Ísafold - 16.11.1912, Qupperneq 2

278
IS AFOLD
NiðursuðuYerksmiðjan „ísland", ísafirði.
Jiaupmetiti!
Ef yður er verulegt áhugamál að geðjast viðskiftamönnum yðar, þá
skuluð þér hafa á boðstólum niðursoðnar vörur frá nefndu firma, er hlotið
hefir i. viðurkenningu fyrir vörugæði víða um lönd.
Kaupið hinar heimsfrægu fiskibollur!
Eflið innlendan iðnað!
Aðalumboð fyrir Reykjavik og nágrenni
H. Benediktsson, Beykjavík.
Erí. símfregnir.
Yfirráðherra Spánar myrtur.
Khöfn, 15, nðv. 1912.
Canelejas yflrráðherra
Spánverja hefir verið drep-
inn af stjórnleysingjum á
götu í Madrid með skamm-
byssuskotum.
Canelejas hét fullu nafni Don José
Canelejas y Mendez. Hann varð yfir-
ráðherra á Spáni snemma árs 1910,
tók þá við af Moret. Þótti rögg-
samur ráðherra. Seint á árinu 1910
tók hann upp baráttu við páfaveldið
út af mentunarmálum og var þá hinn
harðasti í horn að taka.
Frá ófriðnum.
Tyrkir hafa beiðst vopna-
hlés. Engar stórorustur.
Varðskipið Valurinn
fór ekki á miðvikudagsmorgun eins
og skýrt var frá í Isajold síðast, enda
þótt póstinn hefði tekið kvöldinu
áður. Var það vegna þess, að skip-
stjóri fekk bréf með Ceres, um að
bíða. Fór því eigi fyr en i nótt.
Bókarfregn.
Endurminningar Páls Mel-
steds. Ritaðar aj sjáljum
honum. Gefnar út af hinu
íslenzka fræðafélagi í Kaup-
mannahöfn. Kh. 1912.
Vel má þar heita af stað riðið af því
hinu unga félagi, er leysir Bókmenta-
félagið af hólmi. Mjög alþýðleg bók,
eftir mann, sem kunni óvenjulega vel
með sögur að fara og lagt hafði svo
fyrir, að hana skyldi prenta alveg eins
og hann hafði frá henni gengið, en
það var eins og hann talaði. Það er
síður en eigi lýti á ritmáli hans. Það
var honum fært, sem er fæstum í lófa
lagið öðrum.
Efnið er og ánægjulegt að öðru
leyti og öll meðferð þess. Verður
kverið tvímælalaust eitt með vinsælustu
bókum, er hér hafa sést margt ár, ekki
meira en í það er spunnið : fremur
tilkomulitlir æfiþættir meðalmanns.
Þeir hafa sér það til ágætis, er þokk'
ast vel hverjum óbreyttum lesanda og
sæmilega smekkvisum.
Rit þetta stendur hvergi á baki sam-
kynja bókum nágrannaþjóða vorra, er
vér þekkjum til, svo sem eru þeirra
J. C. Hostrups, F. C. Liebenbergs
o. fl.
Frá uppvextinum segir fátt af »fyr-
irmálslambinu* amtmannsdótturinnar
norðlenzku, nema ef telja skyldi það,
er hann lagðist út einhverju sinni
snemma morguns og ætlaði að verða
annar Grettir. Hann hefir og sitt hvað
að segja af smalamenskunni á Ketils-
stöðum hjá föður sínum, af reiðhest-
um hans, einkum Snarfara, sem var
sterkari, fljótari og skapmeiri en allir
Grundvallarlaga breyting
í Danmörku.
Danir fengu grundvallarlög sín árið
1849 og voru þau mjög frjálsleg og
líkleg þjóðinni til góðs þroska. En
árið 1866 breyttu þeir lögunum og
urðu þau þá miklu ófrjálslegri. Síðan
hefir engin breyting verið gerð á þeim
til þessa tíma, þótt oft hafi verið um
talað.
En fyrir skömmu lagði danska
stjórnin fyrir þingið frumvarp til
breytinga á lögunum og er fremur
líklegt að eitthvað verði úr breytingu
á þeim að þessu sinni.
Þó ræðir hér ekki um neina full-
komna endurskoðun á lögunum, að
eins breytingar á fáum greinum, en
þær breytingar eru hins vegar mikils-
verðar, flestar þeirra.
