Ísafold - 13.11.1912, Qupperneq 2

274
ISAFOLD
móti. Hann var viðriðinn langhelzta
og bezta blaðvísi hér um þær mundir,
blaðið íslending, er þeir stofnuðu um
1860, hann og Ben. Sveinsson m. fl.,
og lifði 3 ár í þeirra höndum, en
bakaði þeim 700 rd. eða 1400 kr. út-
lát, 200 kr. á mann, — þeir voru 7
alls, útgefendurnir —, skuld við prent-
smiðjuna, og hafði hún þó gefið upp
400 kr., og ritstjórnin ekki fengið 1
eyris þóknun fyrir sitt starf frá upp-
hafi; en það lenti og mest á P. M.
Annað skifti, löngu áður, hafði hann
reynt að bæta hér úr blaðleysi eða
tímarits. Það var 1846. Þá hafði
ekkert tímarit komið hér út frá því
1838, er Sunnanpósturinn sálaðist.
Reykjavíkurpóstur nefndist tilraun sú,
er gerð var 1846, af P. M. og Sig-
urði bróður hans, síðar forstöðumanni
prestaskólans, og fengu þeir þriðja
mann í lið með sér, Þórð Jónasson,
síðar háyfirdómara. Þrjú ár lifði sá
nýi póstur, við lítinn kost. — Eftir það
réðst P. M. í að stofna nýtt blað, er
hann ætlaði sér að gerast aleinn rit-
stjóri fyrir. En kostnað hétu þrír
kunningjar hans að standast með hon-
um, þeir Helgi Helgason og Einar
Þórðarson prentarar og Egill Jónsson
bókbindari. Þeir skírðu það Þjóðólf.
En þá var P. M. kvaddur skyndilega
til að þjóna sýslu, i utanför föður hans,
er skyldi verða konungsfulltrúi á al-
þingi. Þetta var haustið 1848. Þjóð-
ólfur fæddist þó, með annars manns
ritstjórn (Sv. H.), og lifði meira að
segja um eða yfir 60 ár.
Þriðja og síðasta blaðamenskutiltæki
P. M. var ritstjórn smáblaðs hér í
bænum um 3 missiri, 1873/74. Það
nefndist Víkverji, og var kostnaðar-
maður að því Jón heit. landritari Jóns-
son (f 1881).
Bækur eru eftir P. M. flestar eða
nær allar i sagnafræði. Hann byrjar á
Mannkynssöguágripi, þýðing á danskri
bók eftir Kofod, er prentuð var með
hinum síðustu Viðeyjarbókum, 1844.
Þar bar þegar á kostum þeim hinum
miklu, er prýddu síðan rit hans:
»óvenju-hreint mál og undir eins svo
viðfeldið, jafnfjarri því að vera of
fornt og of hversdagslegt, að hér er
ekki völ á eins góðu og því síður
betra máli« (J. Þ. rektor). Fekk hann
þegar mikið orð á sig fyrir ritlist sína
og það meðal hinna færustu manna,
t. d. dr. Svb. Egilson og dr. Hallgr.
Skeving. Frásagnarlist hans kom enn
betur fram í síðari ritum hans, sjálf-
stæðum, og mun naumast hafa nokk-
ur maður staðið honum þar á sporði
alt í frá fornöld, frá dögum Snorra
Sturlusonar. Nýnefndur ritdómari (J.
Þ.) segir út af umtali um eitt þeirra,
Fornaldarsöguna: »Eg hefi talað við
marga menn hér á landi og hefir
Greinar.
XIII.
Himnaríki.
Því næmari sem tilfinning manns-
ins er, og því dýpra sem sem hugs-
un hans nær, og hærra, því meira
finst honum um að lita upp, fagurt
vetrarkvöld, þegar himinhvolfið Ijómar
í stjörnum.
