/i»-6a/a. Bankastj. vib 12-2
Landsbókasafn 12—8 og 5—8. Útlán 1—8
Landsbúnaöarfólagsskrifstofan opin trá 12—2
Landsfóhirðir 10—2 og 5—8.
Landsskjalasafnib hvern virkan dag 12—2
Landsiminn opinn daglangt [8—9] virka daga,
helga daga 10—12 og 4—7.
Lækning ókeypis íúngh.str. 28 þd. og fsd. 12—1
Náttúrngripasafn opib 1 a/a—2a/a á sunnudögum
Stjórnarráösskrifstofurnar opnar 10—4 daglega
Talslmi Reykjavikur (Pósth. 8) opinn daglangt
(8—10) virka daga; helga daga 10—9.
Tannlækning ókeypis Pósth.str. 14B md. 11—12
Vifilsstabahælib. Heimsóknartimi 12—1.
Þjóðmenjasafniö opið á sd., þrd. og fmd. 12—2
Erlend mótmæli
gegn kola-einkasölunni.
Slmfregn frá Khöfn 14. júni.
Sjö sendiherrar, þar á meðal sendi-
herrar Þýzkalands, Englands og Frakk-
lands hafa alvarlega borið sig upp
undan (nedlagt Forestillinger) kola-
einkasölutillögunni við utanrikisráð-
herrann. Að þvi er biöðin segja ætl-
ar ráðherra ekki að leggja kolaeinka-
8ölufrumvarpið fyrir alþingi.
Þessi mótmæli munu áreiðanlega
taka af skarið og ríða kolaeinkasölu-
nýmælinu frá peningamálanefndinni
að fullu — í sambandi við hin
eindregnu mótmæli, sem komið
hafa fram á öllum(f) þingmálafundum,
sem haldnir hafa verið hér í landi —
og síðast en ekki sízt — hin alvar-
legu mótmæli þeirrar stéttarinnar, sem
stendur að aðal-bjargræðis-atvinnuvegi
kaupstaðanna og þeirra er við sjóinn
biia: útgerúarmanna.
Úr því sem komið er virðist ein-
sætt, að hið eina ráðlega er að leggja
þá tillögu peningamálanefndarinnar
á hilluna.
En hitt er og jafn-einsætt, að eigi
dugir að láta þar við sitja — einhvers-
staðar verður að fá peninga í hítina
kröfufreku: landssjóðinn.
En með hverju móti f
Sumir hafa bent á farmgjaldið, sem
lausnarsteininn.
Kaupmenn og útgerðarmenn hafa
sjálfir bent á aðra leið: kolatoll.
Hún yrði að líkindum fær að nokk-
uru leyti. En býsna mikil álaga að
leggja svo mikinn toll á, sem þyrfti
til þess að inn kæmi það, sem svar-
ar einkasölugjaldinu fyrirhugaða. Til
þess mundi þurfa nál. 2 kr. toll á
smálest hverja, eða undir 35 aura á
hvert skpd.
En að leggja svo sem 1 kr. toll á
smálestina mundi naumast ógjörning-
ur — og gefa þó í aðra hönd nál.
100.000 kr. í landssjóðinn.
Upp í það, sem þá vantar á mun
svo tæpast ókleift fyrir hina velvísu
löggjafa vora að finna einhverja skatt-
stofna.
Athugull maður hefir bent á einn
tollstofn, sem notaður er meðal ann-
ars í Þýzkalandi. Það er eldspitur.
Þær eru nú hlægilega ódýrar í raun
og veru. Og mundi það tilfinnan-
legt, þótt eldspítustokkurinn í stað 2
aura kostaði 4 aura — þ. e. að á eld-
spítur væri lagður 2 aura tollur á
stokkinn f Oss hefir verið sagt af
kunnugum manni, að eldspítur mundu
nú vera seldar fyrir 20—2 5.oookr.á ári.
Hvert heimili á landinu ætti þá að kaupa
eldspítur að meðaltali fyrir nál. 5 kr.
