Ísafold - 30.07.1913, Blaðsíða 2

240
I SAFOLD
eldgosum eða öðrum stórfeldum
orsökum. í þenna sjóð á hver mað-
ur í landinu, karl og kona, sem
orðin eru 18 ára að greiða i krv
iðgjald á ári. Undanteknir eru þó
sveitar-ómagar, fangar o. s. frv. Auk
þess á hallærissjóðurinn árlega að
njóta 50 aura styrks úr landssjóði
fyrir hvern gjaldskyldan mann.
Bitlinga-úthlutun. Þing-
menn eru teknir til þeirra starfanna,
að úthluta sjálfum sér bitlingum. í
bankaráð Islandsbanka voru kosnir á
mánudag Stejáu Stejámson skóla-
meistari (frá 1. júlí þ. á. að teljn)
með 28 atkv., 9 auðir, en dr. Valtýr
fekk 1 atkv. Ennfr. Lárus H. Bjarna
son með 21 atkv., en Pétur frá Gautl.
hlaut 18. Var það mál manna, að
bankaráðslaun Péturs hefðu að meira
eða minna leyti átt að ganga til út-
halds Löqréttu, ef kosinn hefði verið.
Þá var í gær kosinn í Nd. snnar
yfirskoðunarmaður landsreikninganna
Skúli Thoroddsen með 18 atkv., en
6 seðlar auðir.
Af bitlingafríðindum eru enn eftir
gæzlustjórar 2 við Landsbank., einn
bankaráðsmaður íslandsbanka, einn
yfirskoðunarmaður landsreikninga,
einn endurskoðunarmaður Landsb.,
svo að einhverju er nú úr að moða
fyrir þá blessaða.
Þarfaverk mundi það vera og sízt
til að skerða veg þingsins, að setja
ákvæði um, að þingmenn væru ókjör-
gengir í bitlingastöður þessar — og
mun ekki heldur fjarri skapi sumra
þingmanna að því er í s a f o 1 d er
kunnugt um.
Veðdeild Landsbankans.
Björn Kr. flytur svofelt frv.: Heimilt
er veðdeild Landsbankans á hverjum
j ára fresti frá því er Ján var tekið
að láta skoða fasteignir þær á kostn-
að lántakanda, er hún hefir að veði,
eða að heimta fullnægjandi skírteini
fyrir þvi, að veðið hafi eigi rýrnað.
Breyting á kosningalög:-
unum. Hákon og Bj. Þorl. vilja
láta breyta kosningalögunum frá
190J. Aðalbreytingin sú, að í yfir-
kjörstjórn megi aldrei sitja neinn
frambjóðandi, og er það þarfa og
nauðsynja-ákvæði. Onnur breyting
er, að í stað krossins á kjörseðlunum
verði eftirleiðis hafður stimpill til að
stimpla með ofan í ferhyrning fyrir
framan nafn frambjóðanda.
Verðhækkunargjald út
af járnbrautinni. Járnbrautar-
foröngugmennirnir í Nd. eru nú
komnir fram með frv. um verðhækk-
unargjald, sem samfara á að verða
járnbrautarfrv., ef samþvkt verður.
Frv. þetta er í 2 köflum. Síðari kafl-
inn er um framkvæmd laganna, mats-
nefndir o. s. frv., en fyrri kaflinn
kemur almenningi miklu meira við
og er hann því tekinn upp hér.
Hann er i 4 gr. og hljóðar svo:
1. gr. Af verðhækkun þeirri, sem
verður á bygðum og óbygðum jarð-
eignum i Reykjavík, Gullbringu- og
Kjósarsýslu, Arnessýslu og Rangár-
vallasýslu út af leyfi til járnbrautar-
lagningar og járnbrautarlagningu frá
Reykjavík til Þjórsár, með hliðar-
brautum, skal greiða sérstakt tima-
bundið gjaid er nefnist verðhækkunar-
gjald.
