Ísafold - 08.06.1918, Side 1

Kemur út tvisvar
i viku. Verð árg.
é. kr., erlendis k- kr.
eða < ’;j| dollar; borg-
ist fjrir miðjan júli
erlendis fyrirfram.
Lausasala 6 a. eint.

SAFOLD
ísafoldarprentsmiðja
Ritstjðri: Úisfur Björnssan.
Taisimi nr. 45 j
r
Uppsögn (skiifl.)
bundin við ár&mút,
er ógild nema kom-
in sé til útgefanda
fyrir 1. oktbr. og
sé kaupandi pkold-
laua vio blaSÍI

XLV. árg.
Reykjavík,
laugardaginn 8. júní
191
8.
27. tölubhð.
Forlög.
Erindi
eftlr Sigurð Þórólfsson, skólaatjóra.
Frh.
Lúther kennir, eins og kunnugt er,
að hver maður geti valið milli hÍDS
góða og illa, til þess hafi menn fult
frjálsrœði. En só nú maðurinn háður
erfðasynd, er eigi auðvelt að skilja
hveinig því frjálsræði mannsins er
farið. En Lúther hefir einnig sagt,
að 8á einn geti taiist frjáls maður,
sem velur hið góða, en hafnar hinu
illa, því hið góða só ákvörðun manns-
ins. En það er auðsætt, að meðau
maðurinn er bundinn erfðasyndinni,
þá getur hann eigi aðeins viljað hið
góða, heldur líka hið illa. sem með-
fætt er. — En hver sem því trúir,
að breyzklelki mannanna stafi frá
erfðasyndinni, sem allir eru háðir, og
fylgir mannkyninu, kyu frá kyni,
verður að játa, að hið illa, sem af
erfðasynd er sprottið, só einnig ákvörð-
un mannsins. Það eru forlög allra
manna að vera þessari arfgengu synd
seldir, frá vöggunni til grafarinnar.
Kalvin tók upp forlagakenningu
þá, er Ágústín hólt fram. En hann
fór talsvert lengra, já, jafnvel svo
langt, að margan sannkristinn mann
hryllir við henui. Það er kenningin
um náðarúrvalið (Prædestination) sem
er þungamiðjan < trú Kalvinstrúar-
manna, eða endurbættu kirkjunni.
Hún er, eins og kunnugt er, innifalin
í því, að guð hafi frá ellífu ákvarðað
megin þorra manna til syndarinnar og
síðau til eilífrar fordæmingar. En að-
eins fáa hefir hann af náð sinni úr-
valið til þess að mynda helgan söfnuð
og til eilífrar sælu. Kalvin lítur svo
á, að þar komi róttlæti guðs fram á
mönnunum, að hegna þeim eilíflega
fyrir erfðasyndina, en kærleikurlnn í
því, að velja úr nokkra menn af náð
sinni til frelsis og himnaríkissælu.
Það er nú eigi mín meinlng að gagn-
rýna trúarsetningar eða fella dóm yfir
þeim. Aðeins vildi eg með þessum
athugasemdum mínum benda á hvernig
forlagatrúin væri einn megin þáttur
trúarbragðanna. Af þessu stafa marg-
ar mótsagnir. Og hvað er römm for-
lög ef eigl það, að fæðast í þennan
heim með svo spiltu eðli, að það leiði
menn til þeirra athafna, sem baka
þeim eilífa útskúfun. Það fær enginn
maður að velja um það áður en hann
fæðist, hvort hann heldur kjósi að
verða til að njóta lífslns og kveljast
síðan eftir dauðann, eða hitt áð verða
ekki tll, fæðast ekki. Nei, eftir þess-
ari kennlngu fæðast menn til syndar-
innar, og það er alveg sama hvernig
sem þeir lifa, þá skulu þeir samt bæta
fyrir syndir Adams. —
Þó ótrúlegt megi virðast, þá gerðist
Pascai, vísindamaðurinn góðkunni, tals-
maður þessarar náðarúrvals-forlagakenn-
ingar. — Mannskepnan er merkileg
fyrir margra hluta sakir og eigi sízt
fyrir það, hve hún getur trúað mörgu
fáránlegu, sem gagnstætt er lögmáli
náttúrunnar og heilbrigðri skynsemi,
ef hana annars er nokkurstaðar að
finna nema í ímyndun manna. Og
við, sem nú lifum á þessum orðlögðu
menningar- og vísindatímum, þurfum
hvorki að lá Kalvin eða Pascal hve
langt þeir létu trúgirnina og ímynd-
unarafltð leiða sig. Því í þeirrl grein
erum vlð eigi sterkir á svellinu. Hver
eru þau b/sn og undur, sem menn
geta eigi trúað nú á tímum, og eigi
hvað sízt sumir þeir, sem mesta ment-
un hafa hlotið? Það hefir nú reyndar
aldrei komið fram í heiminum svo ó-
eðlileg og fáfengileg kenning, að eigi
hafi hún fengið áhangendur. Þeir eru
alt af nógu margir, sem fúsir eru til
þess að breyta um trú sína og skoð-
anir og hlaupa eftir hverjum nýjum
þyt, oftast af nýungagirni og kviklyndi
fremur en sannleiksþrá.