Lang lengst af þeim tíma sem
mannkynið hefir dregið fram lífið á
þessari jörð, hefir enginn vitað hvað
þessi blikandi ljós væru; sú þekking
má heita ný, þegar miðað er við allan
aldur mannkynsins, að allur þessi
undursamlegi tindrandi stendur af
sólum, logandi hnatteldum, eins og
þeirri sól sem »á göngu sinni yfir
himininn* gerir dag oss jarðarbúum.
Allur tindrandinn, segi eg, þvi að þessi
yndislegu himinblys, jarðstjörnurnar,
tindra eiginlega ekki. Öll eru þessi
bláljós stærri sólir en vor, sem þó er
stærri en svo, að nokkur maður geti
hugsað sér þá stærð, þó að hann geti
nefnt hana. Vor sól, með jarðstjörn-
um sinum eða fylgihnöttum, er eins
og nokkurs konar kothverfi í himin-
geimnum.
Heimspekingurinn Kant vann það
furðulega afreksverk, að hugsa sér
hvernig þetta sólkerfi hefir orðið til,
og jarðstjörnurnar, sem vel mega nefn-
ast afsprengi sólarinnar, skapast af því
efni sem sólþokuhnötturinn vatt utan
af sér. Seinna var fundin leið til að
komast að þvi, að sömu efni eru i
þeim öllum borið saman um það, að
Páll Melsteð riti nú allra manna hrein-
asta, liprasta og viðkunnanlegasta is-
lenzku, og eg er þessum dómi þeirra
fullkomlega samþykkur; alt sem Páll
Melsteð hefir ritað á íslenzku er að
mínum dómi frábærlega laglega orðað*.
Tuttugu árum eftir Mannkynssögu-
ágrip Kofods birtist Fornaldarsagan á
prenti og Miðaldasagan nokkrum ár-
um siðar; síðan Nýja sagan i mörg-
um bindum, er hið síðasta kom 1887,
og náði til þess um 1830. Rit þau öll
gaf Bókmentafélagið út og gerði höf-
undinn að heiðursfélaga 1885. Sömu-
leiðis Norðurlandasögu hans 1891.
Um eða laust fyrir 1880 samdi hann
og nýtt Mannkynssöguágrip handa
unglingum, frumritað.
Nokkrum árum áður íslenzkaði hann
stutta landafræði eftir E. Erslev.---
Annað þjóðminnilegt afrek P. M.
heitins en ritstörfin er stofnun kvenna-
skólans í Reykjavík, er hann átti mik-
inn þátt í með aðalstofnandanum, konu
sinni, frú Þóru.
Páll Melsteð andaðist í óvenju-hárri
elli, kominn töluvert á áttunda ár
um nírœtt. Það var 9. febr. 1910.
Hafði þá legið nokkuð í kör; en
banalegan, af lungnabólgu, stóð ekki
nema fáeina daga.
Hann mátti kalla verið hafa hvers
manns hugljúfi, maður, sem vandaði
sýnilega alt sitl ráð alt æfiskeið sitt.
Hann var fjörmaður likamlega, þótt
styrkleika hefði eigi mikinn, og and-
lega eigi miður. Var löngum hrókur
alls fagnaðar í viðræðum.
Allmerkilegt rit og merkismanni
þessum samboðið er nýkomið á prent
að tilhlutun bróðursonar hans Boga
J. Th. Melsteðs sagnfræðings; það eru
»Endurminninqar Páls Melsteðs ritaðar
af sjálfum honum*. Og verður þeirra
minst í næsta blaði.
B. J.
Gjafir og áheit
til Heilsuhælisfélagsins.
Greitt féhirði félagsins Sighvati
bankastjóra Bjarnasyni:
Áheiti frá: ónefndri konu (Á. S.)
