Ísafold - 10.12.1912, Qupperneq 1

Keimji út fcvisvar í vika. Vert irg, (SO
arkir minst) l kr. erlsn'í)* B kr, eBa 1 */•
itollar; borgiet fyrir miiWws >'il) (srlandit
fyrir fram). _________________
ISAFOLD
Uvpxðsn (skrifioif) bnndin vift dramðt, sr
ófiiiíi nema komtn sé til útarefanda íyrir
1. okt. «k aaapandi rknldlfto.a viö klabift
AffjreíSrln: Auxtnreirœfci 8.
XXXIX.
árg.
Beykjavík 10. des. 1912.
85. tölublað
I Minning Björns Jónssonar |
Björn lónsson ráðherra.
Húskveðja:
Nú béðan á burt i friði eg fer,
ó faðir, að vilja þinum;
i hug er mér rótt, og hjartað er
af harminum læknað sinum;
sem hézt þú mér, drottinn, hægan blund
eg hlýt nú í dauða minum.
Þessi svanasöngur auðmjúkrar trúar verður mér
hér fyrst að orði; finst hann óma móti mér frá líkbörum
þessum. Svo tekur trúmaðurinn dauða sinum: með
hjartað fult af þeim friði, sem heimurinn hvorki má
veita né svifta. Hann hefir hallað sér í föðurfaðm-
inn og fundið uppgjöf allra saka; þá verður og sjálf-
gjört að fyrirgefa sínum skuldunautum; sakirnar, sem
vér mennirnir eigum hvorir við aðra, verða svo smá-
ar þaðan að sjá, svo einkisverðar; þær gufa á burt,
sem dögg fyrir sólu. — Það getur að vísu verið hart
að kallast frá hálfloknum iðjum, en það er að guðs
vilja, og þá er nóg; hann vantar aldrei vegi, hann
vantar aldrei mátt, til að láta þau verða unnin og
leidd til lykta, ef honum svo þóknast; og í ríkinu
hans, i þjónustu hans verður ætíð nóg að starfa,
eins hinumegin sem hérnamegin. — Það getur og
verið þungt að skiljast frá kærum ástvinum, er sakn-
andi standa eftir; en þeir eru lika i guðs hendi, og
það er svo skamt til fagnaðarfundanna í öðrum betra
heimi. — Það getur verið einmanalegt og geigvænlegt
síðasta dimma sporið, þegar heimsljósið er sloknað
og orðin dáin á vörum, en að vita þá hjá sér vin-
inn þann, »sem tekur hjartans tali móti, þótt
tungan stirðni og málið þrjóti«, það gefur huganum
ró, það gerir blundinn ljúfan og hægan, sem barns í
móðurfaðmi. Guði sé lof fyrir hvern slíkan blund,
þegar dauðanóttin kemur! Guði gefi oss öllum að
fara þannig í friði, er vér eigum þá hinztu skuld að
gjalda!
Vér skipumst hér hljóð umhverfis líkbörur, til
að kveðja látinn vin; vér gjörum það með innilegri
hluttekningu i sorg þeirra, sem eiga hér á bak að
sjá kærasta ástvini sínum, eiginmanni og föður —
þeirra sorg á forgangsréttinn — en mörg finnum vér
til þess fleiri, að vér höfum hér mikils mist, og sumir
svo, að trautt muni bíða þess bætur. Og auk vor,
sem hér erum nú stödd, má svo að orði kveða, að
alþjóð íslands taki þátt i fráfalli þessa manns, and-
látsfregn hans hefir flogið svo vítt, sem íslenzk tunga
er töluð; og vart mun sá Islendingur vera til, kom-
inn til vits og ára, er eigi lcunni nafn Björns Jóns-
sonar; og svo mikið ítak átti liann og á í brjóstum
islenzkrar alþýðu, að mikill fjöldi hennar mun finna
og játa, að í dag er einhver hinn mesti sonur henn-
ar og bezti borinn til grafar.
Það er óvenju efnismikil og fjölskrúðug æfi, sem
hér er á enda kljáð. Hvorki er hór staður né tími
til að rekja hana. Miklu er það efni meira en svo.
