Ísafold - 27.11.1912, Page 3

var «gunnreifur«, eins og Sighvatur kveður að orði
um Ólaf konung Haraldsson. Þetta fann þjóðin. Og
sams konar strengur kvað við í hug hennar.
Og hann átti líka þann mátt tungunnar, sem fá-
um er gefinn. Stundum gat mál hans verið þýtt og
yndislegt. En einkum á síðari æfiárum hans voru
setningarnar ekki ósvipaðar ramlega og fagurlega
hlöðnum virkisveggjum úr íslenzku blágrýti. í þeim
vígjum var gott til sóknar og varnar. Þangað flykt-
ust menn. Andstæðingar hans nefndu hann um eitt
skeið »generalinn«. Þeir nefndu hann svo i skopí.
En það var réttnefni. Hann var sjálfkjörinn fyrir-
liði, yfirforingi, meðan heilsan entist.
Og um það verða þeir áreiðanlega allir sammála,
sem þektu hann nokkuð til muna, hvað hvatir hans
voru hreinar i landsmálabaráttunni Hann var stór-
kostlega óeigingjarn maður. Hann hafði óslökkvandi
löngun til þess að verða þjóðinni að liði, einkum
þeim, er örðugt áttu aðstöðu. Og honum hefði verið
óbærilegt að liugsa til þess að standa annarstaðar
en þeim megin, sem hann hugði réttlætið og sann-
leikann vera — enda lagði hann það aldrei á sig.
Var hefi eg orðið þess misskilnings sumstaðar
úti um land hjá mönnum, sem ekkert þektu Björn
Jónsson, að þeir hafa gert sér i hugarlund, að hann
mundi vera harður maður og óþýður. Satt er það
að vísu, að hann átti það til að vera nokkuð stuttur
í spuna, þegar menn komu inn til hans og töfðu
hann. Það var ekki eingöngu, að hann ætti oft
annríkt. Vinnan var hans aðal-ástriða. Eg hefi aldrei
séð nokkurn mann vinna eins og hann. Með köflum
hefi eg séð hann vinna af mesta kappi 16—17 stundir
í sólarhringnum, dag eftir dag. Og eg hefi margoft
séð hann, að mér fanst að nauðsynjalausu, sitja við
vinnu svo sárþjáðan, að hann fekk naumlega af sér
borið. Það var engin furða, þó að slikur maður
gæti orðið óþolinmóður, þegar hann hafði ekki frið
fyrir mönnurn, sem ekki áttu annað erindi en að
slæpast.
En annars var hann svo þýður í lund við vini
sína, að afbrigðum sætti. Hugurinn var sífullur af
ástríki til þeirra. Hann vissi ekki, hvernig hann
átti að breiða sig út yfir þá. Þessarar hliðar á lund-
erni hans nutu ekki eingöngu vinir hans. Hann gat
ekkert aumt séð eða heyrt. Hjálpfýsi hans er þjóð-
kunn. Og aldrei heíi eg þekt jafn-þakklátan mann,
hvað lítið sem fyrir liann var gert — þótt ekki væri
annað en að skrifa ísafoldargrein, sem honum gazt að.
í ræðu þeirri, sem eg hefi tekið kafla úr hér að
framan, er sú fyrsta aðal-ósk hans þjóðinni til handa,
að hún verði »hin ljóssæknasta þjóð í heimi«, að
hún láti «opnar standa allar dyr, þær er vita móti
austri og suðri, mót blessaðri sólinni i upprás henn-
ar og hádegisstað«. Hann á við það, að vér veitum
ótrauðlega inn nýjum hugsjónum frá umheiminum.
Aldrei hefi eg þekt nokkurn roskinn mann, sem
hægara hefir átt með að veita nýjum hugsjónum við-
töku. Flestir höfum vér eitthvað af lileypidómum
hjá sjálfum oss við að berjast í því efni. Það var
eins og hann hefði alveg farið varhluta af þeirri
hefndargjöf. Hjá honum stóðu allar dyr opnar móti
austri og suðri, eins og hann komst að orði. Og
fyrir það sætti hann stundum hvössustu árásunum,
einsog líka var eðlilegt.
Síðasta ósk hans i þessari ræðu er sú, að »vér
værum orðin hin trúræknasta þjóð i heimi«.