2. gr. Eignir þær, sem gjald þetta
hvilir á, eru: a. jarðeignir, hvort
heldur bændaeignir eða þjóðareignir,
eignir kirkna og prestakalla, kristfjár-
jarðir eða aðrar fátækra eignjr, eignir
sveitafélaga og bæjarfélaga eða stofn-
ana, hverju nafni sem nefnast. b,
lóðir bygðar og óbygðar i kaupstöð-
um og verzlunarstöðum, svo og lóð-
ir, sem ekki eru metnar með jörð
t. d. þurrabúðir og grasbýli, lendur,
sem eru fráskildar jarðeignum og
eigi hafðar til ábúðarnota. Ennfremur
sérskilin jarðarítök og hlunnindi, svo
sem námur, varplönd, veiðiár, vatns-
afl, rekaréttindi o. fl. — Undanþegn-
ar gjaldinu eru lóðir þær, ítök og
hlunnindi, sem eru þjóðeign eða til
almennings þarfa svo sem kirkjustæði,
skólahússtæði, sjúkrahússtæði o. fl.
Verði ágreinipgur um, hvprt eign sé
undanþegin gjaldinu, sker stjórnarráð-
ið úr. Er þeir, sem hlut eiga að
málj, vilja eigi hlíta þeim úrskurði,
er þeim heimilt að leggja málið
undir úrslit dómstólanna.
3. gr. Gjaldið skal greiða af verð-
hækkun hinna gjaldskyldu eigna, talið
eftir virðingarverði eignnnna i heild
sinni, rð frádregnu virðingarverði
liúsa og annara mannvirkja, sem á
eignunum kunna nð vera, í því ástandi
sem mannvirki þessi eru þegar virð-
ingin fer fram.
4. gr. Gjaldið skal vera 2°/0 af
verðhækkun hinna gjaldskyldu eigna,
talið samkvæmt 3. gr. laga þessara
og greiðist það næstu 75 ár að telja
frá hinni fyrstu verðhækkunarvirð-
ingu. Gjaldið rennur i landssjóð og
greiðist um leið og aðrir opinberir
skattar og gjöld, og innheimtist á
sama hátt og hefir sama forgangsrétt.
— Eigandi skal greiða gjald þetta,
en á jörðum sem eru í leiguábúð,
þegar lög þessikoma til framkvæmda,
getur eigandi krnfíst endurgjalds á
helming gjaldsins af leigjanda, þar
tii nýr samningur er gerður.
------------------------
Jarðarför ráðherrafrúar-
imiar fór fram á laugardaginn
við hið mesta fjölmenni allra stétta.
Alþingismenn voru þar allir með
tölu, embættismenn, konsúlar o. s.
frv. Húskveðjuna flutti síra J. H.
Nokkurir menn úr söngfél. 17. júní
önnuðust sönginn við jarðarförina.
Heima var sungið eftirfarandi kvæði
eftir Guðmund Magnússon:
Ljós skína yfir öllum hennar sporum,
ástúðar- Ijós, sem dauðinn jœr ei qrandað.
Oss finst á margt aj jórnum vegum
vorutn
vorblœ og yndi paðan hafi andað.
Ljós pað, sem skein í hennar sál og
hjarta,
hefir svo mörgum skapað daga bjarta.
,Blessuð sé hennar minninfi, segir móðir,
mætastri dóttur svijt á bezta skeiði;
landsmanna allra hugir mœtast hljóðir,
harmandi pungt við slíkrar konu leiði.
Engin er til, sem á svo mikla hylli,
engin er til, sem sœtið betur jylli.
I pessum sölum hugann hrijur lotning,
hér mættiJ oss jajnan svip’rinn tignar-
jriði,
hér bar hún Islands heiður eins og
drotning,
hér var hún allra landsins kvenna prýði.
Hér stóð hún dygg við hlið síns manns
á verði,
hiísið að scetti jriðarborg hún gerði.
Móðir og kona, guð, sem gaj pig slíka,
gleðji og blessi alt, sem pér var kœrast l
Hjartað pitt góða, hreina, elskuríka,
heyrum vér enn i verkum pínum bcerast.
Hugsjónir pínar hejja betri daga,
heiti pitt lengi blessar Islands saga.