Guðspekingarnir nýju, þykjast nú
hafa fengið lykilinn að öllum leyndai-
dómum lífsins. Það er einkum endur-
holdgunarkenning þeirra, sem leiðir
þá í allan sannleika. Þessi endur-
holdgunarkenning þeirra, með afleið-
ingum sínum, er í rauninni sórstök ör-
lagatrú. — Þeim hefir eigi tekist frem-
ur en öðrum trúarbragðaflokkum, að
sneiða hjá forlagahugmyndinni.
Eg skal nú benda á örfá atriði úr
kenningu guðspekinga, sem sanna for-
lagatrú þeirra, þótt beinlínis heyri það
eigi til þeirrar örlagatrúarkenningar,
er »Fatalisme« nefnist. — Eftir
kenningu guðspekinga er t. d. glæpa-
maðurinn, ung og óþroskuð sál, holdi
klædd, á villimannsstiginu. Glæpaeðli
hans er refsing fyirr misgerðir hans á
undangengnu æfiskeiði. Hann er að
uppskera það, sem hann í fyrra llfi
sínu hefir sáð. Kryplingurinn og van
skapningurinn, dvergar og aðrir slíkir
menn, fæðast þannig í heiminn, af því
þeir á undangengnu æfiskelði hafa ver-
ið mjög grimmlundaðir við menn og
skepnur. Góð og óharaingjusöra hjóna-
bönd, barnalán og barnaólán er umbun
eða þá refsing hjónanna fyrir ástúð
þeirra eða ástleysi í fyrra hjónabandi
á undangengnu æfiskeiði, o. s. frv.
Þannig er, eftir þessari kennigu,
gæfa og ógæfa árangurinn af fortíð
manna, þelrri fortíð, sem menn ekkert
vita um, muna ekki, af þvl að hún er
þurkuð út úr meðvitund þeirra. Sál
mannsins man þó þessa fortíð, veit
alt, sem hún hefir lifað á undangengn-
um æfiskeiðum. En það gagnar mér
lítið 1 þessu lífi. Vitundarlíf mitt veit
ekkert um það. Með aðstoð þess
skynja eg skil hlutina í kringum mig
og finn að eg er til. — Það er mór
eigi nóg í þessu lífi, þótt sálin mín
viti betur, og geti því eftir dauðaun
fullkomnast, úr því hún er eigi þess
umkomin, að miðla af vizku sinni og
þekkingu til meðvitundarlífs líkamans.
Sálln, segja guðspekingar er fyrst ófull-
komin, en á að þroskast og fullkomn-
ast með því að fara úr einu tilveru-
ástandi í annað, úr steinaldarríklnu í
jurtaríkið, þaðan frá lægstu dýrum til
hinna æðri og svo úr dýrunum í villi-
manninn og svo hold úr holdi til full-
komleikans, til guðdómsins, sem hin.
upprunalega er útgengin af. Sálin er
tengd holdinu og þjáist með því. Henni
er refsað og hún þráir betrun. Lífið
eftir dauðann lengist með hverri end-
urfæðingu mannsins eða sálarinnar, —
En þó guðspekingar segi, sem er
mótsögn, að ef maðurinn noti vel þau
öfl, sem í honum eru fólgin, geti hanu
orðið sinnar gæfu smiður, þá er þó
víst, að kryplingurinn verður aldrei
annað en kryplingur. Barninu i móð-
urkviði er áskapaður vanskapnaður,
það er refsimynd þess. Það er þá
fætt með þessum fyrlrfram ákveðnu
örlögum. Og sá sem fæddur er til
glæpsamlegra verka, getur eigi valið
milli þess, að lifa glæpamannalífl eös
þá helgra manna lífi. — Eftir þessu
verður eigi annað sóð en að það hafi
verið óviðráðanleg forlög Axlar-Bjarn-
ar, að drepa 18 menn, og líka hróp-
legt rauglæti að lífláta hann fyrir
þessi afbrot sín með ógurlegum pynd-
ingum.
n.