Sú ósk var ekkert fleipur eða uppgerð i hans
munni. Eg efast um, að eg hafi nokkuru sinni kynst
jafn-trúhneigðum manni. Eg hefi að minsta kosti
aldrei kynst karlmanni, sem borið heíir i sál sinni
jafn-hjartanlega fagnaðar-lotningu fyrir himnesku
valdi. Og trúarmagnið í sál hans var alveg óvenju-
legt. Það kom reyndar fram i öllum efnum. Hann
var æfinlega afdráttarlaust sannfærður um sinn mál-
stað. Hann hafði hlotið að skirnargjöf náðargáfu
sannfæringar-styrkleikans — þann hæfileikann, sem
framar öllu öðru gerir menn að framkvæmdarmönn-
um. Og i trúarbragðaefnum var sannfæring hans
alveg óbilandi — sannfæringin um annað líf, og
sannfæringin um himneskan föður, sem væri að
leiða mannkynið til óumræðilegrar dýrðar, þó að
örðugt sé oft að átta sig á brautunum.
En færri kreddur hefir naumast nokkur trúaður
maður haft. Þess vegna bar hann lotningu fyrir
öllum trúarbrögðum, ekki að eins hins kristna heims,
heldur og allra annara manna. Hvar sem hann hélt
að alvara og einlægni væri trúarlífinu samfara,
þoldi hann ekki að neitt væri við mönnunum stjakað.
Naumast gat neitt verið fjær hug hans en kenning-
ar Hjálpræðishersins. En hann studdi herinn nærri
þvi af ofurkappi, meðan þess var nokkur þörf.
Trúarbrögð hans voru ekki trúarbrögð guðfræð-
ingsins, heldur trú barnsins — efasemdaleysi barns-
ins, trúnaðartraust barnsins, undirgefni barnsins,
fögnuður barnsins. Enginn maður hefir ósjálfrátt
jafn-oft eins og Björn Jónsson mint mig á þessi orð
Krists: »Hver sem ekki tekur á mótí guðs ríki eins
og barn, mun alls eigi inn í það koma«. Eg hefi
skilið það betur af sambúðinni við hann en flesta aðra
menn, að það er barnslundin ein, sem er ^er um að
veita hinum æðsta fögnuði viðtöku.
Honum var yndi að guðsþjónustum. Um prédik-
anir var hann vandfýsinn. Og þætti honum þær
lélegar, hlustaði hann ekki á þær, þó að hann sæti
í kirkjunni. En sálmasöngurinn gaf hug hans vængi.
Hann var yfirleitt sálmavinur. Sá sálmurinn, sem
honum virtist, um eitt skeið að minsta kosti, þykja
einna vænst um, er eftir alþýðumann, nýlega látinn,
norður í Svarfaðardal, nr. 276 í sálmabókinni:
«
Eg fell í auðmýkt flatur niður
á fótskör þína, drottinn minn.
Það er nokkur bending um þann blæ, sem var á
trúarlífí hans. Og sennilega hafa þeir, sem einkum
festu sjónar á ádeilugreinum hans, ekki við þeim
blæ búist.
Eg veit, að aðrir vinir hans ætla að minnast
hans hér í blaðinu. Þeir taka að minsta kosti fram
eitthvað af því, sem sjálfsagt er að segja, en hér er
látið ósagt. Og eg læt hér staðar numið.
En ekki get eg bundist þess að láta þess getið,
að i svipinn flnst mér þjóðin svipminni og Reykja-
vik meiri kotbær eftir andlát Björns Jónssonar.
Einar Hjörleifsson.
Ð. J. og binöinöismáliö.
Margt var það, eins og kunnugt er, sem B. J.
lagði á gjörva hönd. Alt það, er á einhvern hátt gat
miðað til framfara lans og þjóðar, vildi hann styðja
og styrkja. Og hvergi var hann hálfur maður.
Það var því eigi nema eðlilegt, að hann hafði
snemma augastað á bindindismálinu sem einhverju
helzta framfaramáli þjóðarinnar, endæ hafði Góð-
templarreglan eigi starfað hér i Reykjavík fult miss-
iri, er hann gerðist þar félagsmaður, en það var 13.
desember 1885. Var það þó síður en ekki eftirsókn-
arvert i þá daga að gerast templar, það var, eins
og B. J. orðaði það siðar, »litið á annað eins tiltæki
eins og beina ósvinnu og afkárahátt af heldri mönn-
um að gúnga í samneyti við ekki virðulegri mann-
félagsstofnun en Góðtemplarreglan þótti þá vera.