Fyrsta breytingin er um bráðabin>ða-
löq milli pimra. Danir hafa fengið
skellinn af þeim. Þeim verið stjórn-
að árum saman með bráðabirðgalög-
um, þvert ofan í orð og anda grund-
vallarlaganna. Um þessi bráðabirgða-
lög er það því tekið fram í frumvarp-
inu, að þau megi ekki fara í bága við
grundvallarlögin og að þau falli úr
gildi, ef þau nái ekki samþykki þings-
ins, næst er það kemur saman.
Þá stingur frumvarpið upp á merki-
legri breytingu um kosningarréttinn.
Eftir því á hver maður, hvort heldur
karl eða kona, að hafa kosningarrétt
til Jólkspingsins, þegar hann er 25 ára
gamall, ef hann annars fullnægir hin-
um svonefndu almennu skilyrðum
kosningarréttarins. Kjörgengur til
fólksþingsins sé hver sá, er kosning-
arrétt hefir til þess þings.
Tala fólksþingismanna sé ákveðin í
kosningalögum. Þó mega þingmenn
ekki vera fleiri en 132. Kjördæma-
skifting fari fram af nýju og eiga að
vera álíka margir íbúar í hverju kjör-
dæmi. Hvert kjördæmi kýs að eins
aðrir hestar, og loks af bóknáminu, er
það hófst, hjá dr. Gísla Brynjólfssyni,
hinum unga presti, er druknaði á sundi
að bjarga varphólmabót þar á staðnum,
Hólmum í Reyðarfirði (1827); þá
var það, er Hjörleifi sterka varð að
orði: »Silfurkerin sökkva í sjó, en
soðbollarnir fljóta*.
Þá tekur við skólavistin á Bessa-
stöðum og ferðirnar úr skóla og i
með þeim viðloðandi svaðilförum.
Varla getur betri lýsing á skólalíf-
inu á Bessastöðum á fyrsta þriðjung
aldarinnar en P. M. hefir gert, með
kenslu þar og öllum bíbýlaháttum,
siðum og serimoníum. Þar gekk latína
fyrir öllu og var nær alls ráðandi í
daglegu málfæri skólans. Engir nefnd-
ust þar nýsveinar, heldur novi eða
nobibusar (þaðan spratt busa nafnið),
engir umsjónarmenn af liði pilta í
bekkjunum,heldur inspectores classium,
coenaculi, cubiculi, templi, platearum.
Forsöngvari við bænir hét præcentor.
Hver kennari hafði sinn famulus til
viðvika fyrir sig. Með téðum serimon-
íum er þá helzta að telja, að um það
leyti er lestrartími byrjaði á haustum
— það nefndist agenda — voru neðri-
bekkingar (bekkirnir voru ekki nema
tveir) kallaðir eitt kveld upp í efri bekk
og novi allir settir sér á einn bekk.
Þar kemur þá inn maður í kápu með
gleraugu á nefi og roðaugu utan yfir
gleraugunum, lítur yfir söfnuðinn með
tign og verðung, hóf þá röddina og
tónar: »Óðinn sé með yður«. Og er
svarað af þar til kjörnum mönnum:
»Og með þínum þembingi*. Þetta
var einn af efribekkingum. Hanntek-
ur þessu næst til máls og flytur há-
fleyga og andríka ræðu um félagsskap
og samtök, þagmælsku og ótal aðrar
1 þingmann. Kosningar til fólks-
þingsins fari fram 4. hvert ár.
Ekki er þó minna um vert breyt-
ingu þá á skipun landspingsins, sem
frumvarpið gerir ráð fyrir. Lands-
þingismenn eiga að vera 66, eins og
áður hefir vcrið, en gert er ráð fyrir
stórkostlegri breytingu á kosningum
til þess þings.
Landinu sé skift í 3 kjördæmi:
1. Kaupmannahöfn með Friðriksbergi
og Gjentofte. 2. Hinn hluta lands-
ins fyrir austan Litla-Belti, að Borg-
undarhólmi undanskildum. 3. Jótland.
Þessi þrjú kjördæmi eiga að kjósa
52 þingmenn, en auk þess á að kjósa
einn þingmann á Færeyjum og ann-
an á Borgundarhólmi. Þeir 54 þing-
menn, er þá eru kosnir, eiga sjálfii
að kjósa með hlutfallskosningu þá 12
þingmenn, er eftir eru. Þegar kosn-
ingar fara fram til landsþingsins, á að
kjósa jafnmarga varalandsþingismenn.
En hverir eiga svo að kjósa þessa
þingmenn f
Aðalreglan er sú, að það eru bæja-
og sveitastjórnir, sem kosningunni
ráða. í fyrsta landsþingiskjördæminu
kýs bæjarstjórn Kaupmannahafnar,
ásamt tiltölulega mörgum fulltrúum
úr bæjarstjórn á Friðriksbergi og í
Gentofte landþingismennina og vara-
landsþingismennina.