8 kr., E. 2 kr., ónefndum í Gríms-
nesi í annað sinn 2 kr., Svínavatni
5 kr., Geir Steinssyni, Eyjafirði, 5 kr.,
ónefndri siúlku í Kjós 2 kr. — Gjafir
frá: Valdemar Briem vígslubiskupi 10
kr., síra Ólafi Briem 2 kr., frú Katrínu
Briem 2 kr., ónefndum kr. 1,50,
Tórfa Jónssyni á Þverfelli 10 kr. —
Samskot frá konum í Kjósarhreppi
með eigin hluttöku og forgöngu hús-
frú Maríu Margrétar Jónsdóttur frá
Eyjum kr. 43,50. /
vorri sól eins og öðrum sólum, og eru
þó sjálfsagt miklu fleiri efni til sum-
staðar í himingeimnum, en til eru í
þessu »litla« og »fáskrúðuga« sólkerfi.
Þó að sól vora sæi frá öðrum sól-
um, þá mundi ekki mega sjá jörðina
eða aðra fylgihnetti sólarinnar; og ekki
hafa menn heldur séð fylgihnetti ann-
ara sólna, og þó má telja víst, að hver
af þessum höfuðstjörnum i her himn-
anna, hafi með sér sveit af fylgistjörn-
um á flugaferð sinni um himindjúpið.
Jafnvel fylgistjörnur sólnanna sveifla
um sig minni hnöttum, sem vér nefn-
um tungl eða mána, sumar mörgum,
eins og jarðstjarnan Juppíter, sem er
svo margfalt stærri en jörðin, að hún
er enn þá glóandi á yfirborði, og má
heita nokkurs konar sól meðal jarð-
starnanna. En þó að Júppíter sé ærið
stór, þá mun hann þó vera smástirni
eitt hjá jarðstjörnunum í sumum öðr-
sólkerfum, þar sem eru sólir mörg-
um sinnum stærri en vor; og svo
gömul gætu slík sólkerfi verið, að þess-
ar feikna jarnstjörnur væru svo kuln-
aðar og skurnaðar, að þar ættu heima
lifandi verur, sem að orku og viti
bæru jafnmikið af mönnunum eins og
þeirra heimkynni af vorri jörð.
Þetta sem nú var sagt er, eins og
raunar varla þarf að taka fram, ekki
fyrst hugsað af mér, eða uppgötvað,
en þó var engin vanþörf á að rita
það, því að mönnum hættir mjög við
að gleyma þessum jarðstjörnum, sem
ekkert auga á þessari jörð hefit litið.
í Úraníu eftir Flammarion er, t. a.
m. bls. 61 talað um Siriusbúa; er þó
Flammarion stjörnufræðingur eins og
Erí. símfregnir.
Köfn, 12. nóv. 1912.
Grikkir hafa tekið Salo-
niki.
Viðsjár í stjórnmálunum.
Austurríkisstjórn bannar
Serbum aðgang að Adria-
haílmi. Bússar styðjaSerba.
Kólera í Konstantínópel.
Ennþá flytur síminn stórtíðindi af
ófriðnum. Grikkir hafa tekið Saloniki.
Þeim hefir hlotnast sá heiður að taka
hershöndum næst-stærstu borgina í
Tyrkjaveldi í Norðurálfu. — Að öðru
leyti bendum vér lesendunum á þær
upplýsingar um Saloniki, er áður hafa
staðið hér í blaðinu.
Fréttin um viðsjár milli stórveld-
anna tveggja, Austurríkis og Rússlands,
virðist kasta nokkru ljósi yfir hvað
þeim búi í huga. Austurríki bannar
Serbum aðgang að Adriahafi. Serbar
höfðu lagt undir sig mikið af norður-
og vesturhluta Tyrklands og fengið
að gera það óáreittir af Austurríkis-
mönnum. Hví skerast þeir í leikinn
einmitt núf Ástæðan sennilega sú,
að stórveldunum dettur ekki annað í
hug, um þessar mundir, en að Tyrk-
andi verði skift upp að mestu, þó
þau töluðu um það drýgindalega fyrir
nokkrum vikum, að engin breyting
yrði gerð á yfirráðum á Balkansskaga,
hvernig sem ófriðnum annars lyki,
hverir sem þar bæru hærra hlut. —
Sennilegt að Austurríki ætli sér sneið
af Tyrkjaveldi meðfram Adriahafi,
þegar landinu verður skift upp og því
vilja þeir ekki leyfa Serbum að herja
þar.
