Ísafold - 24.12.1913, Blaðsíða 2

400
I SAFOLD
ani kenslumálaráðgjafi, Malvy verzl-
unarmálaráðgjafi, Raynaud landbún-
aðarráðgjafi og Lebrun nýlendumála-
ráðgjafi.
Allir eru þessir menn róttækir
vinstrimenn og eru úrslitin stórsigur
fyrir þeirra flokk, en ósigur að sama
skapi fyrir Poincaré forseta. Hann
vildi koma á fót blendingsstjórn
undir forustu Ribot’s eða Dupuy’s,
en 'nvorugur þeirra treystist til að
mynda ráðuneyti í trássi við vinstri-
menn, sem vildu vera einir um hit-
una. Ihaldsblöðin bera sig illa og
Gasíon Doumergue yfirráðgjafi.
ausa fúkyrðum yfir hina nýju ráð-
gjafa, kalla þá litilmenni og landinu
til smánar. Er það og sannast að
segja, að fæstir þessara manna hafa
sýnt af sér nokkurn skörungsskap
fyr. Doumergue hefir nokkurum
sinnum áður setið í stjórn og þótt
nýtur ráðgjafi, en heldur atkvæðalít-
ill. Caillaux og Monis hafa báðir
verið yfirráðgjafar og Caillaux auk
þess fjármálaráðgjafi tvívegis. David
og Lebrun sátu i ráðuríeyti Poin-
caré’s. Langmestur skörungur í
þessum ráðgjafaflokki er Caillaux,
og hann ætla menn að ráði mestu
um gerðir stjórnarinnar, þótt Dou-
mergue sé yfirráðgjafi að nafninu.
ClemenQeau gamla var boðið sæti í
stjórninni; hann vildi eigi þiggja
og bar við elli, en lofaði fullu fylgi
sínu.
Ráðuneytið mætir í fyrsta skifti á
þingi í dag og birtir stefnuskrá sína.
Enginn spáir þvi langri æfi. Þó
má gera ráð fyrir að flokkur þess
leggi alt kapp á að halda því uppi
þangað til kosningar eru um garð
gengnar í maímánuði í vor. Það
skiftir ekki litlu í Frakklandi, að hafa
stjórnina sin megin í kosningabar-
áttunni.
150 ára afmæli Hólakirkju.
Sunnudaginn 23. þm. (27. sd. e.
þrenningarhátíð) var messað hér á
Hólum og var sú messa allmikið frá-
brugðin því, sem messur eru vanalega,
og með talsverðum hátíðablæ. — Há
tíðablærinn á messunni var til að minn-
ast þess, að um það leyti voru liðin
150 ár síðan hin núveraudi steinkirkja
var vígð — 20. nóv. 1763.
Messan hófst að afliðnu hádegi og
stóð yfir um 3j/2 kl.st. — Þótt bjart
væri af degi, þegar guðsþjónustan
hófst, var öll kirkjan þá þegar lyst
með Ijósum og tjaldað með hvítu fyrir
alla glugga. Bar því guðsþjónustan
kvöidmessusvip. AUir ljósahjalmar
kirkjunnar voru alsettir kertaljósum
(alls 56 kertum) og meðfram veggjun-
um beggja vegna var röð af ljósum a
sams konar olíulömpum. Þeim var svo
fyrir komið, að einn larapi var inn fra
hverjum glugga, og voru lampaljósin
13 að tölu. Svo vel bjart var í kiik-
junni, að hvergi bar skugga á, og gaf
ljósamergðin henni tignan svip og þægi
legan.
Veður var hvast og kalt um daginn
og heldur ömurlegt. Sótti því ekki
nær því eins margt fólk kirkjuna, sem
annars mundi verið hafa. Þó var all-
margt iunansóknarfólk við kirkju, en
færra utansóknar en búist var við og
sjálfsagt hefði orðið, ef veðrið hefði
gefist betur.
Auk sóknarprestsins, síra Guðbrands
Björnssonar, voru tveir prestar aðrir
mættir, til að styðja að messugerðinni
og gera hana hátíðlegri. Það voru þeir
Björn prófastur Jónsson á Miklabæ og
síra Pálmi Þóroddsson á Hofsósi.
