Ísafold - 01.03.1916, Blaðsíða 2

2
ISAFOLD
\u
{7Írni Eiríksson \
\
JJusfurstræfi 6.
B
O Vzfnaðar- tfrjéna- og Saumavörur g
M hvergi ódýrari né betri.
þvotta~ og dCrGÍnlœíisvorur
beztar og ódýrastar.
SJ&GÍfiföng og ^œfiifœrisgjafir
hentugt og fjölbreytt.
annari, því að hver þeirra fyrir sig
sér gallana á röksemdafærslu hinna,
en ailir fara með rangfærslur og mis-
skilning, þegar þeir þykjast vera að
skýra réttar frá því, sem átti sér
stað, en vorir fornu sagnaritarar.
Álita þeir flestir, sagnfræðingarnir
norsku, að Haraldur konungur hafi
lagt nefskatt á menn og í rauninni
ekki eignað sér lönd þeirra, en menn
hafi misskilið nefskattinn og haldið
að hann hafi verið afgjald eftir land-
ið, er konungur hafi eignað sér,
enda þótt menn fengju að ráða yfir
jörðum sínum jafnt eftir sem áður.
Þeir setja fram ýmsar skoðanir í
sambandi við þessar kenningar sinar
og yrði oflangt mál að gera hér
grein fyrir þeim öllum, hverri þeirra
fyrir sig. Skiftir meira í þessu sam-
oandi, að greina frá skýringum höf-
undarins sjálfs á eðli Haraldsréttar,
en um það ræðir 2. kafli í bók hans.
Höf. bendir á, að menn hafi ekki
greint á um það, hversu skilja beri
frásagnirnar eftir orðunum, heldur
um hitt, hvað frásagnirnar eigi við
í raun og veru; en eins og áður
var tekið fram, hafa menn ekki vilj-
að taka frásagnirnar trúanlegar eftir
orðunum. Höf., Eggert Briem, álít-
ur frásagnirnar réttar og trúanlegar
eftir orðunum, en hann ræðir í þess-
um kafla aðallega um, hvað orðið
óðal merkir í frásögnum þessum og
færir rök fyrir því, að það merki
ekki óðaljörð og heldur ekki óbrigði-
lega eign, eins og sagt er t. d. í
orðabók Fritzners, heldur hafi það
verið »sameiginlegt heiti á öllum for-
réttindum (privilegii)« og »að Har-
aldsrétt beri svo að skilja, að kon-
ungur hafi ekki að eins helgað sér
allar jarðeignir, heldur og öll for-
réttindi«.
Það, sem hefir valdið því, að menn
hafa ekki viljað trúa hinum fornu
frásögnum Snorra Sturlusonar um
Haraldsrétt bókstaflega eftir orðun-
um, eins og menn alment hafa skil-
ið þau, eru ýmsar aðrar fornar frá-
sagnir, sem virðast ekki geta sam-
rýmst við Haraldsrétt, en höf. held-
ur því fram, að það sé ástæðulaus
misskilningur, að svo sé. Höf. tek-
ur það fram í þriðja kafla, að Har-
aldur kon. hafi gert margar undan-
tekningar frá Haraldsrétti; fyrst og
fremst náði Haraldsréttur ekki til
annara landshluta en þeirra, þar sem
Haraldur kon. »herjaði land ok átti
orrustur«, og »vann ríki undir sik«.
Og í öðru lagi virðist höf. það ljóst
af ýmsum fornum frásögnum, er
hann tinir til, að Haraldur kon. hafi
undanþegið þá menn rétti sínum, er
ekki höfðu tekið neinn þátt í mót-
spyrnunni gegn honum og gerðust
hans menn. Þannig eignuðust margir
jarðir sinar aftur í þeim landshlut-
um, er Har. kon. lagði undir sig og
kastaði eign sinni á.
