Ísafold - 31.01.1921, Qupperneq 1
ISAFOLD
Sitnar 499 oe 500.
Ritstióri: Vilhiálmnr Finsen.
XLVIIÍ. árg.
Reykjavik, Mánudaein” 31. janúar 1921.
Isaf oldarprentstr iftja
5. tölublað.
Eftir Jón Þorláksson.
Rafmagnsveita bæjarins er nú það
vel á veg komin, að fyrirsjáanlegt
er að hún verður fullgerð rneð vor-
inu. Að vonnm er mikið um þetta
stórvirki rætt í bænum, en allar
upplýsingar um það eru í molum,
og þess vegna eðlilegt að ýmsar
missagnir um það fari manna á milli.
Þykir mér því ástæða til að skýra
dálítið frá gangi málsins og ho'fun-
um fyrir afkomu fyrirtækisics. Sér-
staklega veit eg að reynt er að vekja
ýmsar missagnir um afskifti min af
þessu máli, vegna kosuinganna sem
í hönd fara, og bið því lesendurna
velvirðingar á þvl að eg vegna þes?-
ara atvika skýri sérstaklega frá af-
stöðu minni til málsins frá byrjun,
og geri grein fyrir ástæðum þeim,
er hata ráðið tillögum minum í mál-
inu á ýmsum tímum.
I.
Söguágrip.
Á fyrsta fundi mínum i bæjar-
stjórn Reykjvikur, 18. jan. 1906,
var samkvæmt tillögu frá mérkosin
nefnd til að útvega og leggja fyrir
bæjarstjórnina upplýsingar um hvoit
tiltækilegt muni fyrir bæjaifélagið
að koma upp rafurmagnsmiðstöð 1
bænum. I nefndina voru kosnir
auk min Ásgeir Sigurðsson og Hall
dór heitinn lónsson.
Samtluis var komin hreyfing á
málið úr annari átt á þann veg, að
ýmsir voru fárnir að hreyfa þvi
hvoit þeir gætu fengið sérleyfi
(einkaleyfi, »koncession«) til að
stofna og starfrækja rafmagnsstöð
fyrir bæinn.
Nefnd þessi skilaði prentuðu
nefndaráliti 13. okt. 1906. Var
þar fyrst gefin skýrsla um þau skjöl
og skilríki, sem nefndinni höfðu
borist, því næst nokkrar skýringar
frá nefndinni um rafmagnseyðslu til
Ijósa og verð á þvf, og loks álit
nefndarinnar og tillögur.
Á þessum tima var ekki um aðra
rafmagnsnotkun að ræða, en til
Ijósa, og Htilsháttar til vélareksturs.
Eldun og hitun með rafmagni voru
þá svo litt tiðkaðar í heiminum, að
á þær var naumast minst. Sérfræð-
ingum kom saman um að hæöleg
stöðvarstærð fyrir bæinn væri 150
til 300 hestöfl og var gert ráð fyrir
að ljóseyðskn yrði 3000 til 3300
lampár 16 kerta. Allir sérfræðingar
lögðu til að notaðir yrðu dísilmótor-
ar eða gasmótorar til rekstursins.
Búist var við að þessi litla stöð
mundi kosta 200.000 kr. — Aðal-
ágreiningurinn var um það, hvort
bærinn ætti að byggja sjálfur, eða
reyna að fá aðra til þess. Um það
segir í nefndarálitinu:
»Ef bæjarstjórnin ákveður að koma
upp rafmagnsstöð á kostnað bæjar-
sjóðs, álítum vér æskilegt að byrjað
væri með því að rannsaka, hvoit
eigi sé tiltækilegt að nota vatnsafl-
ið úr E liðainum til framleiðsl-
unnar.
Það er álit nefndarinnar, r.ð réit
sé að reyna að komsst að hagfeld-
un satnningum við einhverja þá, er
vi>ja íá einkaiétt til að selja rafmagn
i bænum, en bæjaistjórnin ákveði
t> vi að etns að reisa stöðina fyrir
reikning bæjarsjóðs, að ekki verði
komist nð viðunanlegum samning-
um um hitt.
Ástæður þær, sem nefndin öll er
samirála um að byggja á þá tillögu
sína, að leitað sé samninga viö út-
lend eð’ ínnlend félög eða menn,
sem vilja takast á hendur að byggja
og reka lafmagnsstöð á sinn kostn-
að gegn einkaleyfi, eru þessar.
Vér álitum að verkið geti unnist
fyr með þessu móti; fullkomin til-
boð ættn að geta verið komin fyrir
matzlok n. á. og samningum lokið
svo snemma að verkið yrði unnið
næs'a sumar.
