Ísafold - 17.05.1921, Blaðsíða 2

t
ÍSAFOLD
II.
Þess vildi eg bið]a þingmeun, að
þeir láti sér ekki til hugar koma að
hætta að styðja listamenn. Þar er
sá kostnaður, sem ekki verður nið-
ur sleppt, án ósóma fyrir íslenzka
tnenningu. pað er enn fremur
ókæfa, að lækka styrkinn til Guð-
mundar Bárðarsonar. Miklu frem-
ur ætti að hækka hann, og legg
eg til að honum séu veittar 3000
kr. Það er lítilræði, þegar þeas er
gætt, hversu mikið gagn vísinda-
menn gera þjóðfélagi. Þó að
ekki væri annað, þá er sú
aukning greindai'innar sem af
starfi þeirra leiðir. En á því er oss
hin mesta þörf, að greindin eflist.
Ekkert miðar til að efla þjóð-
arheill eins og almenn aukning
greindarinnar. Að vísu getur það
orðið og hefir oft orðið einstakl-
ingnum til hinnar mestu bölvunar,
að verja til þess lífi sínu mest að
reyna til að efla greind sína. Að
vísu getur svo farið, og hefir oft
svo farið, að það starf sé verst
launað, sem mestrar er þakkar fyr-
ir vert. Að vísu er það starf í þjóð-
félagi, sem ekki verður án verið,
nema ver eigi að fara, starf vitkar-
ans, verst þegið og síst þakkað.
En þetta má þó engan villa. Þetta
kemur einmitt af því að aukning
greindarinnar hefir verið of lítil,
af því að nautska er þar til móts,
sem greind skyldi.
Eg ætla að benda á lítið dæmi
þess, hve mikið gott gæti leitt af
almennri aukning greindarinnar.
Hugsum oss að greind væri komin
á það stig, að öllum væri það
kappsmál, að matreiða ekki öðru-
vísi en með hreinum höndum, mat-
ast ekki öðruvísi en með hreinum
höndum, eða að minsta kosti fing-
urgómum, svo að nefnt sé það sem
auðveldara er að veita sér. Öll sú
illa tegund af rotnun, sem kölluð
er taugaveiki, væri þá úr sögunni,
og með henni mikið af þraut og
þjáning og manndauða. Og mætti
um slíkt mikið rita og til mikils
ur auðvelt að launa vel þann
mikla greiða, sem þeim væri gerð-
ur með því að leysa tungumáls-
vandræði þeirra. Og því meir sem
þar auðnaðist að taka upp vináttu
með frændsemi, því betra væri.
IV.
Hér er nú gott lið málfræðinga til
líkra ferða sem fara þarf tilNóregs
En þó ætla eg einungis einn að
nefna, magister Jakob Jóhannes-
son Smára, eftirtektarverðan gáfu-
mann. Og ekki er mér á því nein
launung, hvers vegna eg nefni
hann einan, þó að fleiri góðra
manna væri að geta. Mér virðist
það bera vott um svo farsælar gáf-
ur, að hafa eins og Smári, orðið
fyrstur til að reyna vekja eftir-
tekt á hinni fyrstu tilraun til ís-
lenzkrar heimspeki, sem gerð hefir
verið. Og norrænnar. pví að nor-
ræn heimspeki var áður ekki til.
Gyðingdómi hafa menn hlítt, og
öðru þvi sem ófulluægjandi var,
og ekki vitað, að vér á Norður-
löndum verðum að hafa andlega
forustu fyrir mannkyni jarðar
vorrar.
Eg finn Smára það ekki til for-
áttu, að hann hefir ekki í ritgerð
sinni um Nýal tekið það fram,
sem náttúrufræðing hefði fremur
þurft til að minnast á. En það vil
eg, að þeir sem vit hafa og dreng-
skap til aið styðja minn málstað
sjái, að eg tek eftir því, og fái
að finna hvort það er einskisvert,
að þeirra sé til góðs getið í mín-
um greinum. pess manns lof er
best, sem af mannþekkingu ritar
og sanngimi, og þann vilja hefir,
að sigra þannig, að hann haldi
ekki öðru fram en því sem rétt
er. Ef einhver sýnir fram á það
sem rangt kynni að vera í máli
mínu, þá er sá með mér. En á
móti mér er sá, og að vísu mjög
alvarlega, sem segir að það sé
rangt sem er rétt.
Meira.
Helgi Pjeturss.
gagns, ef vel væri þegið.
