Ísafold - 29.03.1921, Blaðsíða 1

ISAFOLD
Simar 499 og 500
Ritstjóri: Vilhjálmur Finsen.
Isatoldarpret 'niflu.
XLVIII. árg.
Reykjavik, þriðjudaginn 29 marz 1921.
12 tölublað.
SííSustu 15 til 20 áriu hafa verzlanir
kaupmanna og útger'ðarmanna borið
megniö af gjaldabyrðum kaupstaðanna
sem a£ mörgum eðlilegum ástæðum hafa
verið margfalt meiri en útsvör bænda.
Samtímis hafa kaupfélög risið upp um
'and alt, sem flest hafa gengið í Sam-
band íslenzkra samvinnufélaga. par
kefir óspart verið haldið fram þeirri
kenningu, að kaupfélög og sláturfé-
lög ættu ekkert útsvar að greiða —
œttu ekkert að gjalda til almennra þarfa
— þetta væru stofnanir, sem ekkert
græddu, gróðanum væri skift milli við-
skiftamanna þeirra. Bændur ættu þessa
verzlun, samsetta af hlutafé, vanalega
kr. 4.00 frá hverjum félagsmanni, sem
vegna þessa inngöngueyris í félagiS
nyti svo þess hagnaðar, sem af verzl-
uninni fengist og gæti því verið laus
við alt okur kaupmanna og alla milli-
liði utanlands og innan.
Kenning þessi er talin þingeysk, að
svo miklu leyti sem hún er innlend, og
4 rót sína að rekja til kaupfélagsskap-
arins á Húsavík. Á fyrstu árum kaup-
félagaúna hafði hreppsnefnd Húsavík-
ur lagt útsvar á pöntunarfélag þar,
sem var engin verzlun, heldur að eins
í því fólgið, að nokkrir bændur fengu
vörur í félagi frá útlendum stórkaup-
manni, og skiftu þeim svo á milli sín
að viðbættum kostnaði. Ut af þessu
pöntunarfélagsútsvari reis svo mál milli
félagsins og hreppsins og var dæmt í
hæstarétti: „að þar sem pöntunarfélagið
væri engin verzlun, bæri þvi ekki að
borga útsvar“.
Síðan hafa svo risið upp kaupfélög
þau, sem nú alment hafa sölubúðir
°p:iar, eins og kaupmenn, og selja hverj
um sem hafa vill og þá allsjaldan með
minni álagningu en kaupmenu, en vilja
saint telja sig rangindum beitt, ef á
þau eru lögð útsvör og vitna óspart
í hæstaréttardóm pöntunarfélags ping-
eyinga.
Aff kaupfélögin ekki græZi fé> þarf
ekki að deila um við kaupfélagsmenn.
Verkin sýna merkin, einkum á Akur-
eyri og Húsavík. Sannleikurinn er sá,
að því er aldrei haldið fram, að kaup-
félögin ekki græði, nema þegar um út-
svarsálagningu er að ræða. Ávalt endra-
nær er, af talsmönnum félaganna, gort-
að af gróða þeirra, eignum og ríkidæmi.
Enda efast víst enginn um velmegun
þeirra, sem ber nokurt skyn á hvaða
ágóða þau hljóta að hafa af verzlunar-
magni sínu. Kaupfélögin selja líka oft
"^fýrara en kaupmenn.
Að ágóðanuní sé skift milli félags-
manna halda kaupfélögin fram. Væri
það rett, eigna'ðist slík verzlun ekkert,
„ef ágóðanum væri skift upp um hver
áiamót“. Nei, eftir reikningum félag-
anna er sá ágóði, þegar best lætur í
ári, uin 10%, af honum er helmingur
skrifaður inn í reikninga félagsmanna,
hinn helmingurinn er skrifaður í vara-
sjóð og sparisjóð og jafnvel fleiri sjóði
félaganna. pannig er útborgunin ekki
nema um 5% og ekki útborgað nema
viðskiftamaðurinn sé skuldlaus við fé-
lagið um áramót.
Sjóðirnir standa því í félaginu, að
nafninu til, sem eign skilamanna þess,
en sú eign borgast ekki út nema við
dauðsföll, eða ef félagi flytur sig í aðra
sýslu. petta hvorttveggja kemur ekki
oft fyrir á lífsleiðinni, og telst því
sjaldgæft.
Inngangseyrir félagsmanna telja sum-
ir hlutafé, og þótt upphæðin virðist
lítil, er auðsær tilgangurinn með þess-
um kr. 4.00, að þær eiga að vera áskrift-
argjald, eins og t. d. tíðkast í Good-
templara og ungmennafélögum og fleiri
félögum. Réttindin sem þetta áskriftar-
gjald veitir félagsmanni eru svo í því
fólgin, að hann getur orðið embættis-
maður í stjórn félagsins, gefið atkvæði,
þegið ágóða o. s. frv.