Öonur ástæðan er sú, að vér telj-
um æskilegt að bæjarsjóður geti losn-
að við áhættu þá, sem fylgir því að
taka lán til þessa fyrirtækis, einkum
vegna þess, að óhjákvæmilegt er að
hann taki á næstu árum stór lán 11
vatnsveitu, skolp'æsa og hafnargerð-
ar. Af þessum stórvirkjum er rsf-
lýsingin hið eina, sem að vorri ætl-
un getur koroið til mála að létta af
bæjarsjóði með því að ieyfa einstök-
um mönnum að fást við það.
Meður dirritaður nefadarmaður Jón
Þorláksson, álítur það einnig mjög
mikilsvert, að ef veitt er einkaleyfi,
þá er líklegt að bærinn geti feng ð
gas til eldunar samtimis. Alitur hann
eigi minna um það vert fyrir bæinn
en um hitt, að fá rafmagnsljós, en
býst eigi við að bæjarstjórnin sjái
sér fært að koma upp gasgerðarstöð
á kostnað bæjarsjóðs.
Tillaga vor verður þvi sú, að
bæjarstjórnin samþykki að leita samn-
ínga við innlend eða útlend fjelög
eða menD, sem vilja takast á hend-
ur að byggja og reka rafmagnsstöð
á sinn kostnað gegn einkaleyfi um
vist árabil, og að hún veiti slikt
einkaleyfi, svo framarlega sem sam-
komulag næst um verð á rafmagn-
inu, svæði það er rafmagnsleiðslur
sknli liggja um, timamörk einkarétt-
arins, endurkaupskjör bæjarins og
annað það er í slikum samningi
þarf að standa*.
Tillaga nefndarinnar var samþykt
á bæjarstjórnarfundi 18. okt. 1906,
naeð þeim viðauka, að leita skyldi
samninga bæði um rafmagnsstöð“og
gasstöð.
Þessu næst var leitað samninga,
og bárust ýms tilboð. Málinu lykt
aði með þvi, að bæjarstjórnin á fundi
6. júní 1907 samþykti með 9 atkv.
gegn 2, samning um stofnun og
starfrækslu gas- og rafmagnsstöðva
i Reykjavik, við félag, sem þeir
Thor Jensen og Eggert Claessen
voru umboðsmenn fyrir. Leyfistim-
inn var 25 ár, en bærinn átti kaup-
rétt að stöðvunum eftir 5 ár. Verð
á rafmagni og gasi var tiltekið i
samningnum, hlutdeild bæjarins í
reksturságóða ákveðin auk margra
annata ákvæða. Stöðvarnar skyldu
taka til starfa i siðasta lagi 1. okt.
1909, og þvi til tryggingar settu
leyfishafar b*-num 10 000 kr. trygg-
íngo, er skyldi falla til bæjarins, ef
^töðvarnar tækju ekki tíl starfa á
tilsettum tíma, og auk þess skyldi
leyfishati þá lika missa einkarétt
sino.
Eg hefl ald'ei á æfi mintii on''ið
eins mikið verk árangurslanst, eins
og UDdirbúoing samnings þessi. En
eg var umur og ólatur Og fékst
ekki um það. Hitt þótti mér verra,
að einn af meðbræðrum minum i
bæiarstjórninni gerðist til að tor-
tryggja mig og meðnefndarro.enn
mína i blaðaskrífuro. Eg var óHarðn-
aðor i þeim efnum, og þyktist svo
af þvi að verða fyrir slíku siklaus,
að þegar almenn kosning ril bæjar-
stjórnar fór fram i janúir 1908 neit-
aði eg að taka við endurkosningu,
og átti ekki sæti i bæjarstjórn i 2
ár. Hafði eg engin afskifti af mál-
inu þann titna.
Artð 1908 duodi yfir fiárkreppi
tnikil, og gátu leyfishafar ekki fengið
fé til að byggja stöðvar þær, er
þeim var skylt eftir samningnum
Þeir sneru sér þá til hinnar nýju
bæjarstjórnar með simningaumleit-
anir, sem enduðu með því að sam-
kvæmt tilboði, er þeir útveguðu frá
Carl Francke 1 Bremen, ákvað hæj-
arstjórnin að byggja gssstöð á kostn-
að bæjarsjóð?, en enga rafmagnsstöð,
og gaf leyfishöfunum eftir 10,000
kr. gjaldið til bæjarsjóðs i notum
þrss að þeir höfðu útvegað bænum
þetta tilboð. Siðan var gasstöðin
bygð og tók til starfa 1910. Þar
með var allri hugsun um rafmagns-
stöð slegið á frest, og þótti ekki
fært að hmyfi þvi máli fyr en gas-
stöðin væii búin að ná því viðskifta-
magni sem þurfti til þess að hún
gæti borið sig.