Þegar Hákon góði tók ríki í Nor-
egi, gerði hann þær réttarbætur í
rikinu, að hann gerði alla bændur
óðalborna og gaf þeim óðul sín, er
á þeim bjuggu. Hefir þetta verið
misskilið og í öðru lagi skoðað svo
sem röng frásögn, tilbúningur einn
af Snorra Sturlusyni, gerður til þess,
að hin »ranga« frásögn hans um
Haraldsrétt gæti staðist. En nú
skýrir höf. þessa frásögn um endur-
gjöf Hákonar kon. í samræmi við
skilning sinn á frásögnunum um
Haraldsrétt, tekur hvorar tveggja frá-
sagnirnar eftir orðunum og sýnir
fram á, hversu alt kemur heiro, ef
rétt er skilið.
í næsta kafla ræðir höf. um þýð-
ing Haraldsréttar. Álitur hann þess-
ar ráðstafanir Haralds kon. gerðar
vegna þeirra, er gerðust hans menn,
en ekki sakir mótstöðumannanna og
að þær standi í nánu sambandi við
þýðingu stórgjafa á þessum tímum.
Hyggur hann, að Haraldsréttur »hafi
því verið settur til þess að koma
öllum, er gerðust konungsmenn, í
þakkarskuld við hann. En konungi
var útlátalaust, að gefa mönnum
þeirra eigin jarðir og réttaróðal aft-
ur«. En til þessa var Har. kon.,
sem alkunnugt er, mjög fús, og eins
og höf. tekur fram »var hann jafn-
an hinn mildasti af fégjöfum við
menn sína, og eigi síður ör að gefa
þeim framgang og veita ríki, er
gerðu sig til þess fallna«; — »ok
styrktist ok gladdist hann af þegn-
um sínum, en þegnar af honum, en
ríkit af hvárutveggja«, segir Snorri.
En með stjórnarfyrirkomulaginu,
að hafa jarl í hverju fylki, er hefði
þriðjung skatta og skyldna, og undir
hverjum jarli fjóra hersa eða fleiri
»ok skyldi hverr þeira hafa tuttugu
marka veizlu*, — með þessu móti
höfðu jarlar Haralds kon. meira ríki,
en konungar höfðu haft fyirum, svo
mikið hafði Har. kon. aukið álög
og landskyldir.
Þess vegna sóttu til hans margir
ríkismenn og gerðust hans menn.
Má nærri geta, að ríki Har. kon.
hefði ekki staðið svo lengi og með
svo miklum blóma, hefði hann að
eins beytt kúgun og ofríki við alla,
jafnt þá, er þýðast vildu yfirstjórn
hans, sem hina, er veittu honum
mótspyrnu.
Næsti kafli er um mannaforráð
og landsforræði fyrir daga Har. kon.
og þær breytingar, er á því urðu
við ríkisskipun hans. Alítur höf.,
að önnur tilhögun hafi verið i Þránd-
heimi (Frostaþingslögum) fyrir daga
Har. kon. en í öðrum landshlutum.
Hann álítur, að yfirráð smákonung-
anna í Þrándheimi »hafi verið fólg-
in í mannaforráðum og þess eðlis,
að þau á hverjum tíma hafi verið
undirorpin frjálsu, persónulegu sam-
komulagi undirmanns og yfirmanns*,
líkt og síðar átti sér stað hér á landi.
En landsforræði það, er Har. kon.
heimti sér til handa, hafði í för
með sér gerbreyting á slíkri forræð-
istilhögun; »hann vildi einn hafa
æðsta vald, og því ekki láta forræði
sitt vera undirorpið neinu samkomu-
lagi við þegnana. Ríkisvald hans
var fólgið í landsforræði, miðað við
takmörk lands og óháð geðþótta ein-
staklingsins*. Stendur þetta mál í
allnánu sambandi við aðalmálefni
bókarinnar, um landsrétt Har. kon.;
og sömuleiðis umræðuefni næsta
kafla: Hernaðurinn og stjórnmálin.