í hinum kjördæmunum tveim er
kosningin nokkuð flóknari. Til sveita
kýs hver sveitarstjórn 2 kjörmenn
fyrir hverja 400 íbúa. Þessir kjör-
menn koma allir saman í hverju amti
og kjósa úr sínum hóp einn aðal-
kjörmann fyrir hverja 1200 íbúa.
í kaupstöðunum, sem hafa 3600 íbúa,
eru kosnir kjörmenn úr flokki bæjar-
fulltrúa, einn fyrir hverja 1200 íbúa.
Þessir kjörmenn koma svo allir sam-
an i sínu landsþingiskjördæmi og
kjósa landsþingismenn og varalands-
þingismenn.
Landsþingismenn skulu kosnir til 8
ára í senn.
Allar þessar kosningar fara fram
með hlutfallskosningu.
Þá koma ákvæði um hvernig með
skuli fara, er pingin eru ekki sammála.
Þegar lagafrumvarp hefir verið sam-
þykt í öðru þinganna, ber að senda
það hinu. Sé því breytt þar, á að
senda það aftur hinu þinginu. Náist
þá ekki samhljóða orðalag, getur hvort
þingið um sig heimtað að sett sé
nefnd af jafnmörgum mönnum úr
hvoru þinganna. Skal hún semja
nefndarálit og tillögur um það, er á
milli ber. Svo er frumvarpið aftur
lagt fyrir bæði þingin, er hvort um
sig sker úr um deiluefnin.
dygðir. Þessu máli var snúið til ný-
sveina (novibus) og i ræðulok þar til
kvöddum mönnum boðið að taka þá
og framkvæma á þeim serimoníur for-
feðranna. Það var í því fólgið, að fram
gengu hinir útvöldu menn, tóku tveir
af þeim hvern einn meðal busanna,
leiddu þá út og suður að tjörn, óðu
út í hana, en héldu þeim á lofti. Síð-
an voru höfð á þeim endaskifti og
höfðinu dýft ofan í tjörnina upp að
öxlum,'og það svo rækilega, að sum-
um hélt við köfnun. Eftir það var
haldið heim í hátíðargöngu, haldinn
yfir þeim nýr ræðustúfur og þeir
beðnir þá að vera velkomnir f félagið.
Fyr en það voru þeir eigi reglulegir
skólapiltar, og eigi duldir upp frá þvi
nokkurra leyndarmála þeirra. Fyr
máttu þeir ekki segja frá neinu, er
eigi máttu allir vita. Þetta var kallað
s k í r n, og var áður siður að láta
henni fylgja eitthvert viðurnefni á
hvern nýsvein. En það lagðist niður
i þann mund er P. M. kom i skóla.
Hún hafði staðið í tið skólans á Hól-
um og í Skálholti, fluzt með honum
til Reykjavíkur og þaðan til Bessastaða
1805. Það var eitt í skírninni á
Reykjavíkurárunum, að piltar hlupu í
spretti inn í laugar og voru þar skírð-
ir, og síðan farið heim aftur.
Mjög var óbreytt mataræði á Bessa-
stöðum: kjötsúpa á hverjum degi að
kaíla, og var kölluð um eitt skeið
»sparta». Kveld oftast harðfiskur og
smjör og vatnsgrautur á eftir, en fyrri
part vetrar oft kalt slátur á borðum.
Varla átti nokkur piltur yfirhöfn, þótt
farið væri inn í Reykjavík eða inn i
Hafnarfjörð, né heldur stígvél; þeir
gengu með sauðskinnsskó á fótum eða
úr selskinni, og í vaðmálsfötum syknt
En sé deilt um fjármál (fjárlög eða
fjáraukalög) er skorið úr þeirri deilu
í sameinuðu pingi.
Þá ganga bæði þingin saman á eitt
þing, allsherjar-rikisping. Ályktunar-
fært er það þing þó því að eins í
fyrstu, að helmingur þingmanna úr
hvoru þinginu sé viðstaddur En verði
þingið þá ekki ályktunarfært vegna
fámennis, á að boða til nýs fundar
að tveim sólarhringum liðnum. Er
þá þingið ályktunarfært ef helmingur
allra þingmanna er viðstaddur, án til-
lits til þess hve margir eru úr hvoru
þingi.
Sveita- og bæjarstjórnir eiga að hafa
rétt til þess að stjórna málum sínum
undir eftirliti ríkisstjórnar. Allar kosn-
ingar til sveita- og bæjarstjórna eiga
að vera hlutfallskosningar og hafa
allir hinir sömu kosningarrétt, sem
þeir, er kosningarrétt hafa til fólks-
þingisins og fullnægja ákvæðum gild-
andi laga um heimilisfang og skatt-
greiðslur til almennings þarfa.
