Ísafold - 02.05.1921, Blaðsíða 1
I
Símar 49Q op foo.
.M.7. . - ■ - ' '-r
XLVllí. áry
Reykjavík, mánudaginn 2 maí 1921.
lsafoldarprents t i? ja.
18 tölublað.
Frumvarp til laga
um
samvinnufélög.
Þegar mánuður var af þingi,
kom fram í efri deild þingmanna-
frumv. um samvinnufélög. Prv.
þetta fer fram á svo margvíslegar
•g víðtœkar breytingar frá því
•em nú,er. að fáum hefir víst dott-
ið í hug, er það kom fram, að til-
.otlunin væri sú, að fá Iþað afgreitt
á þessu þingi. Nú hefir efri deild
þegar afgreitt málið og ber nefnd-
arálitið í málinu það fyllilega með
•ér, að nefndinni hefir eigi unnist
tími til að athuga frumvarpið
rækilega, og er þá eigi að búaat
við að aðrir deildarmenn hafi get-
•J5 kynt sér málið til hlítar. Slík
mál sem þetta eiga eigi að komast
inn á þing, nema stjórnin hafi und-
irbúið þau eða að minsta kosti
haft þau til athugunar og láti
fylgja þeim umsögn sína. Eina
rétta leiðin er því að vísa málinu
tíl stjómarinnar til athugunar og
undirbúnings, og vinst þá blöðun-
um tími til þess að ræða málið,
og getur þjóðin betur áttað
•ig á því. En hvað skeð-
ur í málinu. Pyrra laugardag er
málið afgreitt frá efri deild, og
næsta virkan dag fremur neðri
4eild það þinghneyksli að fella til-
lögu um að vísa málinu til nefndar
— frumvarpið á að ganga gegnum
deildina, án þess að nefnd sé látin
athuga það. Lög sem skapa til-
teknum atvinnufyrirtækjum sér-
réttindí og hafa því í för með sér
•tórfelda breytingu á þjóðfélaginu
eiga að afgreiðast umhugsunar-
íaust af þinginu, og að þessu stend
ur Tíminn — hlaðið sem sífelt hef-
ir verið að stagast á því, að það
þyrfti að bæta þingvinnuna. Slíkra
vinnuhragða hefir eigi fyr orðið
vart i Allþingi, og verður eigi 6-
•kemtilegt að sjá Támann leggja
blessun sína yfir tiltækið.
Hér getur eigi verið um að ræða
að taka frv. fyrir lið fyrir lið, en
ainmitt það þyrfti að gera. Það
»om hér verður athugað, er sam-
vinnufélögiu alment í sambandi
við ákvæði frumvarpsins og sér-
staða sú, er frumvarpið fer Ifram
á að veitt sé slíkum félögum.
I.
íVrsta kraifa sem gera rerður
til slíks fnimvarps, er að það skil-
greini ótvírætt þau félög aem falla
eiga undir lögin. Þetta er því nauð
aynlegra. sem um er að ræða að
reita þessum félöguan sérstaka1
lagavemd og sérréttindi fram yfir
allan anuan félagsskap 0g atrinnu-
rekstur einstakra manna. í>að rerð
UT Og að vera ljóst, af hvaða á-
•tæðu slík félög verðskulda eér-
ataka vernd og forréttindi. Þetta
▼irðist einnig að nokkru leyti haf*
rakaS fyrir þeini, sem sömdu frv.,!
þrí í 1— 3. gr. eru ákvæði sem
•iga að skera úr, hvers konar fé-
laga lögin eigi að ná til. Þá er í
alhugasemdinni við 3. gr. tekið
fram það, sem 4 að vera ástæðan
fvrir því, að þessi félög fái sér-
etiiðu og sérréttindi. Þar eru sam-
vinnufélögin talin andstæða hluta-
féiaga og annara féjaga, sem rekin
oru í gróðaskyni. Nefndin í efri
deild virðist eiunig hafa fa'llist á
kenuingar þær, sesm felast í frum-
varpinu.
