Ísafold - 05.01.1916, Blaðsíða 3
ISAFOLD
3
árin 1707—1709.
(Nl.)
Eftir þetta dvaldi Karl konungur
nokkrar vikur í Zenkov. Rússakeis-
ari var þar fyrir norðan með aðal-
her sinn og sat í Lebedin. Hann
hafði sent tvo hershöfðingja sina,
Goltz og Ifland vestur til Wolhyn-
iu til þess að tefja fyrir framsókn
þeirra Stanislásar og Krassau og
varna þeim þess að sameinast aðal-
hernum. Auk þess sendi hann tvo
aðra hershöfðingja Sjéremeteo og
Rínne til þess að ónáða Svía og
og gera áhlaup á hliðar hers þeirra.
Þetta þoldi Karl konungur eigi.
í lok febrúarmánaðar hélt hann
enn áfram og ætlaði sér nú að ráð-
ast á Rússa. En þeir hörfuðu und-
an eins og þeir voru vanir, en höfð-
u góðan bakhjarl innan sinna eigin
landamæra. Hjá Oposjuja stóð snörp
orusta. Urðu Rússar að flýja, en
Karl konungur og herforingjar hans
settust þar að ágfetri máltíð, sem
rússnesku herforingjarnir höfðu orðið
að hlaupa frá. En aftur á móti varð
konuugur nauðugur viljugur að fara
fram hjá borginni Achtyha, sökum
þess að hann var ramlega viggirtur
en konungur hafði engar umsáturs
fallbyssur. Hjá Krasuokutsk stóð
aftur á móti talsverð orusta, sem
sögur fara þó af, og þar rak Karl
konungur á flótta io þúsundir Rússa
undir herstjórn Rónnes. Meðan
Svíar eltu flóttann fór konungur eft-
ir venju með lítinn flokk manna
langt á undan aðalhernum. Vissi
hann þá ekki fyrri til en Rússar
höfðu slegið hring um hann og
höfðu þeir ógrynni liðs. Þó tókst
konungi með naumindum að brjóta
herhringinn og komast til aðalhers-
ins aftur, en þar féllu margir kapp-
ar hans. í þessari orustu skeði það,
að þýzkt herfylki neitaði að hlýða,
er því var skipað að ráðast fram
móti óvinunum. Sneri það í stað
þess við og komst við það rugling-
ur á fylkingar Svia. Þetta sýndi það
vel hve hermennirnir voru orðnir
þreyttir á hinum hvildarlausu og til
gangslausu hergöngum; þeir sáu enga
frægðar né sigur von lengur.
Karl konungur var nú kominn
III.
Matth. Ólafsson skýrir frá því í
n.áliti sínu, að hann hafi gerst flutn-
ingsmaður málsins fyrir tilstilli fé-
lags Mentaskólanemenda. Heyrzt
hefir, að Ungmennafélöqitt, er næst
standa málinu, hafi ekkert um þetta
vitað (eða stjórnir þeirra), og að
framkoma þess nú, eins og hún er,
sé í ópökk peirra eða leiðtoqa peirra,
er telja málið ellsendis ótímabœrt
um sinn. Sé þeim næst skapi að
ætla, að gráðugir þing-krummar hafi
gripið hugmyndina, af því að þeir
hugðu hana eitthvert fylgi hafa »með-
al lýðsins*, hafandi lítið til brunns
að bera af sjálfsdáðum, er þeir gæti
»skreytt«: sig með (sbr. krákuna með
rupluðu fjaðrirnar)! — Ef þessu er
þannig háttað, er það víst, að Ung-
mennafélögin bera enga ábyrgð á,
hvernig nú er komið, enda þótt
æskilegt hefði verið, að þau heíðu
gefið þetta þegar til kynna, síðastl.
sumar, er málið kom fram í þing-
inu, þvi að liklegt er, að, meiri var-
úðar hefði þá gætt hjá þingmönn-
um, er sjálfsagt hafa haldið, að þarna
ynnu þeir sér þó hylli »ungu kyn-
slóðarinnart. Það er og einatt, að
óhjákæmilegt er að hafa gát á, að
nokkuð inn í Rússland sjálft og
neytti nú þeirrar hernaðaraðferðar
Rússa að brenna þorp og bæi. En
hann varð fljótt að snúa aftur, því
að nú hlánaði og urðu vegir allir
hálf ófærir, en leysingavatnið flæddi
yfir stórar landspildur. Vorhitinn
kemur skyndilega í Rússlandi eftir
vetrarstormana og loftslagið verður
óholt. Viðureignin hætti því alveg
sjálfkrafa og var ekki barist lengi.
