Ísafold - 12.01.1921, Qupperneq 1

ISAFOLD
S(m*r 499 og 500.
Ritstióri; Vilh'ÍltPí i Fi'tsrn.
Isnfold^rpr- rri*'i
XLVIII. árg.
Reykjavik M'*”k d n 12 í d’<r 1921.
2. "ðloblað.
Ræða
]óns Þorlákssonar
. kjAaendafundinum 9. þ. m.
Okkur trambjóðendum A-listans hef-
ir þótt ástæða til að gera grein fyrir
afstöðu okkar í nokkrum landsmálum,
sem við teljum að eigi að koma til
greina við kosningar þær til alþingis,
sem nú fara í hönd í þessu kjördæmi.
Við höfum komið okkur saman um að
skifta framsögunni á milli okkar,
þannig að hver okkar þriggja gerir
grein fjrir afstöðu okkar allra í til-
fceknum málum, og hefir verkaskifting-
in orðið aú að eg geri á þessum fundi
grein fyrir afstöðu okkar til járnbraut-
armálsins og fossamálanna. Einar H.
K.varan skýrir frá afstöðu okkar til
þingflokka, stjórnar og stétta í land-
inu, bannmálsins og húsnæðismála
Reykjavíkur. Ólafur Thors skýrir frá
afetöðu okkar til Landsverzlunarinnar
og viðekiftahaftanna og verzlunarmála
aiment.
Eg ætla þá aö minnast á jámbraut-
armálið. Það vai- komið framarlega á
landamáladagskrá þjóðarinnar síðustu
árin fyrir stríðið, en fyrir rás viðburð-
anna hefir það legið að meatu í þagn-
argildi síðan. pað var orðið tímabært
*iái árið 1913, framkvæmd þess hefði
þá ekki verið kröftum þjóðarinnar of-
vaxin, en síðan hafa orðið svo miklar
breytingar á öllu verðlagi, að ekki hef-
ir verið hugsandi til slíkra fram-
kvæmda, og ennþá er ástandið svo, að
tími til framkvæmda í þessu máli er
ekki kominn. Okkur iþykir þess vegna
sérstök ástæða til að gera grein fyrir
því, vegna hvers við samt sem áður
tökum þetta mál upp á stefnuskrá okk-
ar.
Stjómmálastarfsemi okkar íslend-
inga og annara hlutlausra þjóða hefir
á stríSsárunum beinst svo að segja aS
því einu, að verja þjóðfélagiB áföllum
af því ölduróti viðskiftalífsins, sem
atríðiö orsakaði. pjóSfélaginu hefir far-
ið líkt og hafskipi á ferS, sem neySist
um stundarsakir til þess að Ieggja til
rekfl og reyna aS verjast skiptjóni, en
getur ekki haldiö leiöar sinnar á rneðan.
Á venjulegum tímum eru það hugsjón-
irnar og framtíflarmálin, sem marka
stefnur í stjórnmálunum og skipa mönn
um í flokka. En nú á styrjaldarárunum
hafa stjómmálamennirnir ekki getaS
gefið sér svigrúm til þess að halda hug-
sjónunum á lofti eöa sinna framtíCar-
málunum. Dægunnálin hafa útheimt alla
krafta þeirra og dregið til sín alla at-
hygli kjósendanna. En af þessu hefir
leitt þaS, að engri stefnu hefir veriS
fylgt, allir flokkar hafa riSlast, og al-
nienn lítilsviröing á stjómmálaflokkum,
landsmálastefnum og stjómarstarfsemi
hefir smeygt sér inn í huga fjölda
manna, svo að segja alls almennings.