Bendir höf. þar á, að hernaðaraðferð
Har. kon. er önnur í Þrándheimi og
yfirleitt norðanfjalls en vestan og
setur hann það í samband við hinar
ólíku landsforræðistilhaganir, Skýrir
höf. í þessu sambandi aðalganginn
i hernaði Har. kon., er hann lagði
undir sig allau Noreg. Loks ræðir
hann hér um Hafrsfjarðarorustu og
um það sérstaklega, hverir voru þar
aðalhöfðingjarnir á móti Har. kon.
Hafa menn litið svo á, að hinum
íslenzku og írsku rithöfundum beri
ekki að öllu leyti saman í því efni
og hafa norskir sagnfræðingar viljað
taka irsku sagnirnar fram yfir þær
íslenzku, en höf. bendir á, hve það
er öldungis ástæðulaust, að rengja
islenzku rithöfundana vegna hinna
írsku annálaritara, auk þess sem það
sé þess utan misskilningur, að ís-
lenzkar og irskar sagnir ríði hér i
bága hverjar við aðra, ef rétt sé
skilið. Sýnir höf. fram á, að get-
gátur og bollaleggingar norsku sagn-
fræðinganna eru í þessu efni bygðar
í lausu lofti, sumpart af óþarflegri
tortrygni á vorum fornu sagnaritur-
um, sumpart af vankunnáttu i is-
lenzku, sbr. t. d. aths. neðst á bls. 95.
í næsta kafla ræðir höf. um al-
menninga. Konr. Maurer hefir hald-
ið því fram, að þeir hafi í Svíþjóð
og líklega eins í Noregi verið eign
héraðsmanna, en Briem sannar hér,
að þeir hafi verið eign konungs, en
héraðsmenn hafi haft á þeim tak-
markaðan afnotarétt gegn afgjaldi (al-
menningseyrir), sem konungur svo
hafi eftirlátið héruðunum að tveim
þriðju, þeim til nytja og gagnsemd-
ar. Þannig var þessu hagað í Sví-
þjóð, og af frásögninni i Knytlinga-
sögu (28. kap.), um Knút konung
Og Hallandsfarana, ræður höf., að
eins hafi þessu verið farið í Dan-
mörku, að minsta kosti innan þeirra
takmarka, sem skánsku lög ndðu yfir,
og ætla má af ýmsu, að lík tilhöe-
un hafi verið á eyjunum og J<jtlandi.
I erfðalöndum sínum má því ætla,
að Har. kon. hafi átt almenningana
og í þeim landshlutum, er hann vann
undir sig, eignaðist hann alla al-
menningana samkv. því, sem átti sér
stað í erfðalöndum hans, enda munu
almenningar í unnu landshlutunum
ekki hafa verið einstakra manna né
sveitarfélaga- eða héraða-eignir áður
en hann kom til, heldur virðast al-
menningar allir hafa verið svo í
Noregi sem í nágrannaríkjunum kon-
ungseignir jafnt fyrir sem eftir daga
Har. kon. Alítur höf. þvi, að engin
breyting hafi orðið á pessu, er Har.
kon. braust til valda, en viðvíkjandi
apnotutn almenninganna ætlar höf.,
að á þeim hafi orðið stórkostleg
breyting. Samkvæmt novsku lögun-
um frá einveldistímanum njóta menn
almenninganna endurgjaldslaust, en
höf. ályktar það af því, sem hér á
landi virðist hafa átt sér stað um
afréttartolla alt frá upphafi landnáms-
tiðar, að menn hafi áður verið vanir
við að greiða gjald fyrir afnot al-
menninganna i Noregi. Þetta gjald
(»almenningseyri«) ætlar höf., að Har.
kon. hafi gefið upp í Noregi og
með þvi álítur hann, að Har. kon.
hafi »treyst sér fólkið«, eins og
Snorri kemst að orði um hann.