En svo eg víki aftur að Guð-
mundi Bárðarsyni, þá er íslenzkri
bændastétt svo mikill sómi að slík-
um manni, að það er ólíklegt að
nokkur sé sá greindur maður í
þeirri stétt, sem ekki vilji veita
honurn fylgi að svo réttu máli,
sem hér er upp borið.
pá vil eg enn biðja þess, að
menn veiti vini mínum Páli Er-
lingssyni ekki minna fé en það sem
hann fer fram á. Eg hefi rökstutt
iþá tillögu áður, og skal að eins
bæta því við, að það mundi bera
vott um óheillavænlegan skort á
þjóðrækni, að vilja ekki veita þeim
manni maklega viðurkenningu í
ellinni, sem eins vel er ættaður
og bróðir Þorsteins Erlingssonar.
III.
---0--
Landsverzlunin
i.
Frá viðskiftanefnd er nú loks
komið álit um landsverslunina og
tillögur um framtíð hennar. Eins
og við mátti búast hefir nefndin
klofnað, og eru nefndarálitin tvö.
Annað frá meiri hlutanum (Jóni
Þorlákssyni, Pétri Ottesen og Ól.
Proppé) en hitt er undirritað af
Magnúsi J. Kristjánssyni einum.
Meiri hlutinn flytur svo hljóð-
andi tillögu til þingsályktunar um
landsverslunina: „Neðri deild Al-
þingis ályktar, að fela stjórninni
Eitt er það mál, sem ihin mesta
nauðsyn er á að minnast, þó að i
lítið hafi orðið umtal um. Það þarf j
að senda menn til Noregs, til þess
að rannsaka hvað enn lifir af nor-
rænu máli þar í landi. Þetta er
íslenzk þjóðarskylda. Tungumáls-
vandræði Norðmanna eru svo al-
varleg, að til stórhnekkis er þess-
ari merkilegu þjóð, sem oss erj
skyldust allra. Og þau vandræði!
eru altaf að aukast. Og án íslenskr-
ar hjálpar, verða þar ekki fundin
þau ráð sem duga. En Norðmenn
eru svo vel kunnandi til vegagerð-
ar, og annara mannvirkja sem hér
er hin mesta þörf á, að þeim verð-
að láta starfsemi landsverslunar-
innar til næsta Alþingis beinast
aðallega að því, að selja fyrir-
liggjandi byrgðir og innheimta úti-
standandi skuldir, svo að næsta
Alþingi geti tekið ákvörðun um
lok fyrirtækisins, ef þá þykir ekki
nauðsynlegt að halda því lengur
áfram“. — Nánar er tilganginum
lýst í greinargerðinni; er þar ætl-
ast til, að landsverslunin kaupi
ekki neinar vörur framvegis aðrar
en þær, sem hún hefir þegar fest
kaup á, nema dálítið af kolum til
þess að blanda saman við kolin
sem hún á nú, til þess að gera þau
útgengilegri og að stjómin „hafi
vakandi auga á steinolíuverslun-
inni og grípi þar inn í með ríkis-
rekstri, ef nauðsyn krefur“. Gerir
meiri hlutinn ráð fyrir, að sölu
vörubirgða og innheimtu skulda
verði lokið fyrir næstu áramót,
svo að lokareikningur fyrirtækis-
ins geti legið fyrir næsta þingi,
og að ekkert verði þá til fyrir-
stöðu að leggja verslunina niður.
Minni hlutinn, M. J. Kristjáns-
son, bar fram þessa þingsálykt-
unartillögu: „Neðri deild Alþingis
ályktar að fela ríkisstjórninni að
halda landsversluninni áfram fyrst
um sinn, þangað til næsta reglu-
legt Alþingi kemur saman. Starf-
semin miðist einkum við að selja
fyrirliggjandi vörur og innheimta
skuldir. Kaupum á nauðsynjavör-
um, svo sem steinolíu, kolum og
komvörum og sykri, sé hagað
þannig, að á hverjum tíma séu
ekki fyrirliggjandi meiri vöru-
birgðir en nauðsyn krefur“.
Frá fimta manninum í nefndinni
er eigi komið fram álit, þá er þetta
er skrifað, en stefna hans mun
vera landsverslun, enn yfirgrips-
meiri en nú er.
Bæði nefndarálitin flytja skýrslu
ágrip yfir verslunarreksturinn und
anfarin ár, frá þeim tíma að versl-
unin var gerð að sjálfstæðri stofn-
un, 30. apríl 1917. Áður kvað til-
tölulega lítið að versluninni og
frá ófriðarbyrjun til 30. apríl 1917
var vörusalan að eins rúmlega 3
milj. kr. En vörusalan frá byrjun
til síðustu áramóta hefir numið
tæpum 60 miljónum króna alls.