árlega. Þó að sá útgjaldaliður yrði
10 kr. í stað 5 — mundi það eigi
ýkjatilfinnanlegt, en gefa þó 20—25
þús. kr. í landssjóð.
Vér bendum á eldspiturnar til dæmis.
Og mundi ekki mega finna fleiri hugs-
anlega skattstofna í stað einkasölu-
frumvarpsins, ef heilinn væri lagður
vel í bleyti?
Frá þingmálafundnm.
I Keflavík var þingmálafundur hald-
inn í fyrradag fremur fámennur, með
því að fólk er svo mjög önnum kafið
við land- og sjávar-störf. A dagskrá
voru:
1. Kolaeinkasalan. Fundurinn mót-
mœlti því, með öllum atkvæðum, »að
gefið verði einkaleyfi til sölu á nokk-
urum vörutegundum* og mælti með
»farmgjaldi eða öðru liku fyrirkomu-
lagi*.
2. Veýnaðarvörutollur. Svofeld til-
laga samþ. með öllum atkv.:
Fundurinn telur frágangssök að
leggja loll á vefnaðarvöru með því
fyrirkomulagi, er milliþinganefndin
hefir lagt til, en hallast eindregið
að farmgjaldsfyrirkomulaginu með
þeim breytingum, að hærra gjald
leggist á þyngd glysvarnings og
vefnaðarvöru en þar er gjört ráð
fyrir.
y. Stjórnarskrármdlið. Fundurinn
vildi láta samþykkja stjórnarskrárfrv.
siðasta þings óbreytt »með því óvist
er að viðunanlegir sambandssamning-
ar náist við Dani fyrst um sinn«, en
frumvarpið feli í sér svo miklar rétt-
arbætur, sem ekki þoli bið.
Að lokum lýsti fundurinn fullu
trausti á þingmönnum kjördæmisins,
þeim Birni Kristjánssyni bankastj. og
Jens Pálssyni prófasti, um leið og
hann lýsti yfir að hann féllist á »þær
einar samkomulagstilraunir, um sam-
bandsmálið, sem i engu skerða rétt-
indi íslands*.
Rússnesk réttvísi.
Pistill frá Lundúnum.
LnDdúnum 1. júni.
Mál það, sem einna efst hefir verið
á dagskrá og mesta athygli vakið á
Englandi nú um 3 vikna tima, er hið
svonefnda Malecka-mál, og ekki enn
séð til hvers það kunni að draga. Hér
skal því skýrt frá því að nokkru.
lildróq og gangur mdlsins.
Mál þetta snýst um stúlku þá er
Kate Malecka heitir. Hún er fædd
1868 I greifadæminu Kent á Englandi.
Faðir hennar var pólskur læknir, en
móðir hennar ensk. Malecka ólst upp
á Englandi og hefir ávalt dvalið þar,
en I vetur brá hún sér til Póllands,
vegna þess, að hana langaði til að sjá
ættarland og æskustöðvar föður síns.
Átti hún sér þar einkis ills von og
ugði ekki að sér; en rétt eftir að hún
kom til Warschau, tekur lögreglan —
sem vitanlega er rússnesk — hana
fasta og varpar henni í fangelsi. Var
henni gefið það að sök, að hún væri
úr flokki jafnaðarmanna og hefði mök
við þá. Það var meira en nóg ástæða
í Rússaveldi.
í fjóra mánuði starfaði svo hin al-
ræmda rússneska leynilögregla að því,
að safna glóðum að höfði hennar.
Hinn 1. f. mán. var hún svo loks
dregin fyrir dómstóla. Ákærandi
sá, er skipaður hafði verið, bar það á
hana að hún hefði verið i sambandi
við gjörbyltingamann einn, Joseph
Pilsudzki. Vinkona hennar, jungfrú
Piekarske, er hafði kynst henni í Lund-
únum, sannaði þó, að hún hefði alls
ekki þekt mann þann, heldur Bronis-
las Pilsudzki, pólskan þjóðfræðing.