Björn Jónsson prófastur flutti ræðu
frá altari, eftir að inngöngusálmur var
suuginn. Mintist hann sérstaklega af-
mælis kirkjunnar í all-langri og vel
hugsaðri ræðu. Til grundvallar ræðu
sinni lagði hann þau ummæli prófes-
sors Höffdings, er hann hefir sett fram
í einui af bókum sínum, að truin hefði
verið 1/sandi eldstólpi fyrir þjóðirnar,
að hún hefði nú á tímum tekið að sér
verk mannkærleikans og mundi í fram-
tíðinni verða íeiðarljós mannanna.
Þessi ummæli heimfærði prófastur til
aristilegrar trúar og kristilegrar kirkju
alment og sérstaklega hér á landi, og
sneri máli sínu einkum að höfuðkirkju
Norðurlands: Hólakirkju. Sýndi hann
fram á það í ljósum dráttum, að Hól-
ar og Hólakirkja hefðu um langan ald-
ur staðið sem eldstólpi, er sstit hefði
ljós yfir Norðlendingafjórðung og landið
alt. Mintist hann í því sambandi á
tíma Jóns biskups Ogmundssonar, þeg-
ar fólkið flyktist hingað til þess mæta
manns, og orðtækið »heim að Hólum«
myndaðist, eftir því sem ætla má, en
trú og fróðleikur barst út frá staðrium
og kirkjunni í ríkulegum mæli. í sama
anda mintist hann og Guðbrands bisk
ups Þorlákssonar og þess ljóss, sem
fólkinu hefði héðan borist á hans tíma,
og sérstaklega með útkomu heilagrar
ritningar á íslenzka tungu. Þá mint-
ist hann einnig Guðmundar biskups
góða í sambandi við hjálpsemisstefnu
kirkjunnar, því hann hefði öllum Hóla-
biskupum framar tekið að sór fátæk-
linga og hjálpað þeim.
Um kirkjubygginguna tók prófastur
það fram, að einkennilegt væri það, að
hún hefði risið úr rústum ramger úr
steini á þeim tímum, þegar vegur
kirkju og staðar hefði verið f hnignun.
Hún stæði því sem s/nilegt merki —
veglegur minnisvarði — þess andlega
lífs og áhrifa, sem þessi staður hefði
átt að fagna um langan aldur.
Hann mintist þess einnig, sem tákns
tímanna, að fyrir um 30 árum hefði
risið upp menningarstofnun fyrir ís-
lenzk bændaefni á þessum sama stað.
Áður en prófastur lauk ræðu sinni,
lét hann lesa upp úr handbókinni ritn-
ingargreinar, sem valdar eru til lesturs
við kirkjuvígslu.
Að þessu búnu fór fram venjuleg
messugerð. Hana framkvæmdi sokn-
arpresturinn að öðru en því, að síra
Palmi fór fyrir altari eftir prédikun.
Að lokinni messugerð flutti Sigurð-
ur skólastjóri all-langa ræðu. Sagði
hann sögu kirkjubygginga á Hólum
frá því fyrsta, eftir því sem heimildir
eru til.
Gat hann þess í upphafi ræðu sinn-
ar, að einkennilegt væri það, að fyrsta
kírkjan, sem reist hefði verið á land-
inu (984), hefði verið í sama dalnum,
sem norðlenzki biskupsstóllinn hefði
sfðar verið settur í. Var það kirkja
Þorvalds Spak-Böðvarssonar í Neðra-
Ási.
Á þeim tímum, sem biskupstóllinn
stóð á Hólum um (700 ár), hefir dóm-
kirkjan verið reist fimm sinnum að
nyju, að því er næst verður komist:
fyrst f byrjun 12. aldar, þá um 1300,
rétt fyrir 1400, árið 1625 og sfðast
1756—’63. — Gaf ræðumaður stuttar
sk/ringar á því, hverjir hefðu bygt
kirkjurnar, hvernig þær hefðu verið
og hverja muni kirkjan hafi átt, eink-
um á síðari tímum. Mintist hann
einnig á það, hve fátt væri nú orðið
eftir af munum þeim, sem smámsaman
hefðu safnast í kirkjuna á fyrri tím-
um. Væri það nú lítið annað en alt-
arisbrfkin frá dögum Jóns Arasonar,
skirnarfontur (íslenzkur) frá 1674 og
tvö líkneski af Kristi á krossinum. —
Hitt væri farið, en það hefði verið
margt: /msar merkar myndir og aðrir
mikilsverðir munir. Gat hann þess,
hvað orðið hefði af sumu af þessu, svo
sem gullkaleiknum, sem 'Danir tóku
1551, og biskupskápunni d/ru frá dög-
um Jóns Arasonar, sem Geir biskup
Vídalín lót flytja til Reykjavfkur, og
löngu síðar var seld Þjóðmenjasafninu
fyrir 600 kr., án þess að sóð verði, að
Hólakirkja hafi fengið andvirðið. Margt
fleira væri og nú á Þjóðmenjasafninu;
hefði mikill hluti þess verið flutt þang-
að árið 1886.