Innlendar og útlendar lántökur félag-
anna. Til að afla sér veltufjár hafa
kaupfélögin og Sambandið látið félags-
j menn sína skrifa undir ábyrgð á öllum
skuldum félaganna (In solidum). Út á
þessar ábyrg'ðir hafa Sambandið Og
kaupfélögin tekið lán eftir þörfum, er
nema miljónum króna. Hér á landi og
annarstaðar hefir ekki verið sparað að
flagga með því hvað ábyrgðin væri
traust. „Aðal-höfuðstóll jarðeignir og
lausafé landsins“. Eins og sjá má af
lántökum félaganna í erlendum og inn-
lendum lánsstofnunum er ábyrgðin mik-
ils virði, með öðrum orðum, eignir fé-
lagsmanna eru mikils metnar.
pað mega teljast nokkur hlunnindi
fyrir kaupfélagsstjóra, að geta tekið og
! fengið ótakmarkað láu, hvar sem hann
vill, með því ei:ia skilyrði að skrifa
undir lántökuskjalið t. d. N. N. kaup-
félagsstjóri. Svona góðar og gildar eru
ábjTgðir taldar að vera hvar sem er.
Og komi nokkrum til hugar, að efast um
gildi þeirra, og geta þess til að aðferðin
sé ekki uggiaus hvernig sem fer, er hann
;alinn kaupmannasinni.
pá er öllum ljóst, að kaupmaður sem
stendur einn uppi og berst fyrir lífs-
fiamfæri sínu og f jölskyldu sinnar, hef-
u verri aðstöðu í mannfélaginu til þess
að reka verslun. Yenjulega byrja líka
þeir menn févana og eiga því ekki ann-
ars kost en að smá auka atvinnu sína
með nýtni og sparsemi, sem verður að
vcra undirstaða undir atvinnu þeirra,
því ekki geta þeir eingöngu treyst á á-
byrgð eða hjálp annara.
En á þessum grundvelli hefir marg-
tn kaupmaður hér á landi með dugnaði
og áreiðarileik orðið stétt sinni til sóma
o:; landinu til gagns. Margir hafa orðið
að stunda útgerð eða eitthvað annað
með versluninni sér til hjálpar og til
þess að geta borið mestan hluta (oft %)
af útgjöldum þess bæjar, sem þeir hafa
verið búsettir í.
Pegar kaupfélag svo sest að í slíkum
kaupstöðum er kosin stjórn ásamt deild-
arstjórum, einum eða tveimur í hreppi,
tiJ þess að fá alla bændur til að versla
við félagið. Kaupfélagsstjórnin rekur
svo verslunina með kaupfélagsstjóra.
Allir fá að líkindum borguð ómök sín.
Alt er gert af forgöngumönnunum til að
rýra álit þáverandi kaupmanna. Fólk-
inu talin trú um að þeir séu óþarfir og
jafnvel skaðlegir milliliðir í mannfélág-
inu. pegar svo fram í sækir verður kaup
félagsverslunin dýrari en kaupmanna, |
svo að kaupmenn, sem einhver dugur
er í, geta farið að selja með meiri
ágóða, einungis af því að kaupfélag,
sem enga samkepni má heyra nefnda,
er þar starfandi.
Bókhald kaupfélaga er eins og kjá
verslunum, þar sem öllum er selt með
sama verði og sömu reglum.
Sum kaupfélög hafa undanfarið haft
svokallaða pöntun, ásamt versluninni,
þar sem viðskiftamenn fá að nafninu
ódýrari vörur, en þegar alt kemur til
alls, er vinningurinn svo lítill, að pönt-
unaraðferðin er víðast að mestu horfin.
Einungis til að losna við útsvarsgreiðslu
svo lengi sem unt er hafa sumir kaup-
félagsstjórar brýnt það fyrir félags-
mönnum, að þeir eigi að panta allar
vörur sem þeir þurfi til ársins; án þess
þó að kaupfélagsstjórunum sé skylt að
láta þær af hendi, nema þegar þeir hafa
þær á boðstólum, sem hverjar aðrar
verslunarvörur.
Eyöublöð undir slíkar þantanir fé-
lagsmanna eru oftast prentaðir lappar,
með miklum kynstrum af vörunöfnum.
pessa lappa útfylla félagsmenn og kaup
félagsstjórarnir nota þá svo til að 4-
kveða hve mikið af vörumagni félag-
anna sé pantaðar vörur, og hve mikið
verslunarvörur. Vilja þá pöntunarvör-
uniar oft verða drjúgar á metunum,
einkum þegar um uppgjöf á verslun-
armagninu, til hreppsnefnda, er að
raiða. T. d. við eitt kaupfélag, þar sem
verslunarstjórinn telur verslunarmagnið
ea. hálfa miljón króna, lætur hann 20
þúsund kr. vera verslun utanfélags-
manna en hitt pantanir félagsmanna.