Næst gerist það i málinu, að fund
ur húseigenda og húsráðenda 27.
april 1914 beinir áskorun til bæjar-
stjórnarinnar um að taka málið upp,
og samkvæmt þvi kýs bæjarstjórnin
5 manna rafmagnsnefnd 7. mai. For-
maður nefndarinnar varð K. Zimsen.
Nefndin byrjaði á þvi að útvega sér
upplýsingar um málið, sérstaklega
um rafmagnseyðslu norskra bæja,
en fór aö engu óðslega; var 1. fnnd-
ur 1b/b-—’ 14, 2. fundur 28/a—’ij og
3. fundur 2a/a—’i6. \ar þá Thor
Jensen orðinn formaður nefndar-
ionar.
Vtð bæjarstjórnarkosninguna i jaD.
1916 var málið talsvert haft á odd-
inum. Við þá kosningu komu jafn-
aðarmenn að 3 fulltrúum, en höfðu
áður verið fámennir i bæjarstjórn-
inni. Eftir kosninguna héldu þeir
því allmjög fram, að rafmagnsmálið
ætti að bíða, það lægi meira á ýmsu
öðru, svo sem að bærinn eignaðist
trollara og gerði út. Þeir komu á
nokkurs konar samtökum meðal
beimings bæjarfulltrúanna um að
fara hægt i rafmagnsmálinu, og
fengu i fyrstu með sér suma þá
bæjarfulltrúa, sem siðan hafa snúist
til andstöðu gegn þeim.
í febr. 1916 gerðu 3 hérlendir
verkfræðingar (P. Sm., J. Þ. og G.
J. H.) bæjarstjórninni tilboð um að
rannsaka hvort tiltækilegt væri að
bygeja rafmagnsstöð við Elliðairnar,
ásarot kos naðará.æt un. Nefndin bar
fram tillögu um að sér yrði heimil-
að að láta sjíka raunsókn og áætlana-
gerð fram fara, án þess að heimild-
in væri bur din við ákveðna menn.
Sú tillaga var feld i bæjarstj. 16.
marz 1916 með 7 : 7 atkv., en
simþykt með 7 samhlj. atkv. tillaga
frá Þorv. Þorvarðarsyni um að leita
fyrir sér um útlendan vatnsvirkja-
fræðing, sem jafnframt hafi þekkingu
á byggingu rafmagnsstöðva, til þess
að rannsaka hvar tiltækileeast sé að
taka vatusafl til rafmagnsstöðvar fyr-
ir Reykjavik, og gera áætlun um
byggingu slíkrar stöðvar. Voiu svo
fengnir norskir verkfræðingar til að
gera þetta, og áætlun þeirra lögð
fram tæpu ári siðar, 14 febr. 1917.
á fundi rafmagnsnefndar. Ekki þótti
fært að virkja Elliðaárnar eftir þeim
tillögum, aðallega vegna þess að
þeir höfðu valið stýflustæði á hrauni
sem hvorki þeir sjálfir né aðrir þorðu
að treysta að haldið gæti vatninu.
Einnig þótti viðsjárvert að ráðast i
hyggmgu svo stórrar stöðvar (3000
hestöfl), sem þeir höfðu áattlað, vegna
sifeldrar verðbækkunar á vinnu og
efni. Fór nefndin þvi fram á heim-
i!d til að láti ransaka og gera áætl-
un um byggingu 1000 hestafla stöð-
var, er semna mætti stækka, og var
það samþykt i bæjarstj. 1$. marz
1917 með öllum atkv. gegn 1. Var
mér og Guðm. Hiíðdal síðan falið
það verk, og skiluðum við áætlun
vorið 1918.
Sumarið 1917 gekkst eg fyrir þvf
að bæjarstj. keypti nokkur vatnsrétt-
indi í Soginu, sem þá voru á boð-
stólum. Fóru þá einDÍg fram nokkr-
rar samningaumleitanir við fossafé
lagið ísland um rafmagn frá Sogi
handa bænum, ef til þess kæmi að
Alþingi veitti félaginu sérleyfi til
virkjunar, en úr þvi varð ekkert.
Sumarið 1918 var eg erlendis fram
yfir rniðjan ágúst, en eftir heimkomu
mína bar rafmagnsnefndin fram til-
lögu um að leita eftir 2 milj. kr.
láni til framkvæmda verkinu, og að
ráðist yrði sem fyrst í framkvæmd
verksins, er lánið væri fengið. Var
þetta samþykt i bæjarstj. 26. sept.