En það vantar einmitt þennan
grundvöll undir sérstöðu og for-
réttindi samvinnufélaganna. Þessi
eðlismunur, sem pólitískir forkólf-
ar „samvinnustefnunnar<£ eru að
hampa, er ekki til. Orðið samvinna
„Cooperation'£ er svo óljóst og
víðtækf, að engum hefir enn tekist
að skilgreina samvinnufélagsskap-
inn á fullnægjandi hátt, og er því
eigi að búast við að höf. þessa
frumvarps hafi tekist það. Undir
þessu nafni eru rekin svo marg-
vísleg og gagnólík félög, að þeim
verður ekki skipað í flokk saman,
nema að því leyti, að skipulagið
er að meira eða minna leyti sam-
eiginlegt, en engum manni hefir
dottið í hug af þeirri ástæðu að
krefjast forréttinda handa sam-
vinnufélögum. Það er „eðlismun-
urinn“, sem á að ráða úrslitunum
og þess vegna skal hann athugað-
ur nánar.
Hér á landi eru aðallega kunn
tvennskonar samvinnufélög: sölu-
félög framleiðenda (sláturfélög,
mjólkurfélög o. fl.) og innkaups-
félög neytenda (kaupfélögin). 1
sölufélögin leggja menn sauðfén-
að, nautgripi, ull, mjólk og aðrar
afurðir í nákvæmlega sama skyni
og menn leggja fé í hlutafélög, þ.
e. í f járgróðaskyni. Takmark þess-
ara félaga er að koma afurðunum
í sem hæst verð og á þann hátt
að auka atvinnurekendagróða
hvers einstaks félagsmanns. Það
er algerlega árangurslaust að
reyna að halda því fram, að slík
félög séu annars eðlis en t. d. hluta
félög og önnur þ. h. félög. Vegna
þeirra sem eru alveg blindir af
samvinnunni er rétt að benda á
skoðun sambands sænskra sam-
vinnu'félaga. f lögum sambands-
ins frá 1919 er ákveðið, að upp-
töku í sambandið geti að eins feng
ið neytendafélög (kaupfélög og
vátryggingafélög. — Til frekari
fræðslu um skoðun sænskra sam-
vinnumanna skail bent á ummæli
aðalritara sænska sambandsins. í
bók, sem hann befir gefið út*)
tekur hann meðal annars til með-
ferðar samvinnufélög bænda. Sýn-
ir hann þar fram á, að sölufélög
bænda stefni í einokunaráttina og
vekur hann sérstaklega athygli á
mjólkurfélagi bænda í Stokkhólms-
héraði, sem hann telur svo öflug-
an einokunarhring, að vart muni
vera til nokknr harðsnúnari. Það
er' ekki ófróðlegt að bera ummæli
þessa samvinnumanns saman við
þá furðulegu setningu í nefndar-
áliti efri deildar, að í samvinnufé-
*) Anders Öme: Kooperativ sam-
hállssyn.
lögum sé „girt fyrir fyrirhafnar-
lausa margföldun fjármuna og
pehingavald“.
Öðru má'li er að gegna með kaup
félögin. Þau eru stofnuð í þeim til-
gangi að afla félagsmönnum mat-
væla og annara nauðsynjavara á
isem .ódýrastan hátt. Þau unnu upp
ruiialega að því að útrýma at-
vinnm-ekendagróða, með því að fé-
lagsmenn fengu matvörumar fyrir
kostnaðarverð og varð þá auðvit-
að ekkert afgangs, þ. e. félagið
græddi ekki neitt og var þá held-
ur ekki um neina skattgreiðslu að
ræða. En kaúpfélögin hurfn frá
þessn fyrirkomulagi og tóku að
haga sér algerlega sem önnur at-
vinnufyrirtæki. Þau hafa opna
búð, fastlaunað starfsfólk og safna
sjóðum að bætti hlutafélaga. Alt
þetta stefnir að því að félögin
verða sjálfstæð og óháð félags-
mönnum. Og í frumvarpi því sem
fyrir liggur, kemur þessi stefna
óvenjulega skýrt fram. Um alt
framvarpið eru ákvæði,' sem ein-
göngu stefna að því að gera fé-
lögin sjálfstæð og óháð, en um leið
er horfin sú upprvpaalega hugsjón
og framkvæmd á kaupfélagsskapn-
um, að félagið og félagsmenn sé
eitt og hið sama.