I "V ið þelta félag verslar f jöidinn frá
morgni til kvölds fyrir peninga, eða fær
i reikning sinn ógrynni af vörum, en
samt telur kaupfélagsstjóri aðeins 20
þúsund kr. útsvarsskyldar, en upphæð-
ina þar umfram (ca. kr. 480,000) skoð-
ar hann útsvarsfríar, af því að það *é
pöntun.
Viðkomandi hreppsnefnd mótmælti
slíku mati kaupfélagsstjóra á viðskifta-
veltunni, og sagði lappana þýðingar-
lausa, nema ef vera kynni til að binda
viðskiftamennina til að taka út meira
af vörum en ella.
Síðastliðið ár hefir útsvarskæra eins
kaupfélags komist svo langt, að vera
liigð inn í hæstarétt landsins, á henni
hvíla öll augu kaupfélagsmanna, enda
þótt trúin sé fremur veik um sigurvæn-
legan árangur.
Sum kaupfélög hafa gripið til þeirra
ráða, að bera sig saman við aðra gjald-
ei.dur sveitarinnar, og treyst best við-
komandi sýslunefndum að meta sér út-
svarsupphæðina En þannig er sýslu-
nefndum víðast háttað að þær eru að
mestu leyti skipaðar þeim bændum, sem
að meira eða minna leyti eru kaupfél.
sinnar og versla við kaupfélögin, og þó
ætla megi að oddviti hverrar sýslu-
nefndar sé óhlutdrægur og réttsýnn, þá
er samt auðsætt hvað kaupfélögin vilja
með því. Enginn óhlutdrægur maður
mun vera í minsta vafá um, að hæsta-
rétti landsins væri betur treystandi til
réttlátrar úrlausnar á því, og eins og
stendur virðist full þörf á að fá slíkan
ágreining þannig útkljáðan.
Víðsvegar um land hafa málgögn
kaupfélaga lagt alla sína krafta fram,
I
ti! þess aö ná yfirráðum í bæjarstjóm- svo vel að vígi, hafa svo góða fjárhags-
um, hreppsnefndum og sýslunefndum
og óspart otað fram þingmannaefnum
sínum, til þess að ná yfirráðum á al-
þingi.
Ekki minnist maður þess, að nokkur
annar atvinnurekandi eða stétt manna
hér á landi hafi lagt jafn mikið í söl-
urnar til að knýja fram kröfur sínar,
sem aðallega heimta sérréttindi fyrir
kaupfélögin, til að komast hjá sam-
keppni. Samkepnina vilja kaupfélögin
ekki hafa, alt er gert til að ná yfirráð-
um í viðskiftalífinu og útrýma henni,
sbr. hefir stærsta skriffinni kaupfélag-
enna talist svo til að enginn kaupmað-
ui geti orðið við líði árið 1953.
Kenningar kaupfélagaforkólfanna
hi fa oft fengið góðan byr hjá bændum,
og ein kenning sem fer ennþá lágt, mun
sérstaklega veröa höfð í miklum metum
þegar hún kemur í dagsljósið. Bændur
kvarta sem sé yfir dýru vinnufólki, og
mundu gefa vel fyrir óyggjandi ráð til
að afstýra flutningi fólks í kaupstaðina,
sumum hefir svo skilist að aðstreymi
þangaS væri ekki lítið í sambandi við
kaupmennina, sem aðallega byggja kaup
mögulegleika, að hver hreppsnefnd sem
athugar þá vel, getur með góðri sam-
visku lagt meira á slíkar verslanir fyrir
betri kringumstæður en nokkra inn-
lenda kaupmenn, og ekki minna en á
útlendar auðmannaverslanir.
pað er ekki einungis að kaupfélög
hafi hald á fasteignum og lausafé við-
skiftamanna, heldur má telja að þau
eigi þá sjálfa, og meira að segja erf-
ingja þeirra uppalda við kenninguna
um nytsemi og sérréttindi kaupfélag-
anna.
pað ætti ekki að valda ágreiningi,
sanngjamra manna, að útsvarskærumál
kaupfélaganna, eiga ekkert erindi til
sýslunefndar með núverandi fyrirkomu-
lagi heldur mundi heppilegra að þau
væru úrskurðuð af nefnd, sem báðir
málsaðilar, kærandi og samanburðar-
menn, útnefna, með sýslumann sem
oddamann. pannig mætti vænta óvilhalls
úrskurðar, sem báðir mættu við una,
og fengist ekki samkomulag á þessum
grundvelli ætti málið að ganga dóm-
stólaleiðina til hæstaréttar.