Þá talaði ræðumaður alment um þ/ð-
ingu endurminninganna og gildi þeirra
fyrir menningu þjóðanna. Hver ment-
uð þjóð teldi sögulegar og s/nilegar
endurminningar sínar helga dóma, sem
hún reyndi að varðveita og hlynna að
eftir föngum. Sem dæmi þess sagði
hann nokkuð af elztu dómkirkjunum
á Norðurlöndum: í Hróarskeldu, Lundi,
Uppsölum og Niðarósi. Norðurlanda-
þjóðirnar hafa lagt kapp á það, eink-
um á sfðari tímum, að halda þeim sem
bezt við með öllum þeirra munum og
minjum. Dvaldi hann einkum við
sögu dómkirkjunnar í Niðarósi. Norð-
menn hafa á síðastliðinni öld varið of
fjár til að endurreisa þessa gömlu og
veglegu byggingu í hennar gamla stíl.
Hafa þeir s/nt í þvf framúrskarandi
þjóðrækni. Hafa þeir þó haft í mörg
horn að líta á sama tíma, til að reisa
land sitt og þjóð úr því niðurlæging
arástandi, sem kalla mátti að hvoru-
tveggja væri í, þá þeir tóku sjálfir við
stjórnartaumunum 1814.
En samtímis því, að nágrannar okk-
ar á Norðurlöndum hafa endurbætt
dómkirkjur sínar, hefir Hólakirkja ver-
ið rænd sínum d/rmætustu og fegurstu
munum —- síðast 1886. Bendir það
á, að hór á landi hafi ríkt annar andi
gagnvart fornmenjunum, en meðal
bræðraþjóða vorra. Bót í máli er það
þó, að mikill hluti þess, sem kirkjan
hefir mist, er til í Þjóðmenjasafni
landsins. Það er því ekki eyðilagt, þó
Hólakirkja hafi mist það.
En engu minni ástæða virðist til, að
Hólakirkja væri færð aftur í sinn forna
stíl, en aðrar dómkirkjur Norðurlanda.
Hún er elzt þeirra allra o: hór hefir
kirkjan staðið lengur á sama stað en
nokkur hinna. Hingað koma /msir til
að skoða sögustaðinn, en fá fátt að lfta,
er beri vott um forna frægðartíma.
Margt af því, sem áður var til, verður
ekki endurreist. Skilyrðin vanta til
þess, að það só hægt. En kirkjuna er
hægt að færa í sinn forna búning. —
Munir hennar eru margir til og góðar
lysingar af öðrum. Þetta er því
alt hægt að endurn/ja, ef menn vilja.
Kirkjan sjálf er stæðilegt hús. Hór
er því að eins að ræða um endurn/jun
hins veglega búnings, sem hún átti.
Á fyrri tímum lagði almenningur á
Norðurlandi fram mikla vinnu, þá
Hóladómkirkja var bygð. Svo var það
á dögum Jón Ogmuudssonar og Gísla
Magnússonar (um 1760).
Er það óskandi, að landsmenn, ekki
sízt Norðlendingar, vildu sem fyrst
hefjast handa til að styðja að endur-
n/jun Hóladómkirkju, svo að hún verði
framvegis s/nilegur vitnisburður vak-
andi þjóðræknisanda, en ekki svefns
og hirðuleysis um helgar þjóðminjar,
eins og hún er nú.
Að endingu gat ræðumaður þess, að
tveir af þeim mónnum, sem kunnastir
eru þessu efni, og færastir til að sjá
um þær endurbætur, sem hór er um
að ræða, hefðu símað til sín um morg-
uninn, minst á þetta mál og boðist til
að styðja að framkvæmdum á endur-
bótum kirkjunnar eftir því sem þeir
gætu. Þessir menn eru þeir Matthías
Þórðarson þjóðmenjavörður og Rögn-
valdur Ólafsson byggingarmeistari. Er
aðstoð þessara manna sórstaklega mik-
ilsverð, því að þeir vita manna bezt,
hvað á að gera og ekki að gera í þess-
um efnum.