Mest varð hún árið 1919, sem sé
tæplega 21 miljón og það ár er
gróði verslunarinnar talinn mest-
ur, þ. e. ca. 861 þús. krónur. Árið
1920 er aftur 347 þúsund króna
tap á versluninni. í varasjóði var
um síðustu áramót 1.835.406 kr.
en þá er ekki dregið frá tapið á
kolum og salti, er kemur á árið
1919, sem nam 1.536 þúsund kr.
Þessi upphæð á samkvæmt lögum
frá síðasta þingi að vinnast upp
,með sérstökum tolli, sem ómögu-
lega getur skoðast annað en styrk-
ur til landsverslunarinnar. Hallinn
á verslunarrekstrinum frá 1920
stafar sömuleiðis af kolunum, sem
lækkuð voni um 100 krónur tonnið
um síðustu áramót, og hallinn af
þeirri lækkun var tekinn á reikn-
ing ársins 1920. Nam þessi niður-
færsla 818 þús. kr. Síðan hefir kola'
verð enn verið fært niður um 60
kr. tonnið og má búast við að rekst
urshalli verði á yfirstandandi ári
vegna þessarar niðurfærslu.
I árslok síðustu átti verslunin
vörubirgðir fyrir 2.279 þús. kr.
Kíkissjóður átti þá innistandandi
í versluninni 2.942 þús. kr. og er-
lendir viðskiftamenn 1.950 þús. kr.
Af vörubirgðunum voru 1.463 þús.
kr. í kolum og kokes. Útistandandi
skuldir voru tæpar 2 miljónir kr.
Meiri hluti nefndarinnar telur
hæfilegt að áætla, að varasjóður
veislunarinnar verði full 1 miljón
kr. nm næstu áramót.
Greinargerð M. J. Kristjánsson-
ar er miklu lengri. Eru þar efna-
hagsyfirlit fyrir hver áramót frá
1917—1920. Þar er einnig skýrsla
um landssjóðsskipin. Ágóði á Ville-
moes hefir orðið 959 þús. krónur,
á Borg 135 þús. kr., en tap á
Sterling 949 þús. kr. Eitt þessara
skipa hefir fengið dágóða viðgerð,
en ekkert hefir verið skrifað af
skipunum, og eru þau nú stórfall-
in í verði. — M. J. Kristjánsson
vill láta ríkið reka útgerð skip-
anna framvegis og láta þau hafa taka undir með prestinum og skora
forréttindi til flutninga þeirra, á Alþingi, að sjá svo sóma sinn og
sem stjórnin hefir meðgerð með.
Framh.

jhinnar íslenzku þjóðar, að veita
j Dr. Helga Pjeturss svo ríflegan
styrk, að hann geti gefið sig ein-
göngu við þeim ritstörfum, sem
honum eru geðfeldust. Eg veit, að
j í öllum stéttum þessa lands er
j f jöldi manna, sem tebur undir
I þessa áskorun.
Dr. RElgi Péturas.
Læknir.
í Lögréttu 27. apríl þ.á. er grein
um Helga Pjeturss, undirrituð: j
Prestur í sveit.
Grein prestsins ber vott um
frjálslyndi og víðsýni, sem ávalt
er unun að heyra, en ekki síst frá
prestastéttinni. Hafið heiður og
þökk fyrir, prestur! Eg get skrif-
að undir hvert orð í grein yðar
Eg er þeirrar skoðunar, að í
Dr. Helga Pjeturss eigum vér
meiri og betri mann, en fólk al-
ment gerir sér hugmynd um. Dr.
Helgi er óvenjulegum gáfum gædd
ur, djúpvitur heimspekingur, sem
efalaust væri orðinn frægur mað-
ur, hefði hann lifað meðal stór-
þjóðanna.
Hann er þungskilinn á köflum,
og til þess að fylgjast með honum,
útheimtist mikil hugsun. Það
er því ekki að furða, þótt ýmsum,
sem ekki eru vanir að hugsa um
andlega hluti, þyki hann torskil-
inn; en hinum, sem gefa sér tíma
til að íhuga ráðgátur tilverunnar,
þeim er óblandin ánægja að lesa
rit hans.
Til eru menn, sem álíta að Dr.