Rússakeisari fór til Voronesj, sem
er hjá Don, til þess að lita eftir
Svartahafsflota sínum, og Karl XII
dreifði her sínum milli Psjol og
Vorskla, sem eru tvær ár og renna
í Dnier. Aðalherbúðir hafði hann
Budisjtje, en var stöðugt á ferðalagi
fram og aftur til þess að neimsækja
hersveitir sínar, og oft fór h^nn alla
leið suður undir Poltava til þess að
líta eftir því hvernig borgin mundi
víggirt.
Og nú dregur að lokum til hins
mikla sorgarleiks, eftir allar hörmung-
arnar sem Svíar höfðu liðið um
veturinn. Karl XII. fékk nú að
lokum að kenna áhrifana á þeirri þrá
kelkni sinni að hlýða ekki ráðum
þeirra Pipqrs og Gyllenkrooks að
hverfa aftur yfir Dniepr og reyna að
sameinast hernum í Póllandi. Og
hann fekk einnig að kenna á því,
að Pétur mikli hafði ekki verið að-
gerðarlaus á meðan. Að nú fekk
hann óvæntan liðstyrk þegar Zaporo-
gamir (Kósakkarnir hjá Neðri-Dniepr)
gengu f lið með honum. En aldrei
varð af uppreist f Ukraine. Karl
konungur vildi skjóta hlífiskildi yfir
Mazepa þvi að hann mátti hvergi um
frjálst höfuð strjúka eftir það sem á
undan var gengið, og hina aðra
óróaseggina í Suður-Rússlandi kúgaði
Pétur mikli miskunnarlaust til hlýðni
við sig. Karli konungi var því jafn-
vel farið að lítast svo illa á blikuna,
að hann hafði gert Krassau boð
og skipaði honum að safna liði i
hinum þýzku löndum Svia og sam-
einast siðan her Stanislásar í Póllandi
og halda þaðan yfir Wolhyníu til
Ukraine. Hann hafði ennfremur
gert sendimenn á fund Tyrkjakeis-
ara og landstjórans á Krím og skor-
að á þá að segja Rússum stríð á
hendur. Bjóst konungur við því ef
hann fengi þessa bandamenn, að
hann gæti þá um sumarið komist til
Moskva.
vinir einhvers máls leiði það ekki á
glapstigu með gönuhlaupum; þeir
%eta orðið hættulegri en »óvinirnir«.
Það gefur nú að skilja, að gera
verður ýmsar kröfur til fylgismanna
málsins, eða þeirra, sem varpað hafa
því fram í »pólitík dagsins«. Af
peim verður að krefjast þess, að þeir
sýni fram á með rókum, en ekki ein-
tómum orðutn og tilgátum, til hvers
þegnskylduvinnan muni leiða í fram-
kvæmdinni. Þessu getur hún ekki
verið undanþegin fremur en hvert
annað mál, er hagkvæmt gildi á að
hafa. Og öllum kemur víst saman
um, að hér er um þýðingarmikið
mál að ræða, er á að baka þjóðinni
byrðar (frelsishöft og tilkostnað), sem
meðmælendur þess telja þó eðlilega
að ágóðinn vegi á móti eða meir.
Það, sem þeim ber fyrst og fremst
að gera grein fyrir, er i) beini kostn-
aðurinn eða útkoma hans gagnvart
2) hinum beina ábáta. Svo og í
hvaða hlutfalli 3) óbeini kostnaðurinn
muni standa við 4) hinn óbeina á-
bata eða hagnað.
Að sjálfsögðu verður þetta aldrei
»áætlað« nákvæmlega fyrirfram.
Beini kostnaðurinn er fjárframlög-
in, er ganga verða til undirbúnings
Lét hann nú lið sitt setjast um
Poltava og beið þess jafnframt að
sér kæmi liðstyrkur. Með þessu
móti hugðist hann geta vilt óvinum
sínum sýn og jaínframt vildi hann
láta hermenn sína hafa eitthvað fyrir
stafni. Það hefir sennilega aldrei
verið alvara hans að taka Poltava
herskildi, enda þótt hann hefði gert
sér skotgrafir og jarðgöng alla leið
upp að kastalamúrunum, og hefði
getað hafið áhlaup hvenær sem var.