í 8. kafla ræðir höf. um nefgild-
ið, skýrir fiásögnina í 4. kap. í Eg-
ilssögu um, að þeir hafi allir orðið
Har. kon. lýðskildir, »er á mörkina
ortu ok saltkarlarnir ok allir veiði-
menn«. Sýnir höf. fram á, að þetta
hafi verið rangt skýrt áður og beri
svo að skilja, að Har. kon. hafi
komið lögum yfir þessa menn, en
að Jeir hafi sloppið við allar lýð-
skildir áður, og ætlar hann, að Har.
kon. hafi með þessu áunnið sér hylli
og virðingu bænda og alþýðunnar
yfirleitt, því’ að hér hafi hann gert
alla jaína, látið sömu lög ná yfir
alla. Hann minnir á orð Fagurskinnu
(13. kap.): »Her eftir siðaðesk landet,
guldust skattar hit efra sem et ytra«.
Nefgildið, sem nú var farið að kalla
þessa skatta, er enginu slapp við að
borga, álítur höf. að sé hinir fornu
hoftollar.
I sambandi við þessar rannsóknir
og ritgerðir um landvinninga og
landsrétt Har. kon. bætir höf. við
nokkrum athugasemdum um annað,
er við kemur Har. kon. og fleira,
er lýtur að þessum rannsóknum. Er
þá fyrst stutt grein um konungs-
erfðir, lög Har. kon. um þær. Hafa
menn talið þær ráðstafanir harla
óheppilegar og kent þeim um hinn
blóðuga innanlandsófrið og sundr-
ung, er varð eftir á í Noregi. Höf.
bendir á, að Har. kon. hafi álitið
ííkisskiftinguna meðal sona sinna
óhjákvæmilega eins og á stóð, en
með konungserfðalögunum hafi hann
reynt að koma svo miklu skipulagi
á, sem framast var unt, og hefðu
synir hans hlýðnast lögum hans, hefði
mátt vel fara. En þó að þeir gerðu
það ekki, heldur gerðu þvert á móti
margt til að sundra ríkinu, þá komu
erfðalögin samt að nokkru haldi, því
að samkvæmt þeim voru þeir einir
réttbornir til ríkis, sem komnir voru
í beinan karllegg frá Har. kon., og
með stofnun yfirkonungdómsins var
einingarmerkið reist, er aldrei síðan
hvarf sjónum manna.
í næsta kafla ræðir höf. um þær
ástæðulausu ávirðingar, sem vorir
fornu sagnaritarar og i annan stað
Har. kon. sjálfur hafi orðið fyrir nf
sagnaritu.um upp á síðkastið, og i
11. kafla ritar höf. um ísland, eink-
um landnámin hér, afskifti Har. kon.
af þeim og sambandið á milli þeirra
og ráðstafana hans í Noregi. Enn-
fremur eru hér margar ágætar at-
hugasemdir um fyrstu byggingu lands
vors og stjórnarfar þess á lýðveldis-
tímabilinu. Sérstaklega hrekur höf.
mjög kenninguna um hina miklu
keltnesku kynblöndun þjóðernis vors
við landnámin, og í annan stað ræðir
hann um goða- cg höfðingjavaldið,
er var sér sjálfu og fullveldi þjóðar-
innar til falls, er landið gekk undir
Noregskonung.
Þá kemur grein um Víkingaöld-
ina, og setur höf. þar fram nýja
kenningu um tildrög hennar; álítur
hann, eins og rétt er, að margs kon-
ar menning hafi verið meiri þá á
Norðurlöndum en almeut mun álit-
ið. Hafa rannsóknir fornfræðinga
og annarra, er rannsakað hafa ýms
atriði menningarsögunnar á síðustu
árum, fært mönnum heim sanninn
um, að menning Norðurlanda var
bæði orðin mikil og stóð á fornum
og föstum grundvelli á víkingaaldar-
tímabilinu, þótt þá væri ekki um
miklar bókmentir eða vísindi að
ræða að hætti síðaii alda.