Helgi Pjetnrss sé ekki með öllu
viti; þetta stafar frá því h v e r n-
i g hann ritar. Það er nú svo um
ýms andans mikilmenni, sem lifað
hafa hér á jörðunni, að þeir hafa
alloft mætt slíkum dómum. Dr.
Helgi er eins og margir slíkir
menn, að hann fer ekki ávalt þjóð-
veginn. Hann er frumlegur og ein
kennilegur, en hann ritar íslenzka
tungu svo vel, að fáir standa hon-
um þar framar.
Það hefir verið fundið að ýms-
um ritum hans, að þræðinum væri
ekki nógu vel haldið, og að hann
talaði fullmikið um sjálfan sig. —
Hvorugt er réttmætt. Því bregður
að vísu fyrir í ritum hans, að hann
tekur á sig króka. Það staíar af
því, að hugsanirnar og hugmynd-
irnar streyma svo ört inn í vitund-
ina, eins og altítt er um gáfumenn,
en lesi maður áfram finnur mað-
ur fljótt þráðinn aftur.
Hann talar um sjálfan sig og
þjáningar sínar. Enginn finnur að
því þegar skáld eiga í hlut. Hann

1921.
Vökudraumur vegfaranda
víkur inn á helga jörð,
heim, er sæki eg í anda
afreksmenn um Borgarfjörð.
Verðandi um Grím í gáska
gjallar kringum Digranes —
landnámsmann, er lagarbörðum
lyfti steini úr fangi Hlés.
Hillir þar, við hauginn foma,
hersa vora, er báru skjöld —
þá sem tiginn landnámsljómi
lyftir hátt á Söguspjöld.
Sál á verði, Egils ættar,
út í fjarska gefur sýn.
Sifjataugar, þúsund þættar,
þessa stundu ná til mín.
Rauðablástur út hjá ögri,
ævagamall til mín nær
— eins og kveði alda á gjögri —
yfir Skalla Grími hlær.
Járnið lúðu hagar hendur
hreystimanns, að Borg er sat.
Sonur Gríms á öðrum afli
annan loga tendrað gat.
>
Egill, vitinn okkar fyrsti —
andans viti á Sögu strönd,
enn í dag með eldi helgar
okkar tungu Bjarmalönd.
Marga sér á kyrru kveldi
kostatign í landi hríms,
þegar bregður aftans eldi,
yfir hauginn Skalla Gríms.
Snorra sendi eg ástarauga,
anda, er nú úr moldu rís.
Hann úr lindum eilífs unaðs
endurskírði fræðidís.
Undirvitund íslands vætta,
íbyggin og jafnan dul,
andar hlýtt á okkar besta,
ódauðlega söguþul.
Andardráttur okkar fóstru
inn til dala blasir við,
þar sem hjarta vöku veáta
veitir íslendingi grið.
talar enn fremur um sjálfan sig, Hjörtu þeirra helgi-vætta
sem þann, er fundið hafi mikil- hlúa Snorra minning dátt,
væg sannindi. Hvað er til þess að þar sem hann í laugalandi
segjaHann er sannfærður lítur upp úr jörðu hátt.
um, að heimsskoðun sín sé rétt,
og hann segir hispurslaust frá því, Andi Snorra orki á lýðinn,
að hann hafi fundið sannindi, sem Egils máttur komi á fót! —
aðrir hafi ekki þekt. Hann hefir Vinni með þeim vorsins hugur,
álit á sjálfum sér og dómgreind vaitt er manni sálubót.
sinni, og er svo hreinlyndur, að Sumardísir augað eggja,
hann lætur þess getið. Þetta sýnir, andann leiða á gróður-svörð,
meðal annars, að maðurinn er haf- sól og blær er saman leggja
inn yfir fjöldann. sína dýrð um Borgarfjörð.
Það er hugboð mitt, að ritverk
Dr. Helga Pjeturss verði fyrst skil- Inn í vorsins töfra tjaldi
in og rétt metin að honum látn- tiginn hugur rís á legg,
um, en eg er ekki í minsta efa um fangið móti fegurð breiðir,
það, að um óvenjulegt andans fjallsins nemur bláu egg.
stórmenni er að ræða, þar sem Dr. Hefjist þrá til hæstu stöðva!
Holgi Pjeturss er. ’ Ilaldi göfgi á ströndu vörð!
Vér megum illa við því, íslend- Meðan gyllir glæsi-móða
ingar, að kvelja lífið úr okkar fáu goðalönd um Borgarfjörð.
andlegu mikilmennum. Eg vil því Guðmundur Friðjónaeon.