Hér hefir verið skýrt all-nákvæm-
lega frá efni þessa frumvarps, með
því að búast má við að flest atriði
þess verði líka að einhverju leyti tek-
in til íhugunar hér hjá oss, er um-
ræður hefjast af nýju um stjórnar-
skrána.
Geta má þess, að bæði róttækir
vinstrimenn og jafnaðarmenn í Dan-
mörku hafa tekið frumvarpinu mjög
vingjarnlega, en blöð hægri manna
láta aftur hið versta yfir því; má því
búast við snarpri mótstöðu gegn því
af hálfu margra auðmanna og lands-
þingsins, þótt óvíst sé hve úthalds-
góð hún reynist. Með þessu frum-
varpi eru aðalsmenn og auðmenn
sviftir forréttindum sínum til kosn-
inga til landsþingsins og ekki nema
eðlilegt að þeir uni því ekki sem bezt.
Sú stjórn, sem nú er i Danmörku,
hefði þó varla ráðist í það stórræði
að bekkjast til við þessi forréttindi,
ef ekki væri á undan farin deilan og
baráttan milli ensku sljórnarinnar og
efri málstofu Englendinga. Verður
hér sem oftar, að fordæmi þeirra
hefir mörg eftirköstin hjá öðrum
þjóðum.
Rannsókn
hefir stjórnarráðið fyrirskipað gegn
Samsoni Eyólfssyni út af tilraunum
hans til að hafa fé út úr íslandsbanka,
þeim, er skýrt var frá í síðasta blaði.
í veikindaforföllum lóns Magnús-
sonar hetir Einar Arnórsson tekið
málið fyrir og voru próf haldin í
fyrradag frá kl. 4—7. Yfirheyrðir
voru þeir Schou bankastjóri, Jens B.
Waage bankabókari og Samson Ey-
ólfsson.
og heilagt eða úr einskeftu; varla svo
mikið að þeir ættu skyrtu úr lérefti.
En greinilegustu viðbrigðin frá þvl,
er P. M. hafði átt að venjast áður en
hann kom í skóla, var landslagið. Það
er óvenjufagurt og svipmikið i Fljóts-
dalshéraði, en skifti mjög í annan
heim, að sjá hérna Suðurnesin. Kveðst
höf. hafa spurt þrjá menn, er farið
höfðu um alt ísland, hvar þeim þætti
það fríðast. í Fljótsdalshéraði, svör-
uðu þeir hiklaust, Þorkell Hoppe stift-
amtmaður og Jónas Hallgrlmsson, en
Björn Gunnlaugsson hugsaði sig um
og svaraði: Eg held í Fljótsdalshér-
aði. — Hvernig lízt ykkur á nesin f
spyr Bjarni Thorarensen höf. og fleiri
skólapilta, er voru nótt hjá honum i
Gufunesi á heimferð úr skóla; hann
bjó þar þá, meðan hann var yfirdómari
í landsyfirrétti. Þeir höfðu orð á, að
þau væru gróðurlitil og hart undir
fæti. »Mig skal ekki furða það, svar-
aði B. Th., því þegar drottinn bölv-
aði jörðinni forðum, þá leit hann yfir
nesin*.
Smá var Reykjavik, er P. M. sá
hana fyrsta skifti á æfinni, eða þá er
hann kom í skóla fyrir 84 árum,
haustið 1828: ibúðarhús 50 eða 52,
hann taldi þau sjálfur, þar með alla
timburhjalla og önnur útihús, en bæj-
arbúar um 600. Húsin voru svört
utan (þ. e. tjörguð). Ekki var farið
að mála þau utan fyr en litlu fyrir
1840 og ekki farið að hafa kvist á
húsum né helluþök fyr en 1845—46.
»Reykjavík var fyrir 60 árum lítill og
ósnotur bær«.
Meðal þeirra er P. M. getur um að
verið hafi sér samtíða í skóla og sér
hafi orðið öðrum fremur vel við, nefnir
hann Jónas Hallgrímsson, Magnús Ei-
Ofriðurinn
á Balkanskaga.
Hingað eru komin erlend blöð til
6. þ. m. með fréttum af ófriðnum á
Balkanskaga og er þar eðlilega ekki
frá verulegum stórtiðindum að segja,
umfram það sem skýrt hefir verið frá
í hraðfréttum. Viðburðirnir þar syðra
gerast með afskaplegum hraða, stór-
tíðindi bera við nærri daglega og
stundum gerast þau mörg sama daginn.