Kaupfélög og kaupmenn eiga að hafa
staðina, og atvinnu þá, sem þeir veita, sömu skyldur og réttindi í landinu.
samfara skemtunum í kaupstöðunum. Prjáls og heiðarleg samkeppni á að lifa
Ef hægt væri nú með ráðum að útrýma og glæðast. pað mun reynast öruggasta
þessum agnúa, (kaupmönnunum) þá ráðið til framfara og framkvæmda, og
gætu bændur séð um það að skemtan- j til að útrýma ónytjungum úr verslunar-
imar minkuðu, svo að þeir fengi vinnu-, stétt landsins.
fólkið aftur. pessi hugmynd fer ennþá Kaupmaffur
lágt, en þar sem hún hefir gægst upp,
cr hún talin gleðiefni fyrir landbúnað-
inn; ef til vill einhver nýtilegasta vonin. •— ------——
Samkvæmt lögum kaupfél. sem allir j
félagsmenn eiga að skrifa undir, ábyrgj-
aft þeir, einn fyrir alla og allir fyrir
einn, allar skuldir kaupfél, og enn-
fremur lán þau er kaupfélagsstjórar, og j
í öðru lagi sambandsstjórar, taka til ------
verslunarrekstursins. Kaupfélagsstjóri ’ Síðastliðinn laugardag' koiuu við-
og sambandsstjóri geta því tekið lán, skiftahöftinn til umræðu í neðri
er nema miljónum króna. Viðskifta- deild alþingis.
mennirnir, sem skrifa undir lögin, og j Með löguill frá 8. marz 1920 hafði
ábyrgðirnar, eru þannig með fasteignum ’ alþingi veitt landsstjórninni heim-
sín um og lausafé undirstaðá félagsversl- j ild til að takmarka eða banna inn-
unariunar. j í'lutning á óþörfum varningi. 15.
Til nánari þekkingar væri fróðlegt; apríl sama ár var gefinn út við-
fyrir hreppsnefndir framvegis, þar sem í auki við þau ljg, þar sem stjóminni
kaupfélög hafa búsetu, að kynna sér j var gefin heimild til að setja ákvæði
hvað margir félagsmenn eru í því hér-íuin peningaviðskifti hérl. banka,
aði, og fá sér um leið yfirlit yfir eignir • félaga og einstakra manna við út-
þeirra, sem óhætt er að telja að kaup- lönd og gera ákvarðanir um vöru-
félagið hafi rétt til að nota við lán- flutninga frá útlöndum. Fól lands-
tökur, að svo miklu leyti sem þær eru.stjórnin viðskiftanefndinni svo-
ekki í viðjum annarstaðar.
Tökum dæmi: E£ verslunarmagn (um
setning) kaupfél. í einni sýslu væri um
eina miljón króna, og tala félagsmanna,
bændra og búlausra, um fimm hundruð,
mætti géra ráð fyrir, eftir núverandi
verðlagi, að þessir menn ættu eignir til
samans fastar og lausar, er næmu 3—5
miljónum króna, því nú telja margir
bændur sig eiga eignir, sem nema hundr-
að þúsund krónum, og sumir meira, og
með því að taka lægri töiuna, þrjár
miljónir króna, sem kaupfél. hefir sem
undirstöðufé við; verslunarreksturinn,
virðist ekki ranglátt að telja slíka versl-
un miljónafélag, og sambandið með öll-
um kaupfélögum að baki sér „Miljóna-
félagiff samband íslenskra samvinnufé-
laga‘‘
pað virðist ómótmælanlegt, að kaup-
félög, eins og þau eru samsett, standa
nefndu framkvæmd þessa.
Þessi bráðabirgðalög frá 15. apríl
voru svo lögð fyrir alþingi nú til
staðfestingar. Frv. var í báðiun
deildum vísað til sjerstakra nefnda
og sömdu báðar nefndir nefndarálit
er lagt var til grundvallar fyrir
umræðunum í neðrn deild.
Jón porláksson haf ði framsögu og
skýrði frá niðurstöðu nefndarinnar.
Nefndarmenn höfðu allir orðið á
eitt sáttir um niðurstöðuna, nema
Magnús Kristjánsson sem ritað
liafði undir með fyrirvara. Niður-
staðan sem nefndir beggja deiid-
anna hefðu komist að væri sú, að
sökum verðlækkunar þeirrar, sem
orðin væri á erlendum markaði, og
sem nauðsynlegt væri að landsmenn
fengju að njóta sem fyrst, þá yrði
að ljetta öllum höftum af, þeim er