Nú er ófriönum slotað aö mestu, og
þótt eftirköst hans hafi enn í för meö
sér mikla óró og öldurót, einkum á sviði
viðskiftalífsins, þá þykir þó fyrirsjáan-
legt, að úr þessu fari að stilla til. Við
sjáum vel, að enn er ekki kominn tími
tii að draga upp seglin og stýra beina
stefnu tii hafna hugsjónanna eða að
lönduin framtíðarvonanna. Við álítum
með öSrum orSum aS ekki sé enn þá
kominn tíini til framkvæmda í stóru
stefnumálunum. En eins og skipið þarf
| að búa sig til ferðar eftir óveðriS, eins
álítum viS aS nú sé kominn tími til að
undirhúa þau framfaramál, sem þjóS-
inni er brýnust þörf aS framkvæma
jafnskjótt og færi gefst. petta er nauð-
synlegt bæði vegna málanna sjálfra, til
þess að unt verði að koma þeim í fram-
kvæmd á sem haganlegastan hátt þegar
ástandið batnar, svo að færi gefst til
þess. Og það er líka nauðsynlegt að taka
stefnumálin og hugsjónamálin upp aft-
ur p.etn allra. fvrst til þess að koinast
út úr stefnuleysi því, tvístringi, áhuga-
leysi og óbeit á landsmálastarfsemi, sem
fyllir hugi allra þeirra, sem neyðast til
aS sinna hugsjónasnauSum dægurmál-
um eingöngu til lengdar.
ViS biðjum ykkur nú, háttvirtu kjós-
endur, aS líta meS okkur fyrst um sinn
á járnbrautarmáliS sem hugsjónamál og
framtíSarmál. Og þá er aS gera sér
grein fyrir því, hvaða hugsjón þaS er,
sem felst í þessu máli. Hún er þessi.
Hér situr fámennasta menningarþjóS
heimsins í stóru og torfæra landi, og
háir erfiðari baráttu viS óblíSu náttúr-
unnar og andstæS öfl hennar en flestar
aSrar þjóSir. Tvent þarf til þess að bera
sigur af hólmi í þessum bardaga eins
og hverjum öSrum. Annars vegar þarf
kjark og þrautsegju stríðsmannanna.
Hins vegar þarf nóg og góS vopn. —
Kjark og þrautsegju held eg aS ba.rátt-
an sjálf í 10 aldir hafi aliS upp í ís-
lenzku þjóðinni, til jafns viS aðrar þjóð
ir eða vel það. En vopnin og verjumar,
j sem stríðsmenn okkar hafa til sóknar
og varnar í baráttanni viS náttúruöfl-
in, þau eru því miður á sumum sviðum
svo ófullkomin og langt á eftir tíman-
mn, aS líkast er sem hjá okkur sæki
fram bændaliS með heykvíslar og ljéi
aS vopnum gegn hinum ferlegustu tröll-
um náttúrunnar, ísi, eldi og illviðmm,
en annara þjóða stríðsmenn fari fram
viS hliS þeirra í brynreiðum vopnaðir
vélbyssum og sprengjum gegn vesælu
og veigalitlu mótstöSuliSi. Mestu munar
á samgöngutækjunum á landi, hve þau
era ófullkomnari hér en annarstaðar,
en fullkomin samgöngutæki eru undir-
staSa undir allar verklegar framfarir.
Og hugsjón járnbrautarmálsins er þessi,
að við viljum reyua að leggja eftirkom-
endum okkar eins góð vopn upp í hend-
umar í baráttunni við náttúruna, eins
og aðrir hafa. Landbúnaðurinn er elsti
og að minsta kosti fram á þessa öld
helsti atvinnuvegur þjóðarinnar. pað
er sa atvinnuvegurinn, sem fyrst og
fremst hefir viðhaldið íslenzkri menn-
ingu. Við viljum ekki þurfa að ala þá
hugsun í brjósti, að sá atvinnuvegur
veslist upp vegna kyrstöðu í verkleg-
um efnum. Víðsýnustu áhugamönnum
þjóðarinnar, svo sem herra pórhalli
heitnum Bjamarsyni, var það fyrir
löngu ljóst, að ef landbúnaður hér á
að geta þrifist og dafnað í samkepni
við landbúnað annara landa, þá verðum
við að leggja honum til fullkomnustu
flutningatækin, þau sem aðrir hafa, en
það eru járnbrautir. Hann var svo trú-
aður á framtíð þjóðar sinnar, að árið
1907 lét hann í ljósi, fullvissu sína um
I að járnbraut milli Reykjavíkur og Suð-
urláglendis yrði komin innan 10 ára.