Er þetta þjóðmetnaðarmál, sem ætti
að gefa gaum og framkvæma, meðan
tíminn er hentugur til þess. En það
er einmitt sá nálægasti.
Ritað 30. nóv. 1913.
Viðstaddur.
„Jaröeign“
Ritgerð með þeirri fyrirsögn hefir
Páll kennari Zophóníasson á Hvann-
eyri ritað í Frey 3. nr. þ. á.
í þessari ritgerð sinni heldur hann
því fram, að landið [0: landssjóður)
eigi að eignast allar jarðeignir á land-
inu, og vill hann með þvi fyrir-
byggja:
1. að jarðirnar verði bútaðar niður
við arfaskifti,
2. að prangað verði með þær til
þess að græða á þeim eða ræna
þær hlunnindum eða öðrum
nytjum, og
3. að jarðir eða landsnytjar verði
seldar út úr landinu, eða kom-
ist í héndur útlendinga.
Ekki verður því neitað, að þörf
er á að sporna við öllu þessu, ein-
kum þó því, að jarðirnar komist i
hendur prangaraogútlendinga. Hvort-
tveggja er meira eða minna tap fyrir
þjóðina, og verður með einhverjum
ráðum að afstýra þvi i tíma. Hitt
er annað mál, hvort það sé heppi-
legasta leiðin, sem P. Z. stingur
upp á, að landið eignist allar jarðir.
Um það verða vafalaust skiftar skoð-
anir. í það minsta er það mál þess
vert, að vel sé athugað áður en lagt
sé inn á þá braut. Og skal eg nú
gera nokkrar athugasemdir við þá
uppástungu Páls.
Fyrsta spurningin verður þá: Hvar
á að taka fé til að kaupa jarðirnar
fyrir? Taka lán til handa landssjóði,
býst eg við að svarið verði. Það
mun vera framkvæmanlegt, ef láns-
traust landssjóðs fer heldur vaxandi
en minkandi. En slík lán verður að
borga aftur, eins og venja er til. En
það verður ekki gert nema á einn
hátt, með því að leggja skatt á þjóð-
ina fram yfir aðrar þarfir landssjóðs,
láta meðal annars þá, sem selja jarð-
irnar, og niðja þeirra borga þær.
Afgjöld jarðanna hrökkva eiginlega
ekki fyrir meiru en rentum af láns-
fénu, ef þær þá nægja til þess.
Þyrfti landssjóður 30—40 ár til að
kaupa allar jarðeignir, þá yrði hann
að verja alt að x/a tniljón króna á
ári að meðaltali til jarðakaupa, ef
allar jarðeignir væru metnar á 15—
16 miljónir króna, og þó innkaups-
tíminn yrði helmingi lengri, þá hlyti
sú gjaldabyrði að verða mjög tilfinn-
anleg fyrir þjóðina.
Annað er það, að þo landssjóður
verði eigandi jarðanna í landinu, er
þá líklegt að þing og stjórn kunni
að fara svo með þessa eign, að bet-
ur sé borgið en í höndum bænda.
Óvíst er það, minsta kosti að sumu
leyti.
Þing og stjórn yrði að sýna hygg-
indi og hagsýni í meðferð slíkra
stóreigna, bæði af því, að þær eru
mikils virði og einkum vegna þess,
að öll sú stjórn, er snertir þessar
eignir, varðar svo mikið hag bænda
yfir höfuð. Sem leiguliðar mundu
bændur verða að eiga margt undir
landssjórninni og umboðsmönnum
hennar, hversu fullkomin sem ábúð-
arlöggjöfin yrði úr garði gerð. Hlut-
dræg og æsingagjörn stjórn gæti
notað vald sitt til þess að bola
bændur út af jörðum, eða bægt
nýtum mönnum frá að komast á
jörð, ef þeir eru mótstöðumenn
þeirra i stjórnmálum, en slikt mundi
ekki einungis baka einstaklingum
tjón, heldur og ala upp í landinu
pólitiskst ósjálfstæði á aðra hlið, en
drottnunargirni á hina.
Ennfremur gæti þing og stjórn
vanrækt á ýmsa lund að upp-
fylla réttmætar kröfur leiguliða, jafn-
vel þó þær væru lögum samkvæmar.