Það er því bersýnilegt að hér
er eigi að ræða um félagsskap er
sé annars eðlis en annar félags-
skapur til atvinnureksturs, og þar
af leiðandi algerlega óleyfilegt að
veita slíkum félögum .‘orréttindi.
Hitt er annað mál, að vegna þess,
að samvinnufélög hafa skipulag,
sem er fribrugðið skipulagi ann-
ara félaga, er ástæða til þess að
setja sérstök lög um starfsemi
þeirra. En frumvarp það, sem fyrir
liggur, er ekki fram komið í þei»
tilgangi, heldur er það að eins
umbúðir um þær greinar, sem fela
í sér forréttindi félögunum til
handa.
n.
Eins og áður hefir verið tekið
fram, er hér um víðtækan og marg
brotinn lagabálk að ræða, sem
kemur fyrir sjónir þingmanna þeg-
ar þriðjungur er liðinn af þing-
tímanum. Af þessari ástæðu einni
mundi ekkert löggjafarþing, sem
finnur til ábyrgðar sinnar, af-
greiða slíkt fmmvarp, jafuvel þótt
í fljótu bragði virtist að eigi væri
neitt sérstaklega varhtigavert við
fruw> - srpið. Eu þar sem frumv.
fer ™ á skattfrelsi 'fyrir þau
félög, sem undir það falla, og á
þann hátt skapar þeim stórbostleg
forréttindi, er furðulegt að nokkur
skuli verða til þess að gera til-
raun til að fá þingiS til að sam-
þykkja frv. í flaustri og umhugs-
unarlaust.
Á ferð sinni í gegnum efri deild
varð frumvarpið fyrir breytingu
til hóta. Ákvæðið um skattfrelsi
til ríkissjóðs var numið burtu, og
tekið fram, að gjöld til ríkissjóðs
færi eftir almennum lögum. En
aðalforréttindin standa enn óhögg-
uð, þ. e. ákvæðin um skattgreiðsl-
uná til sveitar- og bæjarsjóða..-
Þau eru leyst undan aukaútsvari,
og til þess að svo virðist sem þau
greiði eitthvað í staðinn, er þeim
gert að skyldu að greiða í sveitar-
og bæjarsjóði 2% af virðingar-
verði þeirra húsa, sem hvert fé-
lag notar. Það er fljótséð, að sam-
vinnufélögunum eru hér veitt þau
forréttindi og séraðstaða, að kaup-
menn og aðrir atvinnurekendur og
félög eru útilokuð frá að geta kept
við samvinnufélögin. Til þess að
nefna dæmi skal bent á að Sam-
band íslenzkra samvinnufélaga
mundi samkvæmt frumvarpinu
sleppa með að greiða til bæjar 7
—8 þús. kr„ en alment verslunar-
fyrirtæki, sem ræki álíka viðskifti,
yrði að greiða í aukaútsvar 25—
30 þús. kr. Sama hlutfall verður
milli einstakra kaupfélaga og kaup
maun* og er óþerfi *ð *kýra þetta
frekar. Það er líka bersýnilegt,
að það er algerlega út í bláinn, að
miða skattgreiðsluna við virðingar
verð húsa þeirra, sem félögin nota;
til þess að vit væri í slíkum skatta-
grundvelli, þyrftu a 11 i r skattar
til bæjar og sveitarfélaga að mið-
ast við virðingarverð húseigna.
Annars eru hinar vandræðalegu at-
hugasemdir, er fylgja frumvarp-
inu, ágætt gagn í málinu, og í
þessu sambandi virðist enn ástæða
til að minna samvinnumenn hér á
það, að bræður þeirra í Englandi
viðurkenna að réttmætt sé að eam-
vinnufélög greiði atvinnuskatt eins
og önnur félög. Og vegna þeirra,
sem ekki hafa fylgst með í því
sem hér á landi hefir verið skrif-
að um málið, er vert að geta þess,
að blað verkamanna á Akureyri
hefir röggsamlega audmælt kröf-
unni um útsvarsfrelsi samvinnu-
félaganna og sýnt fram á hverj-
ar afleiðingar slík forréttindi
mundu hafa.