Sú von brást, en það hefir áunist, að
nú er það vitað og viðurkent af öllum
forkólí'um landbúnaðarins, sem einung-
is hinir víðsýnustu sáu þá, að fullkomin
samgöngutæki, sem verða starfrækk alt
j ávið, svo sem járnbrautir, eru óhjá-
1 kvæmilegt grundvallarskilyröi fyrir þrif
! um íslenzks landbúnaðar í framtíðinni.
i ' 1
í pegar við tölum um jámbrautarmál-
ið, þá eigum við að svo stöddu einungis
við járnbraut milli Reykjavíkur og ann-
a.ra fiskivera við Faxaflóa annarsvegar,
i
og Suðursýslnanna hins vegar. Annars |
vegar er höfuðstaðurinn, hins vegar
langstærsta landbúnaðarsvæði þeasa
lands. pótt járnbrautin sé sérstaklega ’
lífsskilyrði fyrir búskapinn í þessum i
sveitum, þá þykjumst við líka vel mega 1
biðja um stuðning ykkar, háttvirtu bæj |
því máli á kjördegi 5. febrúar. Og þótt! Við viljum engu spá um það, hvort
fiamkvæmdimar kuimi að dragaat eftirsókn muni verða í framtíðinni eftir
vegaa óviðráðanlegra erfiðleika, þá fallvötnum okkar til stóriðjureksturs A
liiðjum við nú ykkur, mæðurnar, að
sjá um það með atkvæðum ykkar við
sérhverjav alþingiskosningar upp frá
þessu, að þetta lífsnauðsynjamál bam-
a:.na í Reykjavík, jámbrautarmálið,
utlendinga hálfu. En eins og við vilj-
nm sníða framkvæmdir í nútíðinni eftir
þörfum landsmanna sjálfra, eins telj-
um við sjálfgefið að haga beri löggjöf-
inni um það vatnsafl, sem ekki þarf til
falli ekki héðan af út af landsmáladng- j notkunar landsmanna sjálfra, þannig,
skrá þjóðarinnar, fyr en mjólkin er. að landsmenn geti ávalt einnig í fram-
komin. | tíðinni sniðið framkvæmdir í vatna-
I sambandi við þetta viljum við geta , vivkjun eftir þ\ú sem þeir telja sér þarft
þess, að gætni í f jármáltmi teljum við j I því sambandi leggjum við mikla á-
mikilvægasta atriðið í stjóruarstarf- j herslu á það, að alútlendum og hálf-
seroi þessa nýja, fámenna ríkis. pess j útlendum félögum, sem hafa fengið um-
vegna getum við líka fullvissað hátt-! ráð yfir vatnsróttinduni í flestum helstu
\ irta meðbörgara okkar um það, að til
framkvæmda í jémbrautarmálinu vilj-
um við ekki stefna fyr en við sjáum
með vissu, að brautin verði landsmönn-
um ekki ofviða fjárhagslega. Að svo
fallvötnum hér á landi, sé ekki með lög-
um fenginn í hendur meiri eða ríkari
réttur til vatnsins, en þeir landeigend-
ur höfðu, sem létu af hendi vatnsrétt-
indin til þeirra. Við lítujn svo á, að því
arbúar, til þess að taka það upp sem stöddu viljum við léta rannsaka málið ! ríkari og yfirgripsmeiri sem réttar út-
stefnumál. Við biðjum verzlunarmann-
inn að íhuga hver áhrif það hefði á verzl
un bæjarins, ef fullkomið samband feng i
ist við þetta eðlilega upplendi bæjar-
ins, sem nú þegar er bygt af 10—12 j
þús. manns, og jalnframt muudi eflast
mjög að viðskiftaþörf, kaupgetu Og ;
fólksfjölda, einmitt vegna brautarinnar. ;
Við biðjum iðnaðarmanuinn að íhuga ;
hve mjög mundi vaxa markaðurinn fyr- j
ir iðnaðarafurðir hans þegar æðaslög
verklegra framkvæmda og velmegunar
færu að ná til hvers einasta býlis á þessu .