En til þess að ná svo traustu vígi
skorti konung bæði fallbyssur og
skotfæri; það hafði rekið svo langt,
að menn tóku eftir því, að sænsku
hermennirnir tindu upp kúlur fjand-
mannanna, og það lítið, sem herinn
átti enn af púðri, var svo slæmt að
þegar skotin riðu af var hvellurinn
ekki hærri — segir einn sjónarvott-
ur — en þá er maður slær saman
tveim hönzkum. —
Það sem hér fer á eftir er kunn-
ara en frá þurfi að segja. Pétur
mikli kom aftur til hers síns í önd-
verðum júni mánuði. Dró hann þá
enn að sér ógrynni liðs, fór með
það yfir ána Vorskla og færði sig
sem næst sænska hernum. Þá höfðu
allar vonir Karls konungs brugðist
og þá varð hann að grípa til þess
óyndisúrræðis að ráðast með her
sinn, þreyttan og skotfæralausan, á
ferfalt fleira lið, sem auk þess hafði
130 fallbyssur. Sá ójafni leikur fór
eins og vænta mátti. Sviar biðu al-
gerðan ósigur og fám dögum síðar
króguðu Rússar herleifar þeirra hjá
Perevolotina í landtungunni, þar sem
Vorzkla rennur í Dniepr, og hand-
tóku alla nema hér um bil 1500
menn, sem ásamt konunginum kom-
ust yfir Dniepr. En áður en mað-
ur sleppir efninu, má geta þess, að
skiftar skoðanir eru um það, hverju
þessi mikli ósigur sé helzt að kenna.
Sumir kenna það þvi, að konungur
særðist á fæti og gat ekki sjálfur
stýrt liði sínu. Aðrir kenna það óljós-
um fyrirskipunum Rehnskölds, eða
því að Lewenhaupt var skipað að
halda kyrru fyrir, einmitt þá er hann
bjóst til þess að gera áhlaup á óvin-
ina. En hvað um það — ósigurinn
var vís, jafnvel áður en orustan
hófst. Og orustan sjálf er ekkert
annað en síðustu fjörbrot hraustasta
hers í Norðurálfu, hers, sem ekki
gat gefist upp orustulaust. Og enda
og framkvæmdanna, þar með undir-
búningur »lærimeistaranna«, verk-
færi og viðurværi í viðtækasta skiln-
ingi. Allar líkur eru fyrir því, eftir
reynslu í öðrum efnum að dæma,
að þessi útgjöld fari langt fram úr
því, sem þegnskyldumenn sýnast
gera ráð fyrir.
Beini ábatinn er verkið sjálft, sem
unnið verður (og landið fær). Þegar
tekið er með í reikninginn, að þessa
vinnu eiga að framkvæma ungling-
ar, óharðnaðir og óreyndir og van-
kunnandi í verkunum, sumir nauð-
ugir eins og gengur (en til skyldaðir)
— um fárra mánaða tíma, svo koma
»nýir« —, þá er ekki vel trúlegt,
að »verkið* nái því, að vega upp
kostnaðinnl Og til munu þeir vera,
er telji, að þessu hljóti að fara mjög
fjarri. —
Óbeini kostnaðurinn, þ. e. öll þau
óþægindi, frelsisskerðing, vinnutap
m. m. (þar á meðal ef til vill ein-
hver útbúnaður), sem beðið er við,
að þetta fólk er tekið út úr sínum
verkahring, frá þeim störfum, sem
það ella á að vinna o. s. frv. Það
skal játað, að þótt þetta yrði metið
til einhvers verðs, þá mundi hver
einstaklingur verða að hafa þar »yfir-
þótt að svo ólíklega hefði nú farið,
að Svíar hefðu unnið sigur, þá hefði
eigi breyzt mikið við það. Karl
konungur var alveg einangraður í
fjandmannalandi og umkringdur af
óvígum her. Sigur hefði því aldrei
getað orðið annað en stundarfrestur.
Enda þótt Svíar hefðu aldrei beðið
ósigur hjá Poltava, þá hlaut þó alt-
af að fara sem fór hjá Perevolotjna.
Hér er þá á enda rakinn þráður
þess efnis er vér höfum valið. 1
stórum dráttum höfum vér lýst her-
för Karls XII til Rússlands og sýnt
fram á hvernig fyrirætlanir hans
breyttust smán saman og verða
djarfari og æfintýralegri.
Fyrirætlan sú, er hann hafði á
prjónunum haustið 1707, að halda
til Pleshov og Eystrasaltslandanna,
komst því miður ekki í framkvæmd.
Um vorið 1708 var í þess stað hinni
djörfu fyrirætlan klakið út í herhúð-
unum i Smorgony og Radoszkowice,
að konungur skyldi halda beint til
Moskva og hafa til þess stuðning
upphlaupsmanna í suðri og vestri.