Hafði hún verið milligöngumaður um að
selja háskólanum f Cambridge þjóð-
menjasafn hans.
Meðal þeirra er leiddir voru sem
vitni gegn jgfr. Malecka voru ýmsir
leynilögreglumenn. Einn þeirra, Keyst
Sizyck, kvaðst hafa spurt hana, hvort
hún aðhyltist jafnaðarmenn, en bætt
því við, að hún þyrfti ekki að svara
spurningunni fremur en hún vildi.
»fæja, þá ætla eg ekki að gera það«,
svaraði jungfrúin. Þetta var talið sönn-
un gegn henni.
Að lokinni vitnaleiðslu hélt ákær-
andi ræðu og kvað það sannað, að
jgfr. Malecka heyrði til pólskum jafn-
aðarmönnum, er sundra vildu ríkinu
með því að gera Pólland sjálfstætt.
Krafðist hann þess, að hún yrði fyrir
þá sök dæmd samkv. 55. og 102.gr.
rússneskra hegningarlaga frá 1903.
En vægasta refsing, sem þau ákveða
fyrir slík brot, er æfilöng Síberiuvist.
Talsmaður jungfrúarinnar, Papieski
að nafni, hélt mjög snjalla varnarræðu.
Viðurkendi hann, að í Lundúnum hefði
hún verið í kynnum við mikilsháttar
jafnaðarmann pólskan, Filipovitch að
nafni, að hún hefði vitað, að hann var
útlægur fýrir stjórnmál og að hún
hefði siðar hitt hann í Warschau. Hún
væri því sek, ef dómþingið teldi þann
kunningsskap glæpsamlegan. En til
þess hefði enginn vald, að dæma hana
fyrir það, að hún hefði samúð með
jafnaðarmönnum.
Jgfr. Malecka viðurkendi það hrein-
skilnislega, að hún aðhyltist skoðanir
jafnaðarmanna og teldi hugmyndir þeirra
líklegastar til að bæta kjör lægri stétt-
anna. En hitt væri sér fjarri skapi,
að samþýðast nokkurri stjórnleysis-
aðferð (terrorism) til þess að koma
þeim í framkvæmd. Slíkt skoðaði
hún sem hverja aðra óheiðarlega bar-
dagaaðferð. Sem ensk kona vildi hún
gjarna vita allar þjóðir frjálsar og ham-
ingjusamar. En hún byggist ekki við,
að hægt væri að dæma sig fyrir per-
sónulega sannfæringu sina. Sjálfstæði
Póllands skoðaði hún aðeins sem draum
Hún neitaði því einnig, að hafa verið
i nokkru félagi jafnaðarmanna, eða
nokkur starfsmaður þeirra, enda hefir
sú staðhæfing hennar verið margfald-
lega sönnuð.
Tvær stundir sátu kviðdómendur á
ráðstefnu. Að þeim liðiíum var dóm-
ur kveðinn upp og jungfrúin dæmd
til fjögurra ára þrælkunarvinnu og
æfilangrar Síberiuvistar. Tók hún
honum með hinni mestu ró og sneri
sér að talsmanni sínum, þakkaði hon-
um innilega fyrir varnartilraunir hans
og mælti síðan: »Gott og vel, eg
get ekki að því gert«. í sama bili
tóku hana tveir vopnaðir lögregluþjón-
ar og færðu hana til fangelsisins.
Hin rússnesku yfirvöld hafa dæmt
hana sem rússneskan þegn og borið
það fyrir, að föður hennar hafi aldrei
verið veitt brezk þegnréttindi. En
ensk lög segja hana tvímælalaust
brezkan þegn, og til farar þessarar
hafði hún brezkt vegabréf.
Gremja d Bretlandi.