Þeir, sem fullyrða að samvinnu-
félögin séu færari um að reka
verslunarviðskifti en kaupmanna-
stéttin, eru auðvitað þeirrar trú-
ar, að samvinnufélögin muui án
nokkurrar sérstöðu ná í sínar hend
ur verslun landsins. Reynist það
svo, hefir eigi annað skeð en það
eitt sem gott er. Samvinnufélögin
hafa þá náð vei*sluninni í sínar
hendur, af því að þau hafa reynst
snjallari í samkepninni; en versl-
uninni halda þau því að eins, að
þau haldi áfram að reka verslun-
ina ódýrt og að öðru leyti á full-
nægjandi hátt, annars missa þau
aftur verslunina úr höndum sér.
Alt öðru máli er að gegna þegar
samvinnufélögunum er veitt sér-
staða. Þá er stífluð eðlileg rás við-
skiftalífsins og samvinnufélögin
ná versluninni í sínar hendur, án
tillits til þess hvort þau reka versl-
unarstarfsemina vel eða illa. Þeim
er sköpuð einokuuaraðstaða. Það
era aðeins 67 ár síðan vér íslend-
ingar fengum algert verslunar-
frelsi. Og nú liggur fyrir Alþingi
frumvarp, sem stefnir að því að
afnema verslunarfrelsið. — Verði
frumvarp til laga um samvinnu-
félög, eins og það nú liggur fyrir,
afgreitt sem lög frá Alþingi, er
verslunin öll fengin í hendur sam-
vinnufélögunum. Það er einok-
un á ný, að eins með öðru sniði
en áður. Afleiðingamar verða
hinar sömu: útilokun frjálsrar
samkepni og framtakssemi ein-
staklingsins. Það er víst óhætt að
gera ráð fyrir að Alþingi hugsi
sig vel um áður en það tekur elíka
ákvörðun.
G. ó.
Prv. til fjáraukalaga fyrir árin
1920—21 var til 2. umr. í deildianl
27. f. m. og var Sig. H. Kvaran
framsögumaður. Hafði fjárveitinga
nefnd gert ýmsar breytingar &
þeim frá því sem Nd. hafði akilið
við þau. Má þar til uefna:
Þareð laun ráðherranna eru lltil
en dýrtíð mikil lagði nefndin tíl
að hver þeirra fengi 2000 kr. dýr-
tíðaruppbót, og var samþ.
Þrír læknar höfðu sótt um utan-
fararstyrk. Nd. veitti tveimur
þeirra styrk. 2500 kr. hvorum en
fjárveitinganefnd e. deildar lagði
til að einnig sá þriðji fengi styrk,
1500, en lækkað við annan hinna,
en það var felt.
Nd. hafði samþykt að veita
styrk til endur bóta og byggingar
á Elliðaeyjarvita og Arnarnesvita
að upph. 45 þús. kr. en fjárveit-
ingan. 'lagði til að þessi styrkveit-
ing væri feld, af því hún gat ekki
viðurkent að þörfin á endurbygg-
ingu þessara vita sé fremur aðkall-
andi en þörfin á þeim vitum sem
þegar ihefir verið veitt fé til í
fjárlögunum og ekki hafa fengist
bygðir vegna fjárskorts. Endur-
byggingar mnndu því sennilegast
af þessum ástæðum alls ekki verða
framkvæmdar; var það samþykt.
1 stað þess að veita 5450 kr. til
Plensborgamkólans áleit nefndin
réttara að ríkissjóður greiddi að-
eins 4000 kr. en Hafnarfjörður
1450 kr., af þeirri ástæðu að skóli
þessi er ekki landsskóli, og kemur
Hafnarfirði sérstaklega að notum;
var felt.
Nefndin sá sér ekki fært að
veita styrk til alþýðubókasafns í
Rvík, þó hún hins vegar viðnr-
kendi að full þörf væri á slíku og
það víðar út um land; var samþ.
Heldur ekki sá hún sér fært að
veita styrk til lögfræðislegs tíma-
rits, einnig af þeirri ástæðu &ð þó
víða sé þörf á styrk til gagn-
legra rita, þá verður að sníða sé»
stakk eftir vexti, f járhagslega;
var samþ.
Nefndin lagði til að veittur yrði
30 þús. kr. styrkur til björgunar-
skipains „Þór“ ; var samþykt. —
Breytingartillaga kom frá Karli
Einarssyni nm að reittnr yrði alt