En þess verður getið sem gjört er; og æfi þessa
manns fellur ekki í gleymsku svo bráðlega. Ein-
hvern tíma verður gaman að segja börnum íslands frá
sveininum frá Djúpadal, smaladrengnum, sem hófst
til æðstu metorða innanlands, fyrír alþýðuhylli, en
eigi af konungs náð Ekki svo sem að það sé út af
fyrir sig svo mikils virði að komast hátt, sem kall-
að er; nei, sannarlega er tignarstaðan oft ginnandi
tál til að sjá og hefndargjöf, er hún hlotnast. Og
ekki heldur af því að eg ætli, að það verði hér svo
fáséð braut eða sjaldfarin frá smalaþúfunni í ráð-
herrasessinn. Nei, flestir vorir kostakvistir hafa til
þessa vaxið í fjallaskjólinu upp til sveita, »vaxið
eins og björkin upp af bergi, barin veðrum, nærð á
fjallamergi«, og svo get eg að enn muni verða. En
að þvi er til þessa manns kemur, liggur milli smala-
þúfunnar og ráðherrasætisins hálfrar aldar forða-
saga, er vel má hita ungum sveini um hjartarætur
og vekja þar göfugan metnað og þrá til að vinna að
högum lands og lýðs. í afskektum fjalladal, á fátæk-
legum bóndabæ, liðu bernskuár hans. Þar sætti sál
hans fyrstu áhrifunum, áhrifum sem aldrei máðust
burt. Þar átti sér fyrstu rætur ást hans á íslenzkri
náttúru og ísl. alþýðu og trúin á skapara heimsins
og föður allra þjóða. En dalurinn varð hinum unga
erni brátt of þröngur; hann þurfti víðara svigrúm
fyrir vængi sína. Fyrir góðra manna hjálp, sem
hann gleymdi aldrei, fékk hann færi á að beina
þeim til flugs og fljúga út og litast um í veröldinni.
Þá skein morgunsól á tindum og var farið að létta
til í lofti, eftir langa drunganótt áþjánar og eymdar.
Baráttan stóð sem hæst fyrir frelsi og framförum,
undir forustu Jóns Sigurðssonar, og undir merki hans
safnaðist alt, sem nýtilegt var af kynslóðinni ungu.
Þar kaus hann sér einnig stöðn, hinn ungi maður,
sem vænta mátti; þangað kallaði hann hjarta og
hugur. Og þegar lokið var eftir langa mæðu fyrstu
hríðinni og sigur unninn að nokkru, fyrstu höftin
höggvin af sjálfsforræðí landsins og ný þúsund ára
öld runnin upp með nýjum kröfum og nýjum von-
um, þá stóð hann albúinn til að hefjast handa og
vinna ættjörð sinni alt það gagn er hann mátti.
í meira en þriðjung aldar hefir hann síðan helgað
henni alla sína miklu krafta, og aldrei unnið við sleitur.
Seint væri að telja öll þau málefni, sem hann hefir
barist fyrir á þeim tíma henni til þarfa, oft í farar-
broddi, æfinlega í öndverðri fylkingu; aldrei var hans
á bak að leita. í slikum snerrum var hann vopn-
djarfur eins og víkingur, gunnreifur eins og herkon-
ungur, undi þar bezt, er hörðust var sóknin, enda
var hann flestum mönnum betur vígur, þekkingin
fjölhæf, skilningurinn ljós og hvass, rökfimi til sókn-
ar og varnar, og orðfæri hans eins og stirni á stál-
ið stælt og hárbeitt, vilja stál og sannfæringar. Sjálf-
ur bar hann þann skjöld, sem beztur má verða: ör-
ugga meðvitund um góðan málstað. Um það hefi eg
aldrei efast, síðan eg þekti hann.
Um starfsþrek hans og ósérhlífni segja allir eitt.
Það sætti undrum, hve miklu hann gat afkastað og
hvíldarlaust unnið. Má vera, að það hafi verið við
of; að hugurinn, viljinn, hafi þar borið heilsuna ofur-
liði, og að vér eigum honum meðfram fyrir þá sök
svo fljótt á bak að sjá. Það mundu að vísu vinir
hans hafa kosið, að hann kynni í því efni betur hóf
sitt, og ámælislaust. af öllum, þegar kvalafullur sjúk-
dómur kallar að, þó að leitað sé hvildar og slakað á
sókninni. En það var eigi skaplyndi hans að hvil-
ast meðan annars var kostur. Eg tel óvíst, að hann
hefði viljað kaupa sér lengra lif við því verði. Hygg
að hann hafi hugsað likt og konungurinn, sem svar-
aði varnaðarráðum vina sinna þessum alkunnu orðum:
Til frægðar skal konung hafa meir en til langlífis.
Eða eins og Jónas Iiallgrímsson, sem telur langlífi
sama sem alefling andans og þarfa athöfn. Og ef
vór metum langlifi eftir því, eftir afrekum, en ekki
sólargangi, i hve margar miðlungsmanna æfir mundi
þá þessi endast, aem hér er nú lokið?