Sem stendur er þá málið þannig
vaxið, en hitt er óséð, hvernig þvi
lýkur. Það hefir vakið fádæma gremju
á Englandi (og vafalaust víðar um
heim). Er gremja sú fyrst og fremst
gegn Rússum og bandalagi Breta við
þá, er sum blöðin (einkum blöð sós-
ial-demókrata, t. d. »Justice«) veitast
nú að með hinni mestu grimd; telja
það ávalt hafa verið Bretum til sví-
virðu og allri mannréttinda-baráttu til
tjóns (nefna það The Unholy Alliance
o. s. frv.) og óska því sem fyrst slit-
ið. Englendingar eigi sök á því, að
rússneskum uppreisnarmönnum hafi
ekki tekist að leiða það til lykta, sem
Japanar hefðu svo vel byrjað og hver
einasti göfugur maður óskaði að verða
mætti: — að gera enda á rússneskri
harðstjórn. En gremjan hefir einnig
snúist gegn ensku stjórninni, einkum
sir Edward Grey utanríkisráðgjafa, er
þykir hafa komið lítilmannlega og jafn-
Leikfélagið.
Mlg langar, hr. rítstjóri, til þess að
leggja ofurlítið orð í belg um Leikfólag
Reykjavíkur. Fyrir nokkurnm árum var
eg því nákunnugur, og vissi vel, um
hve mikla framför var að tefla meS leik-
endum, hve mikið verk þar var af hendi
int, hve fyrirhöfn og sjálfsafneitun margra
Leikfólagsmanna var mlkil. Eg er þess
ekki fullvís, að margir fslendingar hafl
tekiS Leikfólagsmönnum fram um það
að leggja mikiS á sig fyrir hugsjón sina,
ávalt með lítið endurgjald, og all oft
með lítið þakklæti, í vændum. Og þó
aS mér dyljist það ekki, að fólagið á nú
í örðugleikum vegna leikendafæSar um
stund, þá ber eg til þess hlýjan hug,
og er alveg sannfærður um, að öllum
mönnum, sem unna list og bókmentum,
mundi þykja mikil eftirsjá aS því, ef
þaS annaShvort leystist sundur, eða misti
styrk þann af almanna fó, sem það hefir
nú, þegar þeir færu að hugsa málið til
hlítar, eða taka eftir afleiðingunum.
Eg skal leita við að gera nokkura
grein þeirrar sannfæringar.
Fyrst er nú það, að leystist Leikfó-
lagið sundur, fer því svo fjarri, að nokk-
ur trygging só þess, að nokkurt leiksvið
vel ódrengilega fram í máli þessu.
3afa sum blöðin meira að segja borið
iað á hann, að hann hafi gefið Rúss-
um það ráð, að telja jgfr. Malecka
rússneskan þegn. En enskir lögfræð-
ingar segja, að samkvæmt rússneskum
»lögum«, sem látin eru helga þá kröfu
megi telja alla menn rússneska þegna
— sir Edward Grey ekki síður en
aðra.
Verði dómurinn ekki ógiltur er ekki
gott að segja hvar lendir, jafnmikil og
æsingin er. Hér f Lundúnum er sama
ivar farið er. Alstaðar verða fyrir
manni, á strætum, torgum og skemti-
görðum, ræðumenn sem tala fyrir múg
og margmenni og eggja alþýðu lög-
eggjan. Um alt land er safnað bæna-
skrám til hins volduga Rússakeisara
um að láta jungfrúna lausa. Því úr
því sem nú er komið, er »náð« hans
eini vegurinn til þess að hún nái aft-
ur frelsi sinu.
Rússnesk jangavist.