Kirkjan var fagurlega skreytt svörtu
klæði og blómum. Þar talaði dóm-
kirkjupr. Jóhann Þorkelsson. A eft-
ir ræðunni lék Nilsson fiðluleikari
hinn sænski, sem hér er staddur,
forkunnarvel á fiðlu: Aases Död eftir
Grieg.
Embættismenn úr stjórnarráðinu
báru kistuna inn í kirkjuna, alþing-
isforsetar og skrifarar sinn úr hverri
deild og sam. þingi út úr kirkjunni
en bæjarstjórnarmenn inn í kirkju-
garð.
Blómsveigar voru óvetiju margir
og fagrir m. a. frá ’konungi og Zahle-
ráðuneytinu auk innanlandskranza.
Silfursveiga sendi Alþingi og Thor-
valdsensféh, gerða af Magnúsi Er-
lendssyni gullsmið.
3X10000 krónur
er hún orðin nú, hluttaka Vestur-
íslendinga i Eimskipafélagi íslands.
í fyrra dag bættist Asmundur Jóhanns-
son frá Winnipeg við hina tvo, sem
áður voru komnir: Arna Eggerts-
son og Jón Bergmann (en ekki Bjarna-
son, eins og misprentast hafði í síð-
asta blaði).
Gjaldkeramálið í yfirdómi.
, Eins og kunnugt er hafa allir hinir
reglulegu dómarar yfirréttarins vikið
sæti í gjaldkeramálinu.
Sagt er, að í þeirra stað séu eða
verði skipaðir þessir setudómarar:
Lárus H. Bjarnasop prófessor, Magnús
Jónsson sýslum. og Páll V. Bjarna-
son sýslumaður.
Laun eins embættismanns í Rvík.
Hverju eyðir embættismaður í Rvík
á ári handa sér og sínum? — Það er
auðvitað f)arska misjafnt, eftir stærð
fjölskyldunnar, Iægni húsmóðurinnar
að fara með penins?a og tilhneigingu
til nð lifa dýru eða ódýiu lífi. —
Launanefndin á þingi hefir auðvitað
aflað sér upplýsinga um það, hvað
meðallngi stór embættisroannsfjöl-
skylda þarf til að lifa af, svo að hún
geti lifað þægilegu lífi, án nokkurs
prjáls, óreglu né óþarfa eyðslusemi,
lífi, sem gæti talist sæmilegt ment-
uðum manni. Þetta var fyrirhafnar-
laust að gera, og það var vitanlega
skylda nefndarinnar að gera það;
raunar skylda hvers þingmanns að
hafa nokkurnveginn rétta hugmynd
um þetta áður en hann greiddi at-
kvæði um launatrumvörpin.
Eg hefi komist yfir búreikning
einnar meðalfjölskyldu; 6 manns í
heimili. Vona að ísafold vilji flytja
aðal-útgjaldaliði hennar til athugunar
fyrir fólkið. Þingmenn þurfa þess
ekki með. Þeir höfðu nokkurn veg-
inn glögga hugmynd um það í fyrra,
hvað kostar að lifa í Reykjavík, og
hafa það sjálfsagt líka þetta ár.
Reikningurinn er þá svona:
1. Matv. öll handa 6 m. 142 j.00 kr.
2. Fatnaður handa j . 37J.00 —
3. Húsaleiga............ joo.oo —
4. Eldiviður............ 180.00 —
j. Ljós (Gas)............ 60.00 —
6. Vátr.gjald húsgagna 4J.00 —
7. Opinber gjöld . . . 130.00 —
8. Lífsábyrgðargjald
(eftirlaunalaust emb.) 1 jo.oo —
9. Læknishjálp .... 40.00 —
10. Rentur af skuldum 120.00 —
11. Bókakaup, timaritog
blöð .............. 100 00 —
12. Vinnukonukaup . . 120.00 —
13. Argjald til ýmsra fé-
laga.................. 40.00 —
14. Skólagjald............ 40.00 —
3.32J.00 00
Lengra en þetta náði reikningur-
inn ekki, en vitanlega vantar i hann
margt, sem ómögulegt er að kom-
ast hjá að gjalda. Hér er ekkert tek-
ið til »óþatfa«, sem jafnan er ein-
hver, ekki andvirði eins kaffibolla
handa gesti, ekkert til skemtunar eða
hressingar frá vinnu, sem hvorttveggja
er nauðsynlegt, og fæst ekki ókeypis
hér fremur en annarsstaðar.