Hvað sem nú þeirri forlagatrú líð-
ur, sem kemur fram í gömlum og nýj-
um trúarbrögðum þjóðanna, má benda
á ýms atriði í lífi manna, sem eru
þannig, að ætla mætti að þar só um
forlög að ræða. Eigi þori eg að kalla
slíkt forlög, en mörgu í lífi manna er
þó undarlega farið og mönnum elgl
sjálfrátt. Einstaklingarnir ráða þar
ekkert um.
Því ræður enginn maður hvar bann
fæðist eða út af hverjum hann er
kominn. Það getur þó mikið af lífs-
kjörum manna verið undir því komið
hverjir voru eða eru foreldrar hans,
hvernig þeir voru til lífs eða sálar,
og hvernig þau breyttu í lífinu. Það
getur jafnvel haft áhrif á líf hvers
einstaklings, hvernig allir aðrir menn
hafa lifað á undan honum, hvernig
breytni þeirra hefir verið. Barnið,
sem fæðist af geðveiku foreldri, eða á
geðveika í ætt sinni, verður að öllum
líkindum geðveikt fyr eðs síðar. Þarf
eigi annað en minna á hina mögnuðu
geðveiki í »Mókollsættinni« fyrir nokkr-
um öldum. En svona er það um
ýmsa fleiri ættgenga sjúkdóma, sem
eru einskonar kynfylgjur, mann fram
af manni.
Það er eigl einasta arfgengir gallar
og misgerðir feðranna, sem koma fram
á börnunum í hvern liðinn eftir ann-
an, heldur einnig misgerðir allra ann-
ara manna, að ýmsu leyti. Sá maður,
sem brýtur t. d. sóttvarnarlög, getur
með því leitt sjúkdóma, sorg og dauða
inn á mörg heimili, máske leitt ógæfu
yfír heila þjóð, eða jafnvel heimsálfur.
Hjátrúin og sóðaháttur Kínverja hefir
um margar aldir alið sóttkveikjur þær,
þar f landl, sem >svartidauðinn« staf-
ar frá. Sú pest hefir marg oftdreifst
þaðan til Norðurálfunnar, og eitt sinn
(á 14. öld) ætla menn að 25 miljónir
manna hafi fallið fyrir þeim »morðengli«.
— Hver sá, sem þessa sýki fékk, átti
enga sök á því. Margir lifðu við sára
sorg á eftir. Höfðu þeir verðskuldað
hana. Hafi svo verið og líka hitt, að
þetta hafi verið þeirra refsing, þá má
eigi saka Kíuverja um pestina, eÍDS
og gert hefir verið, heldur ber að líta
svo á að guðleg forsjón hafi valdið
henni. Þessu hafa menn líka trúað
fyr á tímum og jafnvel enn fram á
þennadag. En þá hefri þessi mikla plága
eigi verið af tilviljun komin, nó eðli-
leg afleiðing ýmsra orsaka, heldur blátt
áfram ákvörðuð forlög.
Það er eigi nema að sumu leyti satt,
að hver maður sé sinnar gæfu smið-
ur. Maður sem fæddur er út af rík-
um foreldrum, þarf eigi að berjast við
fátækt og alt sem henni fylgir alt sltt
líf. Maður sem þegið hefir í vöggu-
gjöf hraustan og fallegan líkama, og
hefir þess utan flesta þá kosti, sem
prýða hvern mann, stendur hamingj-
unni nær en hinn, sem ekkert hefir
þegið af þessu. Olnbogabarn náttúr-
unnar situr eitt úti í horni og grætur,
meðan hinn útva’di leiknr við hvern
sinn fingur, umkrlngdur vinum og
þeim sem dáðst að honum eða því sem
honum er elns ósjálfrátt og það er
öðrum ósjálfrátt, sem gerir þá að oln-
bogabörnum og þvf lítiisvirta. Það
»dregst margur með djúpa
und« fyrir þ&ð sem honum er ósjálf-
rátt, eða honum er meðfætt. Eru þetta
forlög þeirra ? spyrja menn.