Fáir heyra nefnd rússnesk fangelsi,
svo að eigi fyllist þeir viðbjóði og
hryllingi. Flestir vita svo mikið um
þau, að þeim er það ljóst, að þau eru
eitt af því hræðilegasta sem til er á
jörðinni. Góð lýsing á þeim er til á
íslenzku (Sögusafni Isafoldar) og skal
hér aðeins bætt við hana örfáum orð-
um eftir nafnkendri rússneskri stjórn-
málakonu, Marie Shkolnik, sem ný-
lega er komin hingað og fyrir skömmu
sloppin úr fangelsi í Síberíu. Hún
segir m. a.:
»Glæpamenn og pólitiskir fangar
sæta sömu refsingu. a þeim er eng-
inn greinarmunur gerður. Eftir að
þeir hafa verið fluttir á járnbraut til
Irkutsk er þeim skift í hópa. Eru frá
80—160 í hverjum hóp, karlar og
konur. Frá Irkutsk fara þeir gang-
andi til fangelsanna. Er sú leið um
150—250 enskar mílur. A næturnar
eru þeir geymdir í þar til gerðum hús-
um meðfram veginum. Er öllum
hópnum skift niður í tvö herbergi,
sem full eru af allskonar óþverrakvik-
indum (vermin). Þar verða þeir að
sitja eða liggja — ef það er mögu-
legt. A morgnana er lagt snemma á
stað, og ekki er föngunum leyft að
stansa meða þeir neyta matar
síns. Til þess að kaupa fæði fyrir
er hver fangi látinn fá um 35 aura á
dag og nægir það aðeins fyrir vatni
og brauði.
í fangelsunum er alt kvenfólk látið
vinna að því að búa til stangdýnur.
Er öll vinnan framkvæmd i sama her-
berginu og þær sofa í. Af því leiðir
það, að tæringardauði er þar svo al-
mennur að slíkt vekur enga athygli.
Allar eru konurnar gersamlega í hönd-
um böðla þeirra og verða umtölulaust
að sæta hverskonar meðferð bæði af
fangavörðunum og kósökkunum Með-
an eg var þar, drápu hermennirnir 5
konur, sem voru þeim óþægar. Eng-
inn skifti sér af því. I einu tilfellinu
var ung kona nýgift kyrkt ásamt barni
sínu og vér vissum hver gerði það.
Pólitískir fangar skrifuðu þá hinum
hærri yfirvöldum, en því var ekkert
sint«.
yrði í þessum bæ, að 1 í k i n d i n eru
jafnvel mjög lítil. Eg segi þetta ekki
út í bláinn. Mór er kunnugt um, að
þegar þeir leikendur hættu að leika,
sem menn sakna nú svo mikið, þá lá
nærri, að eina leiksviði bæjarins yrði
breytt i alt annað. Húseigendur gera
það ekki eingöngu sór til skemtuuar að
hafa leiksvið á einum af dýrustu stöðum
bæjarins. Þeir ætlast til þess, að það
beri einhvern fjárhags-arð. Þegar þeir
leikendur virtust ætla að ganga úr skaft-
inu, sem svo mikið hafði að kveðið, þá
var eigendum Iðnaðarmannahússins næst
skapi að hætta að nota húsið til leika.
Þeir höfðu svo litla trú á því, að upp
frá því væri neitt við fólagið eigandi.
Þá varð þeirri breytingu afstýrt. En
eg geng að því alveg vísu, að svo fram-
lega sem ekki yrði neitt fast leikfólag
hór, mundi mjög torvelt að fá eigendur
Iðnaðarmannahússins til þess að leggja
út í þá áhættu að láta leiksviðið standa.
Annað er það, hve Leikfólagið hefir
sýnt Reykjavík mikið af góðum ritum.
Mig grunar, að þeir sóu margir, sem
ekki hafa gert sór það að fullu ljóst.
Eg hefi fyrir framan mig leikskrá fólagB-
ins síðustu 10—11 áriu. Eg bendi á
nokkuð af höfundunum, sem við höfum
fengið að kynnast þessi árin:
Slík eru örlög þau, sem jungfrú
Malecka á nú fyrir höndum, eftir því
sem áhorfist. Geta allir ímyndað sér
ívað slíkt muni vera fyrir hámentaða,
enska stúlku. Og hún situr nú í einu
af hinum viðbjóðslegustu fangelsum
leimsins. Áður en hún verður send
til Síberíu, verður hún látin taka út
orælkunarvinnuna í Warschau. Og
)á er hún ekki lengur kvenmaður
fyrir lögunum heldur »hlutur«. Þá
má hver sem vill hrækja á hana, pína
og gera hvað sem vill. Enginn er
sem rétti hluta hennar. Lög og yfir-
völd hafa aðeins með fólk að sýsla.