En eru þá ekki einhverir af þess-
um gjaldaliðum taldir of hátt ?
Nei, nákvæmlega það, sem borg-
að hefir verið.
Stærstu liðirnir eru matvæli, fatn-
aður og búsnæði. Matvœlin kosta
á mann 66 aura á dag. Það er holl-
ur og sæmilega góður matur, búinn
til aðallega úr korni, keti, fiski og
mjólk. Feitmeti búið til úr smjöri
og plöntufeiti. Aldrei brúkað ein-
tómt smjör, sem mundi verða til
muna dýrara. Sé þetta borið saman
við almennan fangakost, er það ódýri,
sbr. og matarreikninga frá Holdsv.-
spítala, Vífilsstaðahælinu og heima-
vistum i skólum vorum. Með jatnaði
er hér talinn allur fatnaður handa j
manns: gangföt, yfirhafnarföt. nærföt
og skófatnaður. Fólkið þokkalega
klætt og ekkert þar fram yfm. Hús-
næðið er að sínu leyti dýrast, en fæst
ekki hér í Reykjavík fyiir minna, þar
sem þarf 2 svefnherbergi handa fjöl-
skyldunni og 1 handa vinnustúlku,
vinnustofu handa húsbónda, gesta-
stofu og borðstofu auk eldhúss, búrs
og kjallarageymslu. Munar minstu
í ársreikningnum þó að húsnæðið
fengist t. d. fyrir 400 kr., en fyrir
það verð er það nú orðið ekki fáan-
legt, þó að svo hafi verið áður. —
Góðar ibúðir kosta nú frá 60—100
kr. á mánuði
X.
.....--------------
Frá Vestmanneyjiim.
Valurinn kom í morgun með 2
þýska botnvörpunga inn á Vestmann-
eyjahöfn; hafði tekið þá við Portland.
Beinhákarlar 2 veiddust í Vest-
manneyjum i nótt, en þeir eru mjög
fátiðir. Góð síldveiði sem stendpr-
(Simfregn).
Bókarfregn.
Réttarstaða íslands eftir
Einar Arnórsson. Reykja-
vík. Gefib nt af hinu is-
lenzka Þjóðvitiaféiagi 1913.
Menn hnfa verið og eru enn mjög
skiftra skoðana um það’hver réttar-
staða íslands sé. Þegar talað er um
réttarstöðu lands, er þar með átt við
lagalega aðstöðu þess til annara ríkja,
og er þá aðallega á það að líta, hvort
og að hve m klu leyti erlend stjórn-
völd hafi lagarétt til íhlutunar um
einkamál landsins. Það gefur að
skilja að hverri þjóð er það i mesta
máta áríðandi að vita rétt um stöðu
sina i þessu efni. Sé hún óhall-
kvæm á það að vera þjóðintii hvöt
til að bæta hana. Og heimili lög
þjóðinni meiri rétt en hún nýtur á
það likn að vcra henni hvöt til að
fá þann rétt í framkvæmdinni, láta
hann eigi að eins vera dauðan bók-
staf. Það er að visu svo, að þar
sem lagaréttinn og framkvæmdina
skilur á, telja margir lagaréttinn lít-
ilsvirði. Satt er það, að það ástand
sem eðlilegast er, hefir meira til
sítis máls en óeðlilegt ástand, sem
er eða á að vera að lögum. Og
þegar við ofbeldi er að eiga, verður
lagarétturinn oft að lúta í lægra
haldi. En þegar eðlilegur lagaréttur
keppir við óeðlilega og ólöglega
framkvæmd, þá fær sá er réttinn
hefir fremur sámhygð annara og
málstaðurinn styrkir hann sjálfr.n í
baráttunni. Og því á hann ekki að
fleygja réttinum frá sér að ástæðu-.
lausu.