Eðlilega draga Rússar taum Serba.
Þeim lítil þægð í að Austurríki teygi
skankana lengra suður á Balkanskaga,
en þegar er orðið. Þeir unna Serb-
um, frændum sínum, sem áður hafa
hvergi átt land að sjó, að komast
vestur að hafinu. Með því mundu
þeir lika mynda varnargarð fyrir frek-
ari yfirgangi Austurríkis þar syðra.
Stundum hefir orðið stórvelda-ófriður
út af minna efni en þessu, hvernig
sem fer að þessu sinni.
Verði mikið um kóleruna í Mikla-
garði, getur það haft mikil áhrif á
ófriðinn. Ekki ólíklegt að það kynni
að gera frekar en hitt að flýta fyrir
friðarsamningum.
----i----
Varðskipið Valurinn
hélt heim á leið til Danmerkur i
morgun eftir 10 mánaða dvöl hér við
land þetta ár.
Valurinn kemur aftur í febrúar.
Skipstjórinn næsta ár verður Rode
höfuðsmaður.
kunnugt er, en þessa ímyndunaraflleys-
is og rökvísisskorts kennir raunarvíðar
í því riti; Siríus (Litabrá) er, eins og
kunnugt er, sól, stærri miklu og heitari
en vor sól og þyrfti nærrj þvi guð
almáttugan til að geta átt þar heima.
Það er ekki fyr en kólnar á afsprengis-
hnöttum sólnanna, sem hinn æðri logi,
sem líf heitir, tendrast og nærist við
sólarylinn og sólarbirtuna. Hér á
jörðunni er eins og logi lifsins hafi
að eins erfiðlega getað tendrast, og
ennþá er dauft ljós lífsins. Með
þrautum hefir það leitað upp á við í
fjölda mörgum myndum, sem margar
hverjar eru aftur liðnar undir lok og
grafnar í jarðlögunum, sumar, eða
einhverjar leifar þeirra. Hundruðum
milljónum ára saman voru til lifandi
verur á þessari jörð, sem ekki voru
skynsemi gæddar. Svona ervitt er
að vitkast. Og í hundruðum þúsunda
verður að telja árin sem liðin eru sið-
an einhverri apategund tókst að vitkast
svo, samfara ýmsum líkamlegum breyt-
ingum auðvitað, að hún varð að
manni. Mestu furðuskepnur hafa
komið fram á jörðinni að afli og stærð,
en heilinn, verkfæri vitsins; gat ekki
þroskast að sama skapi eins og bein,
sinar og vöðvar, og þessar jötun-
skepnur liðu undir lok á sömu tímum
sem forfeður hinnar vitrustu skenpu,
mannsins, voru auðvirðileg s mákvikindi,
en lifðu áfram. Og vitrasta skepnan
varð langt frá því að vera sú stærsta
og sterkasta, eins og þó hefði komið
sér svo vel fyrir þá skepnu, sem svo
miklu fiemur en aðrar skepnur gat
fundið til ótta og kvalar, og fleiri
Þýzka ríkis-einkaleyfið
á steinolíu.
Frá því hefir verið skýrt í auglýsingu
frá þýzku stjóminni, að hún ætli að
leggja fyrir þingið frumvarp til laga um
stórsölu á steinolíu á Þýzkalandi.
Hér er fréttin höfð eftir Berlinga
tíðindum í Khöfn, og telur blaðið engan
vafa á, að þýzku stjórninni ægi, hve
mjög kennir ríkilætis og ríkismunar
Standard Oil-jélagsins. Rússland, Aust-
urríki og Rúmenía fluttu Jður út feikn-
in öll af steinolíu, en á seinni árum
hefir þessi útflutningur minkað stór-
lega, sumpart af því, að olian er meira
notuð í þessum löndum en áður, en
líka vegna þess, að olíulindirnar hafa
þorrið. I fyrra komu þrír fjórðu
hlutar af allri þeirri olíu, er flutt var
til Þýzkalands, frá Standard Oil félag-
inu. Það hafði að eins einn keppi-
naut, sem nokkuð munaði um, Deutsche
Erdol Gesellshchaft (Þýzka jarðolíu fé-
lagið), og fyrir skömmu hafa þessi
félög bundist samtökum sin i milli.