Um afrek hans og stjórnmálastörf að öðru leyti skal
hér eigi dæmt; vér komum eigisaman við líkbörur hans
í því skyni, heldur til að kveðja hann. Þau eru þegar
orðin þáttur í sögu landsins; hún á dóm á þeim,
þegar framliða stundir. En vér vinir hans eigum
minninguna um hann sjálfan og geymum myndina
hans hver um sig eins og hún hefir mótast í með-
vitund vora. Og eg get ekki stilt mig um að segja
það hér að skilnaði yfir honum látnum, að mér finst
hann hafa verið mestur maður allra þeirra, sem eg
hefi haft kynni af, og einn af hinum beztu, og eg
virti ha.nn þvi meir og unni honum því meir sem
eg þekti hann lengur og betur. Og það var ekki
fyrir afrek hans, hversu mikils sem þau eru verð,
og ekki fyrir starfsþrek hans, hversu afburðamikið
sem það var, né fyrir vitsmuni hans, þó að þeir væru
afbragð — heldur vegna hjartans, sem undir sló.
Hann þýddi einu sinni og gaf út bók, sem hann
nefndi »Mestur í heimi«, og þessi hinn mesti i heimi,
sterkasta aflið í heiminum, var kærleikurinn. Og
mér virtist hjarta sjálfs hans vera fult af því afli,
kærleikur megin aflvakinn í æfistarfi hans. Ástin
hans á íslandi var engin uppgerð; þar ætti æfistarf
hans alt að geta verið ljósasti votturinn; það var
ættjarðarást í verki. »Ekki mun hver sá, er við mig
segir: Herra, herra! ganga inn i ríki himnanna,
heldur sá er gjörir vilja föður rníns á himnum«. Það
var lagið við trúrækni Björns Jónssonar og sama
lagið hafði hann við ættjarðarástina. Kéttindi Islands,
sögu og tungu og bókmentir, fólkið, atvinnuvegina,
hugsunarháttinn, uppfræðsluna bar hann fyrir brjósti
sér með óþreytandi umhyggju alt til æfiloka og helgaði
því sina hinztu krafta. Eg hefi aldrei þekt mann,
sem mér finst þessi fögru orð hæfa eins fyllilega eins
og honum, þó að þau væru sögð við annan: »Landið
þitt var alt þitt yndi, — ungur og gamall hönd og
tungu, — líf og fjör og langa gæfu, — léztu goldið
móðurfoldu«.
Það er frægt um Tómas Sæmundsson, hvernig hann
ritaði liggjandi kominn að bana á ungum aldri, svo að
segja með blóði sínu, sin brennheitu framfaramál; mér
fanst næstum furðulegra að heyra og sjá þennan mann
hvitan fyrir hærum og sjúkan til dauða rita og tala
með þeim eldlega áhuga, sem því miður fæstir
ungir menn eiga til, um hagi íslands og hvað fyrir
það þyrfti og ætti að gjöra. Lengi hefir það komið
við hjartað í mér, sem Bjarni kvað forðum um Sæ-
mund Hólm: — Og þú, íslendingur, — sem elskar fóstur-
láð, -- seint munt Sæmund spotta. — Móður ykkar
beggja — maðurinn unni, — grét hann og gat henni
ei bjargað. — Eg ber þá eigi saman, Sæmund og
Björn Jónsson, en á þessi orð hefir enginn maður
mint mig átakanlegar en hann.
Af ást hans á réttvísi og sannleika reis mörg
barátta hans. Að elska málefni og berjast fyrir því
var hjá honum eitt og hið sama. Þvi réð hann hiklaust
á óréttvísina, þó að við ofurefli væri að etja; því
játaði hann einarðlega fylgi sitt við sanníndi, þótt ný
væru og ættu fylgismenn fáa. Hann hafði karlmensku
til að horfa brjóstinu öndverðu við árásum, og eins til
að láta sig litlu skifta spott og hlátur. Hann kunni vel
málsháttinn: »Löngum hlær lítið vit« ; þekti, að sá
er löngum háttur fávizkunnar og oflætisins, er þau
ganga í bandalag gegn sannleikanum. Honum gat
vitanlega missýnst, en eg ætla, að hann hafi aldrei
vísvítandi fylgt röngu máli, og það gleður mig, að
vinur hans og mótstöðumaður, sem þekti hann lengur
en eg, hefir sagt hið sama.