Guðmundur Bergþórsson skáll var
fæddur í fátæst, með bæklaðan líkama.
Bæði fátækt hans og línamslýti fylgdu
honum alla eið til grafarinnar. Hefði
hann notið mentunar og lífskjör hans
verið mýkri, má ætla að líf hans hefði
orðið honum ánægjulegra en það var.
Jóni biskupi Yídalín þótti svo mikið
til vitsmuna han-t og þekkingar koma
sjálfsfræðslu, að hann sagðist ekkert
hafa fram yfir Guðmund nema hemp-
una. Eu það virtist svo sem að sumu
leyti, væri vitsmunir hans honum
hefndargjöf. Hann var fæddur með
»konungslund« og »spekingsins viti«,
þess vegna fsnn hann sárar til beizkju
lífsins, ku da þess og umkomuleysis
síns en annars mundi hafa orðið. —
»Sá grét eigi fyrir gull, sem
a ! d r e i á 11 i þ a ð«. — Einn mann
hefi eg þekt, sem eg hygg að hafi
verið svo hamingjusamur, sem dauð-
legir menn annars geta verið. Honum
leið vel, ef hann fékk nóg að eta og
drekka. Hann fann víst lítið til hvort
heldur var á sál eða iíkama. Hann var
spaklyndur að náttúrufari, með »flegma-
tiskri« lund, fáfróður og vitlítill.
Eða hvað á maður að segja um þá
mörgu, sem fæðast vanskapaðir, blind-
ir, daufir og mállauslr. Hversu mikið
gefa eigi þessi örlaganna börn farið á
mis við fyrlr þessa sök, sem öðrum
veitir lífsunað. Að vísu má hór taka
það til greina, að flestir þeir, Bem hafa
svo þungan kross að bera, virðast eins
ánægðir með iífið eins og hinir, sem
við önnur betri kjör eiga að búa.
En í sálarlífi þeirra óma máske við-
kvæmir strengir og dularfull þrá eftir
því, sem aðrir hafa fram yfir þá, eftir
tilkomumeira og viðburðaíkara lífi.
En það eru líka til margir andlegir
vanskapningar, þótt eigi þjáist þeir af
líkamlegum sársauka eða bilun sxyn-
færanna. Fyrir þessi vansmíði náttúr-
unnar, sem á þeim eru, hafa þeir orð-
ið undir í lífsbaráttunni. Þeir sem
mest hafa þegið frá náttúrunni af
góðu, nota þær náðargáfur til þess, að
þrælka og kúga þessi stjúpmóðurbörn
náttúrunnar. Þau verða annara þurfa-
lingar og bitbein, og margir nota sér
þau til ávinnings, jafnframt og þeir
troða þau niður í skarnið og fyrirlíta.
Þegar nú þetta og margt annað er
athugað, verður eigi annað sóð en að
náttúrunnar náðarsól skíni eigi alt af
jafnt »yfir róttláta og rangláta«.
Vondir menn hafa oft mikið heimslán,
þeir baða í rósum, jafnvel þeim, sem
sjáifir hafa þeir búið til úr blóðdrop-
um smælingjanna. Alla æfi njóta
margir þess háttar menn auðs, valda
og virðingar samtíðarmanna sinna. Jafn
áberandi er hitt, hve margir góðir
menn og guðhræddir á öllum öldum
hafa lítið haft af helmsgæðunum að
segja. Sum þeirra hafa að visu með
fúsum vilja afneitað öllu sliku, en tek-
ið krossinn á herðar sór og lifað mein-
lætu lífi sem helgir menn. Hinir
hafa þó verið miklu fleiri, sem þráð
hafa hamingju og vellíðan. En í stað
þess að fá að eins örlítið af óskum
sínum og vonum uppfylt, hafa þeir
orðið að sætta sig við basl og bágiudi
alt sitt líf. Þeir hafa verið settir þar,
sem hamingjusólin aldrei getur skinið,
sú hamingjusól, sem nálega allir þrá,
og flestir menn eru alt af að lelta að,
sem hana elgl hafa fundið. Hversu
margir af allra beztu mönnum mann-
kynsins hafa eigl verið hafðir útundan
af samtíðarmönnum sínum, sakfeldir,
misskildir, hrjáðir og lítilsvirtir, þótt
uppreisn hafi þeir fengið, þegar búið
var að kvelja úr þeim lífið. — Þessi
voru uú þeirra örlög, í lífinu, hvaðan
svo sem þau áttu upptök sín. — Það
er oft svo, að: »Sitthvað er gæfa
eða gjörvileikur«.