stóra upplendi. Við biðjuin verkamann- j
inn að íhuga hvort honum mundi ekki j
henta vel að kröftugur og framtaks
samur landbúnaður á svreði þessu fal-
aðist eftir vinnukrafti til jar'ðabóta og
húsabóta é voram og haustum og upp- j
skerustarfa á sumram. Við biðjmn út- j
gerðarmanninn að íbuga, hvort ekki
mundi nokkur tiygging og efling fyrir ;
atvinnugrein hans, ef fáanleg væri hér j
í bænum næg mjólk austan úr sveitam, j
svo að unt væri að matreiða, sjóða nið-,
ur og senda þannig é erlendan og inn- |
lendan markað nokkuð af þeim sívax- !
andi fiskafla, sem hann færir á land ,
liér og flytur á takmarkaðan saltfisk-
markað Norðurálfunnar. Við biðjum
útgerðamianninn líka að íhuga hvort
honum mundi vera það nokkuð ógeð-
felt, að fleiri eða færri af þeim sjó-
mönnum og verkamönnum, sem hann
þarf sérstnklega að hafa í sinni þjón
ustu á vertíðinni, gætu étt sér landskika
og heimili í nánd við brautarstöð auM;-
ur í sveit, þriggja eða fjögra stunda
ferð frá bænum, látiö þar konu og böra
lifa og stunda lítinn búakap, og hverfa
sjálfur að þessu heimili sínu þann tíma
ársins, sem útgerðin fækkar við aig
fólkinu. Og síðast en ekki síst biðjum
við allar mæður í Reykjavík að hugsa
með okkur til þe*s sífjölgandi baraa-
hóps, sem elst hér npp án þess að geta
fengið þá einu fæðu, sem bömunum er
1
nauðsynleg, nýmjólkina. Viö þurfum
ekki að biðja ykkur að hugsa um heilsu-
tjónið og kyrkinginn í komandi kynslóð-
inni, sem yfir vofir ef ekki verður bætt
úr mjólkurleysinu, þvf að móðurum-
hyggjan minnir ykkur á þetta. En við
biðjum ykkur að muna eftir því, að
einasta úrræðið til þess að bæta úr ný-
mjólkurleysinu í Reykjavík er jámbraut
in. Og þess vegna hikum við ekki við
að biðja um atkvæði yðar til stuðnings
og undirbúa það til framkvæmda.
^ossamálin eru svo yfirgripsmikil, að
ekki verður gerð grein fvrir þeim til
fnllnustu í stuttri fundarræðu. Við
verðum að láta okkur riægja, a« skýra
frá aðalstefnu okkar og skoðunum á
nokkrum gmndvallaratriðum þeirra.
Stefnu okkar í þessmn málum byggj-
um við á grundvelli tveggja staðreynda.
Annars vegar að við búum hér í elds-
neytislausu landi, með köldum og dimm
um vetram, við lítinn kost góðra bygg-
ingarefna, og þar af leiðandi léleg húsa
kynni yfirleitt, bæði í sveitum og sjó-
þorpum. Hins vegar að hér er gnægð
vatnsafls, sem alt er ónotað, og verkleg-
ar uppgötvanir síðnstu áratuga hafa
kent mönnum ráðin til að breyta því
í Ijós og hita og veita því langar leiðir.
A þessum tveim staðmvndum finst okk-
nr eðlilegt að byggja þá stefnu, að við
viljum vinna að virkjun fallvatna til
fuUnægingar þ'árfmn landsmarma
sj&lfra. Og við erum sammála um að
skoða þetta sem aðalatriði fossamáls-
ins.