En eftir þriggja mánaða tilraunir
varð þó konungurinn aftur að hverfa
frá þeirri fyrirætlan, vegna þess að
hann sér, að hún er óframkvæman-
leg. Siðan er tekið til ‘þess ráðs
haustið 1708, af því ekki var á því
völ, að fara til Ukraine, og fá þar góða
vetrarhvíld og siðan, ef til vill, að
sækja um vorið norður á bóginn og
reyna að fá keisarann til þess að
leggja til höfuðorustu.
Þá sýndi það sig fljótt, að það
var hrapallega misráðið að konungur
beið ekki fyrst eftir Lewenhaupt,
og enn var það óheillavænlegt glappa-
skot af konungi að hann skyldi eigi
hverfa aftur yfir Dniepr, eða reyndi
til þess að minsta kosti að ná hönd-
um saman við herinn í Póllandi, er
það kom í ljós að Masepa gat ekki
hafið uppreist. í þess stað hélt kon-
ungur her sínum til Eípra-Ukranie
og vann það eitt við það, að útslíta
hermönnum sinum svo á þreytandi
göngum og tilgangslausum skærum,
að herinn var miklu ver til reika
um vorið og liðfærri heldur en þurft
hefði að vera. Oft sýndi Pétur mikli
það, að hann gerði bezt í því að
bíða átekta. Hann einangraði her
Svía með því að senda herlið fram
vestan við þá og í milli hers kon-
mat«, hvað hann sjálfan áhrærir. En
ekki býst eg við, að það lækki
þennan híuta »kostnaðarins«.
Mundi nú óbeini ábatinn jafnast
á við þenna kostnað (og það, sem
standa kynni eftir af beina kostnað-
inum) ? Eða mundi hann gera miklu
meir, eins og þegnskyldumenn hljóta
að áætla? — Hér er vafalaust komið
að kjarna málsins. Og miklu mætti
þar til kosta, ef ávinningur yrði eins
mikill "og menn hafa leyft sér að
fullyrða.
Tvent kemur hér til niála og at-
hugunar: a) í hverju þessi (óbeini)
hagnaður sé fólginn, og b) hvort
hann næðist ekki með öðrum skap-
iegri hætti en lögboðinni þegnskyldu-
vinnu, ef á annað borð eru sýnileg
ráð til að öðlast hann.
(Framh.)
Markmiðinu er náð!
Stórkostleg endurbót samfara
verðlækkun.
»Vega K.« heitir hin endur-
bætta »Vega II«-skilvinda, skilur 130
ltr. á klukkustund, kostar að eins
kr. 80.00.
Engin skilvinda jafnast á.
við »Vega K.«-skilvinduna.
Einkasala í
Yerzl. B. H. Bjarnason.
cT// fiQÍmalitunar vl^urm
sérstaklega ráða mönnum til að nota
vora pakkaliti, er hlotið hafa verð-
laun, enda taka þeir öllum öðrum litum.
fram, bæði að gæðum og litarfegurð.
Sérhver, sem notar vora liti, má ör-
uggur treysta því, að vel muni gefast.
— í stað helllulits viljum vér ráða.
mönnum til að nota heldur vort svo
nefnda Castorsvart, því þessilitui
er miklu fegurri og haldbetri en nokk-
ur annar svartur litur. Leiðarvísir á
islenzku fylgir hverjum pakka. —
Litirnir fást hjá kaupmönnum alls-
staðar á íslandi.
éZuctis €&arvefa6rifí
Krisfján Ó. Skagfjörð
umboðsmaður brezkra verksmiðja,
dvelur til febrúarloka
32 Margaret Street,
Hull, England.
ungs og þess hers, sem var í Pól-
landi. En jafnframt dró keisarinu
æ þéttari og öflugri herhring utan
um þreytta og vanbúna hermennina.
Lokaósigurinn hjá Poltava og Pere-
vlotina (sem hafði svo mikla þýð-
ingu fyrir alla sögu Norðurlanda)
má því eigi álita sem nokkurs kon-
ar einstakt óhapp, sem hægt hefði
verið að komast hjá, heldur sem
eðlilega afleiðing, hvernig hin fyrri
atvik herferðarinnar liggja. Þetta er
sorglegt en þannig er það samt.
----—-.... .............. .....
Erl. simfregnir
Opinber tilkynning
frá brezku utanríkisstjórninni
í London.
Frá Kameroon.
London 4. jan.
Flotamálastjórnin tilkynnir 3. jan.:
1. janúar tók brezka liðið, undir
stjórn Gorges ofursta, Jaunde, höf-
uðborgina í Kameroon.
Ovinirnir héldu undan suður á við
og i suðaustur. Lið vort á i höggi
við afturfylkingar óvinanna.
Þýzku embættismennimir flýðu
allir frá Jaunde.