III.
Þó eigi geti eg talist sérlegur drauma-
trúarmaður, ætla eg samt að segja
hór frá stuttum draum, sem skynsam-
an bónda dreymdi fyrir nokkrum ár-
um. Hann býr f nágrenni við mig.
Bóndi þessi þóttist vera, í draumnum,
með byssu sína kippkorn frá bæ sín-
um. Þá sá hann hvar álftahópur kom
fljúgandi og var ein álftin gráleit
'ung álft). Hann þóttist skjóta á
hópinn og fóll þá sú unga álftin dauð
niður. Þar sem hún féll niður var
moldarflag. Við það vaknaði hann.
Drauminn mundi hann um morguninn
en hugsaði eigi frekar um hann þann
dag. Þegai á daginn leið datt honum
í hug, án þess að muna eftlr draumn-
um, að ganga út í haga með byssu,
eins og hann var oft vanur. Þegar
hann svo kom á sömu stöðvar og
hann var á í draumnum, kom álfta-
hópur og var ein þeirra ung álft.
Hann skaut hana og féll hún dauð
niður, nákvæmlega á sama stað, f
moldarflagið, og hann um nóttina sá
í draumsjóninni.
Eg fuilyrði að þessi draumur er
sannur, og eins hitt, að ait gekk eins
til i vökunni, með álftardauðann, eins
og í draumnum. En hitt vil eg eigi
fullyrða, að draumur þessi hafi verið
fyrirboði þess, sem gerðist næsta dag.
Það finst mór þó líklegast og eg býst
við, að það þyki fleirum. En ef þessi
draumur hefir verið »spásagnardraum-
ur« eða boðað óskeðan atburð, þá fæ
eg eigi betur skilið en að hór só, eða
hafi verið, um einskonar forlög að
ræða. Gat þessi bóndi annað gert
þennan dag eða síðar en það að fara
þessa leið og skjóta þessa ungu álft?
— »F r e s t a m á ö r l ö g u m, e n
fyrir þau eigi koma«. Yar
vilji hans frjáls þegar hann tók þá
ákvörðum, að fara mað byssu sína á
veiðar! Efa má það. Það er engu
líkara en að um nóttina, þegar draum-
sýnin fór fram, hafi af einhverju vits-
munaafli manninum verið sýnt hvað
fyrir honum lægi að gera næsta dag.
A þeirri stundu var sú ákvörðun til
eða sú vissa, að bóndlnn sæi þessar um-
ræddu álftir og dræpi þá yngstu þeirra
úr hópnum. Þetta vlssi einhver vera
og undlrvitund mannsins skynjað þessa
ákvörðun eða vitneskju á einhvern
hátt i draumleiðslunni.
Það má ef til vill líta á þetta á
annan veg. Það kann einhver að nelta
því, að bóndinn hafi verið ófrjáls í
vali sinu, þegar hann ákvað að skjóta
álftina, og vilja heldur fallast á að
einhver vitsmunavera hafi vitað hvað
hann mundi áf frjálsu vali viljans
gera næsta dag á þelm og þeim tíma,
á einum eða öðrum stað. Þessi vera
ætti þá að hafa sýnt undirmeðvitund
mannsins það í draumsýninni. Máske
líka að eitthvað i djúpl sálarlifslns
vitl fyrlr fram um alt sem fram við
hann kemur, eða eins og skynji fram-
tiðlna og umheiminn. — En hvað svo
sem um þetta má segja, þá verður
þó elgl betur skilið, en að um uótt-
ina, þegar bóndann dreymdl draum-
inn, hafl sá verkdagur verið ákvarðað-
ur honum sem einskonar örlög. Það
hlaut að koma fram, fyr eða síðar,