pessu næst verður að líta á það, að
vatnsaflið í landinu nenmr 4 miljónum
hestafla, en til fullnægingar öllum þörf-
um landsmanna þarf ekki nema í mesta
lagi eitt, til tvö hestöfl á mann, eða
100.000 til 200.000 hestöfl alls, og megn-
iö af þessu þó ekki nema nokkum hluta
ársins. Löggjöfin á þessu sviði getur
því ekki gengið fram hjá þeirri stað-
reynd, að nítján tattugusta hlutar vatns
aflsins, eða meira, verður að vera ónot-
að fyrst um sinn, máske um langan
aldur, af því að þjóðin í landinu hefir
ekki þörf fyrir að nota það. Sumir bú-
ast við því, að útlendir rnenn mundu
vilja hagnýta eitthvað af þessu vatns-
afli til þess að reka hér stóriðju. Sem
stendur em fremur litlar líkur til þessa,
því flest önnur skilyrði era hér fremur
óhagstæð til stóriðjureksturs, og iðn-
rekstur sá, sem bundinn er við notkun
vatnsafls í stórum stíl, hefir átt fremur
erfitt uppdráttar í þeim löndum, sem
era miklu betur sett að því er verkefni
og markað snertir en okkar land. En
þetta gæti breyst, og þá þykir mönnum
að vonum ófýsilegt að hugsa til þess,
að hingað flytjist mikill fjöldi útlend-
inga til þess að reka hér atvinnu, sem
ekki er þarfleg fyrir landsins eigin
börn.
lendinga til vatnsins er, því erfiðara
verði fvrir íslenzkt löggjafarvald og
framkvæmdarvald í framtíðinni að
hindra þá í því að taka vatnið til notk-
unar í sínar þarfir. Við teldum aaskileg-
ast, að því væri slegið föstu í löggjöf-
inni, að réttur landeigenda og þeirra,
sem af þeim hafa keypt vatnsréttindi,
sé ekki jafn ra{ur og eignarréttur é
sjálfu hinu rennandi vatni. En verði
ekki hjá því komist, að viðurkenna slík-
an eignarrétt í löggjöfinni, þá teljum
við öldungis nauðsynlegt, að honum séu
þær takmarkanir settar, að landsmenn
geti ávalt að lögum látið sínar eigin
þarfir ráða öllum ákvörðunum um virkj
un og notknn vatnsins.
Við viljum því næst gera nokkra nán- •
ari grein fyrir því, hvaða framkvæmd-
ir við teljum hæfilegar og æskilegar til
fullnægingar þörfum landsmanna, sér-
staklega í þeim landshluta, sem Reykja-
vík liggur í. Við byggjum þá á því meg-
inatriði, að almenningur í þessum lands-
hluta á að fá raforku til fullnægingar
þörfum sínum, eftir þri sem efni leyfa,
úr fyrsta stóra fallvatninu hér sunnan-
lands, sem virkjað verður. Jafnframt
athugum við það, að herbergjahitun
með raforku er svo eyðslufrek, að hing-
að til hefir hún í öðrum löndum verið
talin óframkvæmanleg almenningi að
nokkru ráði fyrir kostaaðar sakir. En
fyrir okkar eldsneytissnauða land er
einmitt þungamiðjan sú, að geta veitt
sér nóga raforku bæði til matreiðslu og
herbergjahitunar, einkanlega í sveitun-
um. Af þessu leiðir að við leggjum að-
aláhersluna á það, að fyrst sé tekið til
virkjunar hér sunnanlands það fallvatn-
ið, sem gefur ódýrasta orku, þar sem
virkjun og veita verður ódýrust á hvert
hestafl. Að óransökuðu máli þykir lík-
legt, að ódýrasta orku megi fá úr Sog-
inu af ölíum stórum fallvötnum hér, og
þess vegna teljum við þé byrjun rétta
í málinu, að rannsakaður sé virkjunar-
kostnaður Sogsins, og kostnaður viS að
veita raforku þaðan út um þær bygðir
sem til greina koma.
Auk þessa teljum við aðra ástæðu
fyrir því, að rannsaka fyrst Sogið, þá,
að eftir því sem vitað veröur er það
fallvatn að okkar dómi hæfilega stórt
til byrjunar. Talið er líklegt að hag-
kvæmt mundi að gera þar 2 orkuver,
annað kringum 15000 hestöfl, en bitt
' kringum 45000 hestöfl. Naumast mætti