Um réttarstöðu íslands er mjög
deilt, og um hana hefir meira verið
ritað en um flest önnur atriði ísl.
lögvísi. Og skoðanirnar eru mjög
skiftar. Aðallega falla þær þó í tvo
flokka. Annars vegar er sú stefna
sem heldur fram drottinsvaldi danskra
stjórnvalda í íslenzkum málum. Þeir
menn, er haldið hafa þessari stefnu
fram, eru eingöngu danskir menn,
J. E. Larsen, H. Matzen og Knútur
Berlín, og þann flokk hafa og fylt
einstöku ísiendingar, t. d. Gísli Bryn-
júlfsson og Bogi Th. Melsted. Hins
vegar eru þeir menn, sem halda því
f'ram, að ísland hafi jafnan síðan
það gekk konungi á hönd, haldið
lagalegu fullveldi yfir flestum eða
öllum málum sínum. Þeirrar skoð-
unar eru flestallir þeir íslendingar,
sem um málið hafa ritað, svc sem
Jón Sigurðsson, Lárus H. Bjarnason,
Jón Þorkelsson og Einar Arnórsson,
og auk þeirra allir útlendir vísinda-
tnenn aðrir en Danir, sem um þetta
efní hafa ritað. Má þnr nefna Kon-
rad Mnurer, Nicolaus Gjelsvik, Anat-
hon Aall, Macody-Lund og Ragnar
Lundborg. En þó mikið hafi um
málið verið ritað, þá hefir hingað
til mest nf því verið í brotum. Höf-
undarnir hnfa að eins farið með eiu-
stakar hliðar efnisins. Orfá heildar-
rit hafa þó verið til, en þau öll stutt
og ófullkomin. En þörf hefir verið
á að fá ítarlegt rit um efnið í heild
sinni, ritað af þekkingu og hlutdrægn-
islaust. Og það ekki að eins sú al-
menna þörf sem er fyrir heildarrit
um hvert efni visindanna. Þörfiu
var enn brýnni fyrir þá sök að þjóð-
in á í baráttu við erlent vald um
réttarstöðu sína. í þeirri baráttu
verður hver og einti landsmanna
að skapa sér skoðun. En hvar hann
skipar sér í baráttunni fer oft eftir
því hvern hann telur rétt landsins að
lögum. Og til að geta dæmt um það,
er mikils umvert að geta gripið til
áreiðanlegs og handhægs heildarrits.
Enn er þess að gæta að á síðustu
árum hefir risið upp rithöfundur,
sem þyrlað hefir upp slíku mold-
viðri af ranghermi og ósannindum
um þetta mál, undir vísindamensku-
yfirskyni, að undrum sætir. Og
ýmsjr höfðu orðið ginnkeyptir fyrir
skoðunum han^, og það jafnvel menn
sem vilja láta kalla sig íslenzka vis-
indamenn. Þessi maður er Knud
Berlín og var sízt vanþörf á að ým-
islegt i skrifum hans væri tekið til
athugunar.
Einar prófessor Arnórsson hefir
nú þætt úr þessari þörf með riti
sínp um réttarstöðu íslands, er Þjóð-
vinafélagið hefir gefið út. Þar er
itarlegt yfirlit yfir réttarstöðu lands-
ins frá því lýðveldið var sett hér á
fót og alt fram til vorra daga. Eg
tel það vafalaust, að þetta rit hans
verði jafnan talið grundvallarrit og
að höfundar þeir er á eftir koma
muni jafnan byggja mikið á því.
Höfundurinn er lika vafalaust fær-
astur allra islenzkra manna um að
semja slíkt rit. Þetta mál hefir tvær
hliðar, lagahliðina og söguhliðina.
Höfundur slíks rits þarf því bæði
að vera lögfræðingur og sagnfræð-
ingur. Og E. A. hefir bæði þessi
skilyrði. Hann er lærður lögfræð-
ingur, með skýra og skarpa lög-
fræðislega hugsun. Og hann er
margfróður í sögu landsins. Með
þessu riti sínu hefir hann auðgað
íslenzkar vísindabókmentir og á hann
þakkir skilið fyrir.