ílutir eru fyrir utan þeirra verka-
íring.
Englendingar eru mjög stoltir af
wí hvernig hún hefir tekið þessum
•aunum sínum, og yfir allri framkomu
íennar síðan hún var tekin föst, enda
virðist sem þeir hafi fulla ástæðu til
að vera það. Og það er einmitt fram-
coma hennar, sem vakið hefir þessa fá-
dæma gremju yfir þrælmensku þeirri og
ögleysu, sem hún hefir orðið að þola.
Og eitt af helztu blöðum Englend-
inga hefir sagt, að þótt hún deyi sem
glæpakvendi í augum rússneskra harð-
stjóra og mann-níðinga, þá muni þó
enska þjóðin um ókomnar aldir heiðra
minningu hennar og sagan geyma
nafn hennar meðal ágætustu nafna
Englands.
Snar.
J?ýzk skemtiskip í sumar.
Þ. 9. júlí næstk. kemur fyrsta þýzka
skemtiskipið hingað. Það heitir Vikt-
oria Louise. Er 16000 smálestir og
fer 23 mílur á vöku. Hingað kemur
það um morguninn og verður hér
allan daginn. Fer svo um nóttina
vestur og norður með landi til Akur-
eyrar. Kemur þangað þ. 10. júlf að
morgni, og verður þar fram á daginn.
Þetta skip er frá Hamborg-Ameríku-
félaginu.
Annað skipið sendir Norddeutsche-
Loyds-félagið. Það er Grosser Kur-
jiirst, sem hingað kom fyrir 2 árum
(’io). Það kemur væntanlega kringum
25. júlí.
Loks kemur Viktoria Louise aftur
þann 6. ágúst að morgni, verður hér
þann dag — hverfur svo vestur og
norður aðfaranótt þess 7. ág. og er
ætlað að koma til Akureyrar þ. 8. ág.
að morgni. Heldur svo þaðan norð-
ur til Spitzbergen og síðan fram með
Noregsströndum heim á leið.
Að þessu sinni er það Richard
Braun kaupm., er sér um viðbúnað
allan í landi fyrir Hamborg-Ameríku-
félagið — í stað Thomsens konsúls,
sem haft hefir umsjóuina undanfarin
ár.
Ibsen (4 leikrit), Björnson (2), Hol-
berg (1), Hostrup (2), Hauch (1), J. L.
Heiberg (1), Otto Benzon (1), Emma
Gad (1), Schiller (1), v. Wildenbrauch
(1), Otto Ernst (1), Fulda (2), Suder-
mann (1), Moliere (1), Dnmas yngri (1),
Sardou (1), Zola (1), Stepniak (I), Al-
fred Sutro (1), Plnero (1), Hall Caine
(1). Og marga útlenda höfunda mætti
nefna fleiri, sem fólagið hefir sýnt rit
eftir, og hvarvetna þykja gjaldgengir
— og meira en þaS.
Þá eru íslenzku leikskáldin:
Matth. Jochumsson (1), nafnlaus höf.
(1), Indriði Einarssou (3), Jóhann Sig-
urjónsson (2).
Kemur nokkurum, sem til þekkir, til
hugar, að unt hefði verið að fá jafn-
mikið af góðum leikum, með bókmenta-
legu gildi, leikna, ef ekki hefði verið til
hór fastur leikfólagskapur? Það kemur
ekki til nokkurra mála.
í raun og veru er það stórmerkilegt,
hve mikll stund hefir verið lögð á góðu
ritin. Það er bersýnilega því að þakka,
að þeir, sem mestu hafa ráðið í félaginu,
eru bókmentalega mentaðir og smekk-
vísir menn. Euginn ætti að gjöra sór
í hugarlund, að það séu ritin með bók-
mentalegu gildi, sem að jafnaði afla fjár-
ins. Það eru þau, sem valda því, að