Að lokum gerir höf. í niðurlagi
bókarinnar grein fyrir stjórnmála-
starfsemi Har. kon. fit á við, vest-
urförum hans og öllum afskiftum
við Orkneyjar, Svíþjóð og ísland.
Bendir á, að hann hafi Noregs vegna
sjálfs, til að friða hann fyrir víking-
um, er höfðu friðland sitt í Orkn-
eyjum, orðið að fara herferð þangað
vestur og taka eyjarnar af víkingum
og setja þar á stofn jarlsdæmi. Síð-
ari ferðina þangað varð hann að fara
til þess að heimta fullar bætur fyrir
son sinn, Hálfdan hálegg, er veginn>.
hafði verið af Orkneyingum; lét
hann þá sverja sér trúnaðareiða og
gjalda sér 60 merkur gulls.
Eins og Ölafur Svíakonungur sagði:
löngu síðar við Hjalta Skeggjason
»kunni hann (Har. kon.) sér þann
hagnað at ágirnast ekki Svíakonungs-
veldi. Lét Svíakonungur hann fyrir
því sitja í friði«.
Höf. álítur, að sendiför Una danska
hingað til lands hafi verið forsending
ein og Har. kon. hafi vitað, að Unr.
var flysjungur og lítilmenni, semr
ekki var það ætlandi, að koma ís-
landi undir Noreg.
Loks gefur höf. stutt yfirlit yfir
helztu höfuðatriði rannsókna sinna*
og verður samkvæmt þeim þjóðlífið'
til forna og saga Har. kon. öll önn—
ur og stórfenglegri, en menn hing-
að til hafa álitið.
Matth. S. Þörðarson.
Loftskeyti.
Nú er svo komið, að farið er að**
birta loftskeyta-slitring þann, sem
hingað hefir borist upp á síðkastið,,
gegnum hið óbrotna loftskeytatækir
sem landsímamenn nokkurir hafa
komið sér upp.
Veigamikil eru tíðindin ekki. Hér
á eftir fara hin helztu:
Þjóðverjar hafa dregið saman mik--
ið lið umhverfis franska vígið Verdun:
°g Eyggjast að taka það, hvað sem
það kostar.
Wilson Bandaríkjaforseti hefir var-
að Bandarlkjaþegna við því, að taka
Sér fari með vopnuðum kaupförum.
Má af því sjá að hann muni hafa-
fallist á að Þjóðverjar hefðu rétt að
mæla, þegar þeir vildu eigi viður-
kenna rétt kaupfara til þess að hafa
vopn til varnar.
Grikkir og bandamenn kváðu nú
vera sáttir síðan Sarrail hershöfð-
ingi fór til Aþenuborgar og átti tal
við Konstantín konung.
Rússar segjast hafa tekið 235 liðs-
foringja og 12752 hermenn hönd-
höndum í Kákasus, 50 milum fyrir'
austan Erzerum. Auk þess segjast
þeir hafa náð þar 9 fánum og 213:
fallbyssum.
Frá Rómaborg er símað að Svart-
fellingaher hafi komist undan Aust-
urríkismönnum i Albaníu.
Nýtt ráðherraembætti hefir verið
stofnað í Bretlandi og hefir Robert
Cecil tekið við því. A hann að hafa
umsja með matvælabirgðum þjóðar-
innar.
Þjóðverjar hafa tilkynt að þeir
hafi unnið mikinti sigur í Argonne-
héraði, rofið þar herlínu Frakka og
handtekið 8000 hermenn, Frakkar
mótmæla þessu og segja Þjóðverja
ekki hafa tekið 8000 fanga á þess-
um slóðum síðan ófriðurinn hófst.
Rúmenar hervæðast í óða önn
og kalla alla vopnfæra menn í her-
inn, jafnt útlendinga, búsetta þar í
landi, sem sina eigin menn.
Franskir flugmenn hafa farið til
Metz og varpað þar niður sprengi-
kúlum.
Frakkar hafa skotið niður Zeppe--