Henni voru valin að jafnaði háðuleg lítilsvirðingar-
orð í hóp fyrirmanna bæjarins, karla og kvenna, og
talin alt að því bein mannorðsskerðing, að vera við
hana riðinn að nauðsynjalausu. En nauðsynjalaust
var það kallað öllum þeim, er voru ekki sjálfir yfir-
komnir drykkjumenn«.
En svo mikið áhugaefni var B. J. þá þegar bind-
indismálið og svo mikið áhyggjuefni áfengisnautn
landa hans og fjáreyðsla í áfengi, að hann hikaði
ekki við að gerast liðsmaður Góðtemplarreglunnar
og bindindismálsins, hvað sem hver sagði. Og eígi
þótti honum hlýða að ganga i Regluna einn sins liðs.
Hann fekk í lið með sér þrjá ágætismenn, er allir
gengu inn með honum sama kvöldið: aldavin sinn
Björn Jensson, kennara við mentaskólann, Hallgrím
Melsteð landsbókavörð og Þórhall Bjarnarson hiskup,
þá forstöðumann prestaskólans.
Eins og nærri má geta, sat B. J. ekki auðum
höndum í Góðtemplarreglunni, slíkur áhugamaður
sem hann var um alt það, er hann tók sér fyrir
hendur.
Hann sótti hvern fund í stúku sinni, Verðandi,
tók jafnan þátt í umræðum og störfum með áhuga
og fjöri og gerðist brátt einn af heztu liðsmönnum
hennar og bindindismálsins. Ritstjórn blaðs stórstúk-
unnar, Isl. Good-Templars, hafði hann á hendi árin
1891—93, en tvö næstu árin gaf hann sjálfur út
bindindisblað, Heimilisblaðið. Jafnframt þessu varð
hann hinn öflugasti talsmaður bindindismálsins i ísa-
fold, og hafði þar auðvitað miklu meiri áhrif á þjóð-
ina, þar sem ísafold var og er lesin um alt land, en
blað G.-T.-reglunnar nálega eingöngu meðal bindindis-
manna.
Þegar að því var komið, að bindindismenn fóru
að hugsa um algert aðflutningsbann á áfengi til
landsins, var B. J. einn af helztu hvatamönnum
þeirrar hugsjónar, og sjálfur gerðist hann flutnings-
maður bannlaganna á alþingi 1909 og framsögumað-
ur málsins. Hélt hann þá hverja ræðuna annari
snjallari og snarpari. Má fullyrða, að það hafi frem-
ur verið honum að þakka en nokkrum öðrum manni
einum, að lögin komust klaklaust gegnuum þingið,
þrátt fyrir megnan andróður sumra þingmanna, sem
reru að því öllum árum, að hefta framgang laganna,
en tómlæti og einurðarleysi annara.
En ekki var sopið kálið, þótt í ausuna væri
komið. Eftir var að fá lögin staðfest í Kaupmanna-
höfn og var það ekki áhlaupaverk. Illa létu áfeng-
issalar og áfengisvinir hér en hálfu ver þar. Þar
voru gerð samtök um að fá lögunum synjað stað-
festingar. En með fádæma þreki og staðfestu tókst
B. J., þrátt fyrir allar tálmanir, að fá lögin staðfest.
Mikið hafði hann fyrir bindindismálið unnið bæði
fyr og síðar, margt orðið ritað og talað, marga krón-
una greitt og mikið á sig lagt, en þetta þrekvirki
vann hann mest í bindindismálinu, er hann fekk
aðflutningsbannslögin staðfest, enda er það sann-
færing mín, að því hefði enginn annar íslendingur
fengið framgengt, eins og á stóð.
Þetta kannast og framkvæmdarnefnd stórstúk-
unnar við í skrautrituðu viðhafnarávai’pi, er hún
færði B. J. 23. sept. 1909, sem vott virðingar og
þakklætis fyrir vel unnið starf i bindindismálinu, er
hann hafði fengið bannlögin staðfest. Þar segir svo
meðal annars: »Vér eigum yðar drengilegu fram-
göngu sem framsögumanni málsins á alþingi og sem
ráðherra íslands meira að þakka sigurinn en nokkrum
einum manni öðrum«.