Það skeði t. d. á einum og sama
degi, 24. f. m., að Búlgarar unnu
Kirk-Kilissa, að Serbar unnu blóðuga
orustu við Kumanovo, fyrir norðan
Yskyb, að Grikkir tóku borgina Servia
og að Svartfellingar hófu skothríð við
Skutarí. Ennþá eru ekki nema rúmar
4 vikur siðan ófriðurinn hófst, því ó-
friðar Svartfellinga gætti varla að neinu
meðan þeir áttu einir í ófriði við
Tyrki, og þó má heita að sambands-
þjóðirnar hafi lagt undir sig alt Tyrkja-
veldi og eigi að eins eftir stór-
borgirnar tvær, Adrianópel og Mikla-
garð. En fréttirnar af atburðunum
eru sumpart óljósar, en sumpart hver
annari gagnstæðar, eftir því hverir
segja frá. Tyrkir virðast t. d. hafá
lagt ofurkapp á að gera sem minst
úr óförum sinum, segjast jafnvel hafa
unnið sigur, þegar þeir hafa beðið
mikinn ósigur eða gjöra að minsta
kosti mjög mikið úr matinfalli óvina
sinna. Báðum virðist kunnugra um
mannfall meðal óvina sinna en sinna
eigin manna og bendir það helzt til
þess, að mannfallið og manndrápin
hafi verið feikna mikil beggja megin,
en hvorir um sig leyni nokkru um
mannfallið í sínu liði. Fréttaritarar
blaðanna virðast vita lítið með sann-
indum, en fara eftir þvi sem þeim
er sagt að segja.
En alt um þetta hafa þó Tyrkir
beðið ósigur í öllum höfuðorustum
og hörfað undan úr einu víginu i
annað. Her sá, er þeir höfðu í Make-
dóniu til varnar gegn Serbum, yfir
100.000 manna, er talinn gjöreyddur,
ýmist fallinn, handtekinn eða tvistrað-
ur i allar áttir; fjöldi manna hefir
fallið fyrir Grikkjum, en þó mest fyr-
ir Búlgurum. Hve mikill þessi her
Tyrkja var í fyrstu virðist enginn vita,
Fyrir orustuna við Lule Burgas voru
15 þúsundir særðra manna komnar til
Miklagarðs, og þótti þar þá æði þröng-
skipað. En eftir orustuna við Lule
Burgas er sagt að rúm hafi verið
heimtað fyrir 21.000 særða menn. Þá
var þó eftir orustan við Tchorlu, blóð-
ríksson, guðfræðinginn, Skafta Tímo-
theus Stefánsson, mesta afbragðsmann,
er dó ungur í Khöfn, og Jónas Jón-
asson, er prestur varð síðar í Reyk-
holti, og bróðir var Þórðar Jónassonar
háyfirdómara og höf. segir að verið
hafi bezti drengur og ólíkur nýnefnd-
um bróður sínum — það er hið eina
hnjóðsyrði, er hann stingur að þeim
manni, Þ. J., og mun þó hafa haft ekki
gott af honum að segja, auk annars
við samritstjórn að Reykjavíkurpóst-
inum.
Um Jónas Hallgrímsson segir hann,
að sér hafi þótt merkilegt flest af því,
sem sá maður sagði. Hann fann að
öllu, segir hann, sem ljótt var og
ósatt og hálfsatt; hann vakti eftirtekt
mina og kendi mér að taka ekki alt
trúanlegt, sem talað var; mér fanst
hann ætíð hafa rétt að mæla. Enginn
af piltum sagði eins vel smásögur,
einkum ef þær voru skrítnar. Aldrei
heyrði eg hann láta fjúka í kviðling-
um þann vetur (1830); en við bar
það seinna, þegar við vorum saman.
Höf. kyntist J. H. frekara í Khöfn,
ásamt fleiri merkum löndum og nafn-
toguðum síðar meir, þeirra á meðal
Konráði Gíslasyni síðar prófessor, er
hann hafði og verið samtíða á Bessa-
stöðum, jafnvel í sumarleyfi þar, eða
kaupavinnu réttara sagt.
Mestar mætur hafði höf. þar, í K-
höfn, af þeim Gisla lækni Hjálmars-
syni og Brynjólfi Péturssyni frá Víði-
völlum, bróður þeirra Péturs biskups
og Jóns Péturssonar háyfirdómara.
Hann segir hann verið hafa glæsileg-
an mann bæðitillífs og sálar, oghvorug-
an þeirra bræðra taka til jafns við hann,
og þekt þá þó talsvert, en hann minna
miklu. Kveðst helzt hefði kosið að