1918 með 11 atkv. samhlj. Bene-
dikt Sveinsson og Bríet Bjarnhéðins-
dójtir greiddu ekki atkvæði. Leitaði
borgarstjóri siðan fyrir sér um lán-
ið, og fyrir milligöngu Jóns Magn-
ússonar forsætisráðherra fékk hann
og lagði fram 24. des. s. á. tilboð
um 2 milj. kr. lán í þessu skyni;
skyldu vextir vera 5 7*% og útborg-
un 95%. Var lánstilboðið samþykt
i bæjarstj. 27. s. mán. með 13 : 2
atkv. Yar nú talið víst að verkið
mundi hafið vorið 1919, en þvi
miður fór það ekki svo.
I byrjun febrúar 1919 lagði raf
magDsnefndin til að sér yrði heim-
ilað að semja við verkfræðingana N.
P. Kirk og Hliðdal um forstöðu
verksins, og samþykti bæjarstj. það.
Kirk var þá erlendis, og var honum
simað um málið, og tók hann lik-
lega i. En er hann ætlaði að ieggja
af stað hingað, veiktist hann, og
óskaði að samningum yrði frestað.
Kom hann þó seint i apríl, og 7.
mai var nefndinni heimilað að full-
gera samDÍnga við hann, en ha^n
var þá þegar farinn að kynna sér
staðhætti og áætlanir. Um þetta
leiti fór eg til Færeyja, og kom
aftur 20. júni. Var enginn fundur
f rafmagnsnefndinni á meðan, en
Kirk hélt áfram rannsókn. Var
rannsókn hans lögð fram á fundi
24. lúni. og klofnaði nefndin þá.
Við K. Ztmsen lögðum til að byrjið
væri þá þegar á bygg’ngu 1000
hestafla stöðvar hjá A túnuro, tveir
nefudarmenn (Þorv. Þ >rv. og Jón
Baldv.) lögðu tii að málinu yrði
fiestað þar til séð væri hverji af-
stöðu Alþingi þá um sumarið tæki
til virkjunar Sogsins. og firoti nefi d-
armaðurinn, Sv. Bj., vildi lika frest-
un, en af annari ás æðu. Tillaga
þeirra Þ. Þ. Og J. B. var samþykt i
bæjarstj. 3. júli með 6 : 4 atkv. A
fundi rafmagnsnefndar 3. des. 1919
var málið enn tekið cpp, og lagði
meiri hl. (K. Z., J. Þ. og J Bildv.)
til að ráðist yrði i bvgtingu 1000
hestafla stöðvar hjá Artúaum, og var
það siroþykt i bæjarstj. 4. s. m.
með 8 :4 atkv. Voru siðan verk-
fræðingarnir Broager Christensen og
Hliðdal ráðnir verkmu til forsiööu,
og byrjað á þvi i ársbyijun 1920.
II.
Á«»tæöupnar.
Mörgum verður að spyrja, hvort
valinn hafi verið réttur tími til
þess að ráðast i byggingu raf-
magiisstöðvarinnar, hvort ekki
hefði átt að gera það fyr, eða þá
að biða betri tíma.
Allir skynbærir menn munu nú
eftir á geta fallist á, að æskileg-
ast hefði verið að framkvæma
verkið fyr. Það er hægt að sjá
það eftir á, að óheppilegt var að
láta árin 1914 og 1915 líða án
aðgerða, en flestir litu þá svo á,
sem stríðið mundi enda fljótt, og
að bezt væri að fresta fram-
kvæmdum þangað til^ því væri
lokið, og auk þess var eftir að
taka við rekstri gasstöðvarinnar
úr höndum C. Franche, en fyr
gat bærinn ekki ráðist í bygg-
ingu rafmagnsstöðvar. Jafnaðar-
mennirnir í bæjarstjórninni áttu
sök á því, að árið 1916 fór líka
til ónýtis, án þess að þó væri þá
hægt að sjá fyrir að drátturinn
mundi valda fjártjóni, eins og
raun varð á. En vantraust það
á innlendri þekkingu og oftraust
á útlendri þekkingu, sem fram
kom hjá þeim, er ámælisvert. —
Arin 1917 og 1918 fóru til undir-
búnings og fjárútvegunar, og í
árspyrjun 1919 var í raun réttri
alt undirbúið til framkvæmda.
En það er mjög erfitt að afsaka
það, að sumarið 1919 var látið
ónotað, því að aðstaða til fram-
kvæmda var þá svo hentug, að
líklega verður langt að bíða eftir
betra. Koparþráður, sem er aðal-
efnið í öllum rafmagnsleiðslum,
var þá i lægra verði en verið
hafði að jafnaði næsta áratuginn
fyrir stríðið. Vinnulaun verka-
manna voru þá 90 au. til 1 kr.
um timann, og þurfti ekki mikla