Hér er eigi rúm til að rekja ná-
kvæmlega efni þessa rits. Höfund-
urinn gefur fyrst yfiriit yfir upphaf
lýðveldisins, stjórnarskipun þess,
skifti íslands við önnur lönd á lýð-
veldistímanum og loks lok lýðveld-
isins. Næsti kaflinn er um tíma-
bilið frá 1262 til 1662, frá því land-
íð komst undir konung og fram til
einveldisskuldbindingarinnar í Kópa-
vogi. En þar ítarlega skýrt efni
sáttmála íslendinga við Noregs kon-
unga og lýst réttarstöðu landsins eftir
þeim. Seinni hluti þessa kafla er
um stjórn innanlandsmála á þessum
tíma. Af stjórn innanlandsmálanna
má leiða ýmislegt um stöðu lands-
ins út á við og er E. A. hinn fyrsti,
sem ritar um þá hlið málsins. Næsti
kafli er um einveldistímabilið 1662
—1871. Er þar skýrð einveldis-
skuldbindingin og lýst breytingum
þeim er hún hafði í för með sér á
stjórnarskipun landsins. í þessum
kafla er og m. a. tekið til athugun-
ar gildi grundvallarlaga Dana á ís-
landi, svo er þar einnig yfirlit yfir
stjórn innanlandsmála á þessu tíma-
bili. Síðasti kafli ritsins er um rétt-
arstöðu landsins frá 1871—1903,
um stöðulögin 2. jan. 1871, stjórn-
arskrána j. jan. 1874 og stjórnskip-
unarlögin 3. okt. 1903. Enda þótt
þungamiðja ritsins sé um lagalegan
rétt landsins þá hefir höf. jafnan líka
hliðsjón af því við hvaða stjórnar-
kjör landið í raun og veru átti að
búa. En þau voru eigi nærri alt af
í samræmi við lagaréttinn. Var sér-
stök ástæða til að ihuga þessa hlið
tnálsins vegna þess, að því hefir ver-
ið haldið fram, að þau stjórnarkjör,
sem tíðkast hafa, hafi venjan lög-
helgað, enda þó ólögmæt væru í
fyrstu. Innan þjóðfélags er það svo
að venja, sem eigi brýtur bág við
sett lög, er bindandi meðan henni
er fylgt, opinione obligationis. En
þjóðfélagið sjálft getur alt af breytt
henni og það jafnvel með gagnstæðri
venju. En venja andstæð lögum er
ekkert gildi talin hafa. Jafnvel þó
beita mætti þessum reglum um gildi
venjunnar innan þjóðféíags, þegar
rætt er um gildi venju milli þjóð-
félnga, væru því ályktanir Berlins
rangar. En þegar um aðstöðu
tveggja þjóðfélnga hvors til annars
er að ræða, er óheimilt að beita
þessum reglum. Málið horfir þar
alt öðru vísi við. Settir samningar
hljóta þar að gilda venju framar, í
öilu fa Ii meðan ástæðurnar eru
óbreyttar (rebus sic stantibus). Og
venja sem beitt er, þar sem samn-
ingar ná eigi til, getur aldrei haft
meira gildi en samningur og missir
því alla helgi er atvikin breytast,
auk þess sem gagnstæð venja hlýtur
að breyta henni.
Niðurstaða sú er E. A. kemst að,
um það hver réttarstaða landsins sé,
er þessi: »1 nokkrum málum lands-
ins er konungur einvaldur, en í öðr-
um ræður hann ásamt alþingi, og
um epgin mál landsins hafa dönsk
stjórnarvöld nokkurn lögformlegan
íhlutunarrétt« bls. 389. Þetta er
sama niðurstaðan og flestir þeir ísL
menn er um málið hafa ritað, hafa
komist að, og allir útlendingar aðrir
en Danir einnig. Og eg býst við,
að E. A. losni eigi fremur en aðrir,
sem á sama máli hafa verið, við það
ámæli Berlins og félaga hans að þeir
láti pólitiskgr tilfinningar sínar stjórna
dómum sínum í þessu máli. Berlin
hefir gefið sér og sínum fylgismönn-
utp pg syp einstöku mönnnip, er
hann vill eigna sér, með litlum rétti
og sjálfsagt mjög á móti vilja þeirra