Margt þarft verk vann B. J. um dagana, margt
góðverkið liggur eftir hann. En fjölda margir líta
svo á, að þarfasta verkið, sem hann hafi unnið og
mesta góðverkið en jafnframt afreksverkið, sem eftir
hann liggi, sé það, er hann leiddi aðflutningsbanns-
málið til lykta. Með því eina verki þykir hann hafa
reist sér þann bautastein, sem aldrei máist, hlotið það
þakklæti og virðingu þjóðarinnar, sem aldrei firnist.
0. E.
Samúðarskeyti hafa ekkju Björns Jónssonar borist úr
/insum áttum út af láti hans m. a. frá Hannesi Hafstein
ráðherra er símar: eg votta ySur og börnum yðar einlæga
hluttekningu út af láti manns ySar; frá Ragnari Lundborg
ritstjóra (med varm medkánsla i den djupa sorg); frá Thor
E. Tnlinius stórkaupmanni, Einari Jónssyni myndhöggvaraj
Myklestad kláðalækni o. fl., auk innanlandsskeyta.
B. J. og íslenzkan.
Eg sá Björn Jónsson í síðasta sinn fáum dögum
áður en hann lézt. Hann sagðist þá ætla að fá eina
tíu menn í félag með sér til eflingar islenzkri tungu.
Það átti að vera málhreinsunarfélag. Þetta var hon-
um mjög ríkt í skapi og var bjart yfir honum af
áhuganum. íslenzkan var honufn hjartans mál til
siðustu ' stunda, og það sem hann hefir fyrir hana
gert verður seint ofþakkað. Um hálfan fjórða tug
ára stýrði hann viðlesnasta blaði landsins og reit
mest í það sjálfur, en hvort sem voru hans greinar
eða annara, hafði hann jafnan vakandi auga á með-
ferð málsins. En af öllum þeim öflum, er ráða örlögum
tungunnar, eru blöðin máttugust, hvort heldur er til
góðs eða ills. Þau koma viðar við en nokkrar bækur.
Allar öldur þjóðlífsins falla þar í farveg. Nýjungar,
innlendar og erlendar, fá þar fyrst sinn búning. En
lengi býr að fyrstu gerð. Þar stóð Björn Jónsson á
verði og skar hugmyndunum skörulegan íslenzkan
búning. Enginn kann tölu þeirra orða sem hann
hefir mótað og komið í veltu, en það er trú min, að
þegar farið verður að leita að upptökum ýmsra þeirra
orða, sem nú eru á hvers manns vörum og engan
grunar annað en að séu gömul í málinu, þá verði
þau rakin til hans, því hann var hvorttveggja í senn:
snjall í því að mynda ný orð svo að hverjum manni
virtust þau gamlir kunningjar, og fundvís á þau forn
orð er yngja mátti upp. Björn Jónsson var hverjum
manni sannfærðari um það, að íslenzkan þyrfti ekki
að sníkja á önnur mál til að vinna hvert það verk í
þjónustu andans, er henni væri fyrir sett. Og hann
sýndi trú sina í verkunum og fylgdi þvi máli harð-
fengilega, enda vissi hann það bezt af eigin reynd
hve eftirlát íslenzkan er þeim, sem elskar hana og
með hana kann að fara.
Eins og kunnugt er, átti Björn Jónsson afar-
mikinn og góðan þátt í dönsku og íslenzku orðabók-
inni sem Jónas Jónasson er talinn aðalhöfundur að,
og hefir naumast annað þarfara verk verið unnið
íslenzkunni í seinni tið, en sú bók, þó að hún að
vonum standi til bóta. Það var ætlun Björns Jóns-
sonar, ef honum hefði orðið lengra lífs auðið, að
verja kröftum sinum til þess að gera nýja útgáfu af
þeirri orðabók sem fullkomnasta. Vann hann að þvi
þær stundir sem hann mátti hið síðasta árið, og tók
þá meðal annars upp það snjallræði, að halda fundi
með þeim iðnaðarmönnum, er hann vissi málfróðasta
og orðhagasta, til þess að safna nöfnum á livers
konar verkfærum þeirra, smiðisgripum og handtök-
um, og mynda ný orð um það er ekki átti sér önn-
ur heiti en útlend bögumæli. Voru þeir fundir hinir
ánægjulegustu, þvi þeir sýndu, að nóg er hér enn
af orðhögum alþýðumönnum, hve nær sem þeir finna
slíkan foringja sem Bjöm Jónsson var. Ætlaði hann