Fjárkröggur landssjóðs, sem vel eru
hugsanlegar, gætu meðal annars orð-
ið tilefni til slíkrar vanrækslu. Krögg-
urnar gætu lika orðið tilefni til ann-
ars: þess, að jarðarleiga yrði hækk-
uð til að afla landssjóði tekna, þeg-
ar þrotin væru önnur úrræði.
Þannig virðist mér að margt bendi
til þess, að ekki sé betra að eiga
landssjóð sem landsdrottin, en ein-
hvern einstakling, kröfuharðan, órétt-
sýnan og efnalega illa stæðan.
Hagur og »yfirráð« landssjóðs verða
ávalt háð rás viðburðanna, en ham-
ingjan má vita, hvort viðburðirnir
stefna allir í hagstæðu áttina í fram-
tíðinni fyrir landssjóðinn.
Þá er að líta á kostnaðarhliðina á
þessu máli.
Sennilega mundi verða bætt við
nýjum embættum i stjórnarráðinu,
eða annarstaðar á vel völdum stað,
til að hafa sérstakt eftirlit og um-
sjón með þessum jarðeignum lands-
ins, með sæmilega háum launum,
og innköllunar- eða umboðsmenn
út um alt land, sem allir fengju
prósentur eða þóknun fyrir starfa
sinn, og væri nú afnumin fasteigna-
tíund og tekjuskattur, sem nú hvílir
á jarðeignum, þá færi að höggvast
stórt skarð í fúlgu þá, sem lands-
sjóður fengi eftir jarðirnar, þegar
þetta alt dregst frá, með meiru, sem
eg skal ekki minnast á nú.
Þá mér virðist sú hlíðin, er snýr
við hinu opinbera í þessu jarðeigna-
máli, ekki vera neitt tiltakanlega glæsi-
leg, samanber það, sem á undan er
sagt; þvi er líka margt annað at-
hugavert við þessa jarðasölu, eða af-
nám óðalsréttarins.
Þegar jarðirnar væru komnar í
landssjóð, þá hafa bændur tapað með
öllu þeim eignum, sem þeir geta
boðið bönkum eða öðrum lánsstofn-
unum til tryggingar lánum, t. d.
framleiðslulánum, sem tekin eru
til auka bústofninn, eða til að vinna
arðsamar jarðabætur. Enginn vafi<
er á því, að fjöldi af lánum, sem
nú hvíla á jörðum, eru þess konar
lán, en þau lán eru, eins og allir
vita, öflug lyftistöng í framkvæmd-
um bænda og efnahag, og geta allir
farið nærri um það, hve mikill hnekk-
ir það yrði fyrir landbúnaðmn, að
missa slika tryggingu; auk þess er á
það að lita, að í raun og veru eru
það jarðirnar, sem hafa frá aldaöðli
gert landbúnaðinn trygga atvinnu-
grein. Það eru þær, sem í raun og
veru eru sterkasta stoðin þegar á reyn-
ir, en ekki lausafjáreignin. Jarðirnar
era ávalt í sínu fulla gildi, hvernig
sem alt veltist, en lausaféð gengur
til þurðar þegar illa gengur og árar.
Þegar því litið er á landbúnaðinn,
sem heild, þá verður ekki betur séð,
en að ef uppástunga P. kæmist í
framkvæmd, yrði honum veittur sá
áverki, er hann fengi aldrei bættan.
Þá er að minnast á húsabæturnar.
Hvernig ætli byggingar á jörðum
mundu líta út, þegar landssjóður væri
orðinn eigandi jarðanna? Eg hygg
þvi fljótsvarað. Eigi landssjóður að
byggja upp á jörðunum, þá mundi
hann skorta fé til þess, og afleiðingin
yrði óhjákvæmilega sú, að húsakynni
yrðu léleg og ófullnægjandi og kæm-
ust seint í það lag, sem sanngjarnar
kröfur mundu heimta og viðunandi
væri. — Aftur á hinn bóginn, væri
það ráð tekið, að láta leiguliða hýsa
á ábýlisjörðum sínum, þá hafa þeir
ef til vill færri úræði til þess en
bændur í sjálfsábúð mundu hafa.
Fyrst og fremst hafa þeir engin jarðar-
veð til að bjóða bönkum og öðrum
lánsstofnunum fyrir lánum til húsa-
bóta. I öðru lagi mundu þeir verða
tregir til að byggja upp, meðal ann-