Engan mann hefi eg þekt, sem hjartanlegar en
hann gladdist af því að verða var við eitthvað gott
eða fagurt í fari annara manna. Það var honum
yndi að frétta slíkt eða reyna. Og hve heitt unni
hann hverjum manni, þó að hann hefði hann aldrei
augum litið, sem honum fanst þannig til um! Sér-
staklega var eins og hver efnilegur ungur maður
væri honum vonarstjarna. Eg get ímyndað mér, að
margir, sem lítil eða engin kynni höfðu af honum
sjálfum, hugsi, að þetta hafi eigi tekið til mótstöðu-
manna hans, því að gegn þeim hafi hann jafnan
verið harður og kaldur. En þeir hafa þá eigi held-
ur eins og eg séð hann með tárin í augunum af að-
dáun og þakklæti yfir verki mótstöðumanns. Það er
satt, að hann var manna sóknharðastur meðan á
orustu stóð og gekk þá stundum feti til langt. Þeim
sem horfa á viðureign álengdar er hægast að lá það.
En það þarf vegvíst auga og traustan fót til að fara
aldrei vilt og skeika hvergi í annari eins blindhrið
og hann átti í móti að sækja, einkum þá er heilsan
var á förum. Hann var hræsnislaus heilhugi, allur
i högginu, sem hann greiddi mótstöðumanni sínum,
og allur í vinarhótinu, sem hann sýndi vini sínum.
Það er satt, að svipur hans var »oft með hörkublæ,
en hreinn«, eins og sagt hefir verið um fóstru vora.
Það er íslenzkt ættarmark frá fornu fari. Hann var
harðlegur og hvass á brá. Það leyndi sér ekki, að
undan þeim brúnum gat eldur brunnið. En undan
þeim gátu líka tár sprottið af viðkvæmni, aðdáun og
tilbeiðslu. Og aldrei veit eg að hann kæmi svo hart
saman við neinn af sínum mótstöðumönnum, að hann
væri ei fús að selja hönd til sátta, ef hann hugði þá
góðu máli betur borgið. Það var eins og ofin væri
inn í skaplyndi hans náttúra bernskustöðvanna,
fjallsins styrkur og harðfylgi saman við dalsins hlýja
yl og innileik og djúpu dularþrá.
Það er þjóðkunnugt, hver bjargvættur hann
reyndist, er stórslys og hörmungar dundu yfir, svo
að betri var þá fylgd hans en tuga eða hundraða.
Af hjálpsemi hans við einstaka menn er víst fæst
kunnugt; hún var eigi gjörð til fordildar. En meira
en allar fégjafir, meira en alla hjálp aðra, met eg
alúð þá og umönnun og þolinmæði, er hann varði
til þess að bjarga breizkum mönnum frá falli, og
reisa fallna menn á fætur. Af því eg þekti starfs-
þrá hans og annríki, dáist eg meira að örleik hans
á tíma en á fé. Það var hvorugt sparað er um
almenna heill var að ræða og ekki heldur þegar því
var að skifta, að bjarga einum veikum bróður frá
freistingu og gæfuráni. Svo breytir sá, sem er i
senn skörungur og valmenni.
Og svo hugsa eg til kveldsins, er æfidagurinn
var liðinn að enda. Ef vigroða verpur á daginn,
þá stendur friðarbogi yfir kvöldinu. Ungur fór hann
í viking, og ein óslitin herferð var æfin; nú var
hann þó seztur um kyrt; kominn heim, heim til sín
og sinna. Hann hafði látið reisa sér þetta hús, sem
nú erum vér stödd í, og hlakkaði óðfús til að setjast
þar að, fanst hann þá fyrst kominn að fullu heim.
Og hann naut unaðarins af heimkomunni, glaður eins
og barn, sem lengi hefir verið að heiman, eins og
hann væri losnaður úr útlegð eða leystur úr ánauð.
Heilsan var að vísu lömuð, en hvergi nærri þrotin;
máttur til að vinna með gát og verkefni nóg. Hann
hlakkaði til að lifa hér í yndislegri sambúð við ást-
vini sína það sem öftir væri lífs. En sá tími varð
styttri en nokkurn varði. Kallið kom að óvörum,
og hann sofnaði hægt og rótt mitt á meðal allra
ástvina sinna; dauðinn beið, meðan börnin hans öll
söfnuðust saman umhverfis banasæng hans til þess
að kveðja hann. Hinir síðustu gleðidagar voru ástúð-
l§g kveðja hans til þeirra. Húsinu sínu nýja, heim-
kynninu, sem honum þegar þótti svo vænt um, hafði
hann fyrirhugað nafn; hann ætlaði að nefna það
eftir bænum, þar sem kona hans var uppalin, þar
sem þau höfðu kynst og gefið hvort öðru hjarta og