Blaðið getur þess, að fyrir Dani
sé þessi einkaleyfishugmynd mjög
eftirtektarverð; að eins standi á fyrir
þeim og Þjóðverjum; hér ræði um
tilraun til þess að verjast yfirgangi
Standard Oil félagsins, en jafnframt til
þess að útvega alþýðu manna lágt
verð á olíunni. Þýzka stjórnin hefir
lýst yfir því, að ekki sé hugsað til
þess að auka tekjur ríkisins með þess-
ari ráðstöfun. Þýzka ríkið hefir áður
ærnar tolltekjur af steinolíu, eða 60
miljónir marka á ári. Ráðgert er að
þetta einkaleyfi verði í höndum félags,
undir yfirstjórn Deutsche Bank, stærsta
banka Þýzkalands. Að eins bankar og
víxlarar fá að skrifa sig fyrir hlutum
og til þess að tryggja það, að hlutirnir
veiði innlend eign, mega bankarnir
ekki framselja hlutabréf sín. Sjálfsagt
verða jafnframt gerðar ráðstafanir til
þess að tryggja það, að félagið ætli
sér ekki of mikinn gróða af hlutabréf-
um sínum, en enn er ókunnugt um
hverjar ráðstafanir stjórnin vill gera
til þess að tryggja þetta.
Þýzka jarðolíufélagið, sem stendur
undir yfirstjórn stórbankans Disconto-
Gesellschaýt, er utan við samtökin um
þetta félag, og er það látið uppi, að Dis-
conto- Gesellschaft uni ekki einveldi
Deutsche Banks yfir þessu fyrirtæki, en
reyndar mun hér vera að ræða um tilraun
Standard Oil-félagsins til þess að ónýta
ráðagerðir stjórnarinnar um þetta, gera
hinu nýja félagi ómögulegt að útvega
næga olíu, með því að neita því um
hana.
Sumir halda, að félaginu takist að
brjóta þýzka ríkið á bak aftur í þess-
um ráðagerðum. Þá er lika minni
þarfir hefir að fullnægja en önnur
dýr.
Það virðist greinilegt, að jörð vor
sé á hala veraldar, eins og stundum
er sagt um ísland, eða á takmörkum
hins byggilega heims, þegar þess er
gætt, að eftir svona mörg hundruð
þúsund ár, er mannkynið ekki komið
lengra en raun ber vitni; ennþá er
ekki unninn sá örðugleikinn sem
sigrast verður á, til þess að verulegar
framfarir geti orðið; en það er að
hafa of^p í sig að eta; milljónum
saman deyja menn úr hungri, og
ennþá fleiri milljónir svelta hálfu
hungri. Aðal áhugaefni þessa minni-
hluta sem er auðugur að fé, er að
verða ennþá auðugri. Og meðan svo
stendur, fer mannkyninu heldur ekki
mikið fram, hjá því sem orðið gæti.
Trúarbrögð umliðins tíma hafa verið
svo fávísleg og skaðleg, að sumir
hinir vitrustu menn, hafa hafnað allri
trú og haldið að þetta líf væri tilgangs-
laust. En eg held að sú trú sé réttari,
að þetta líf sé alveg nauðsynlegt, og
tilgangurinn fyrst um sinn, meiri far-
sæld, meira vit, meiri samhugur.
Þegar talað er um samhug, þá skilja
margir þeir sem lægra hugsa,
þettasvo, að þeir eigi að draga niður
til sín þá sem hærra stefna, og það
vill trft takast furðanlega, en það er
ekki með því móti sem samhugurinn
kemst á.
Hvernig samhugur í fyllstu merkingu
orðsins getur komist á jafnvel milli
manna og dýra, sýnir sagan af drengn-
um, sem fann til n\eð asnanum sem
meiðst hafði í hnéúu. Alveg sama
furðan, þótt því veiti ekki örðugt að
ráða við tilraunir íslendinga til þess
að útvega landinu ódýra steinolíu.
En fróðlegt verður að heyra hvernig
þessi viðureign Standard Oil félagsins
°g þýzka ríkisins fer.
Ýms erlend tíðindi.
Samkepni við Standard-Oil-félagið.
Skýrt er frá því í dönskum blöðum
um miðjan októbermánuð, að þá sé í
aðsigi að stofna í Stokkhólmi voldugt
steinolíufélag til þess að keppa við
Standard-Oilfélagið. Brezkt auðmagn
sagt standa þar að baki.
Lichnowski heitir hinn nýi sendi-
herra Þjóðverja í Lundúnum. Hann
er aðalsmaður, en hefir lítil afskifti
haft af stjórnmálum hingað til. Hann
er sagður mjög fylgjandi samdráttar-
tilraunum með Bretum og Þjóðver-
jum.
Albert Gnudtzmann, danskur blaða-
maður og skáld, dó þ. 23. október,
47 ára gamall. Gnudtzmann hefir
ritað margar bækur, bæði leikrit og
Albert Gnudtzman.
skáldsögur, er hafa unnið mikla hylli.
Gnudtzmann kom hingað til lands kon-
ungssumarið 1907, var tíðindamaður
Nationaltidende og ritaði þá allítarlegar
greinar héðan.
Reitur Abdul Hamids. Abdul Hamid
hafði komið fyrir stórfé í erlendum
bönkum, áður en honum var steypt af
stóli. Nokkuð af því mun hafa verið
niður komið í Berlín, enda leikur orð
á að 60 miljónir marka hafi verið
sendar frá Berlín til Tyrklands og sé
það geymslufé gamla soldánsims, Þjóð-
verjar hafi skilað því aftur, fyrir milli-
göngu stjórnarinnar og eigi að verja
því til herkostnaðar.
Grikkir og Tyrkir. Tyrkir sögðu
ekki Grikkjum stríð á hendur, eins og
eðlis eru þeir draumar Hermanns
Jónassonar, sem koma honum til að
finna sauðkindur, sem eru í háska
staddar. Hermann hefir sennilega
verið öðrum fremur glöggur á, ef eitt-
hvað var að þeim, og þess vegna gátu
kindurnar »sagt honum til sín « þeg-
ar hann svaf, og engin ferð var á
hans eigin huga, sem gat orðið til
að hrinda frá hugaröldum kindarheil-
anna. Hermann segir líka aðrar sög-
ur, sem sýna hvernig menn geta orðið
samhuga, og verður dreymandanum
þá stundum Ijóst það sem vakandi
hugurinn hratt frá sér, svo það komst
ekki til vitundar. Og eg veit eigi
einungis af annara sögusögn, að það
má vita stundum í annara hug, verða
samhuga við aðra.
Eg hygg að ef mannkynið á ekki
að líða undir lok í ennþá meiri hrelling-
um en það er vaxið upp við, þá verði
að stefna betur en nú er gert, að
samhug og samúð. Þegar samhugur-
urinn kemst á, þá er lokið styrjöldum,
hungri og öðrum nauðum. Og ein-
hvern tíma vinst sá sigur; og eigi
einungis verða allir jarðarbúar samhuga,
heldur einnig þeir og »hinir sælu guð-
ir«, hinar dýrlegu verur sem heima eiga
»á himnum«, í sólkerfum,semeru óum-
ræðilega miklu dýrðlegri en þetta
kotríki í himingeimnum sem jörð
vor er svo lítill hluti af. Og enn
fjær eygir það takmark, að nálgast þá
veru, sem »býr í því ljósi, sem eng-
inn fær til komist«, ennþá.
24. okt.
Helgi Pjeturss.