Ísafold - 13.06.1921, Side 1

Vikublað. Verð: 5 kr.
árg. — G'jalddagi 1.
jólí.
Símar 499 og 500.
Ritstjórar: Vilhjálmur FinBen og Þorsteinn Gislason..
Afgreiðsla og inn-
heimta í * Lækjargötu
2. — Talsrmi 500.
ísafoldarprentsmiðja h.f.
XLVIII. árg.
Reykjarík, mánudaginn 13. júní 1921.
24 tölublað.
þær, sem sendar eru Lögréttu eða
ísafold, birtast í báðum blöðunum
og ná þannig mestu útbreiðslu
um landið, sem fáanleg er. —
Verðið þó hið sama og áður var
í öðru blaðinu.
Eftir þingið.
Smápistlar eftir Jón Þorláksson.
II.
Bankamál.
Stjórnin hafði i siðastliðnu hansti
undirbúið bankamálið með samning-
um við stjórnir beggja bankanna, og
lagði fram lagafrv. þar að Idtandi.
Höfuðákvæði þess frv. voru tvö:
1. íslandsbanki skyldi láta aý
hendi seðlaútgáfurétt sinn, 21/* milj.
kr. þegar í stað og hitt með jöfn-
um upphæðum árlega til loka leyfis-
tímans (193 3). Seðlaútgáfan skyldi
hverfa til Landsbankans, og þær 21/*
milj., sem hann átti að taka við straks
áttu að vera ógnlltrygðar eins pg
sú •/* milj. sem áður hefir verið
gefin út fyrir hann.
2. íslandsbanka var leyýt að auka
hlutafé sitt úr 4^ milj. kr. upp i
9 miljónir.
Hér var farið fram á það fram-
búðarskipulag á bankamálum lands-
ins, að landsbankinn yrði eini seðla-
bankinn, en íslandsbanki stæði sem
öflugur einkabanki með ríflegu hluta-
fé að leyfistímanum Ioknum. Óef-
að er þetta besta tilhögunin, sem
stungið hefir verið upp á, betri til
frambúðar en sú, sem að lokum
varð ofan á i þinginu. Hn til þess
að stjórnarfrv. bætti úr yfirstand-
andi vandkvæðum, þurfti íslands-
banki að vera þess megnugur að
auka hlutafé sitt með erlendum hlut-
um; á þann hátt varð honum að
bætast veltufé til losunar úr krepp-
unni. Aðstandendur bankans töldu
að hann mundi geta þetta á þeim
tima, sem stjórnarfrv. var samið, og
Landsbankinn treysti sér þá til að
taka við seðlaútgáfunni. Varhuga-
verðasta atriði stj.frv. var óefað það
að auka svo mjög veltu ógulltrygðra
seðla í landinu, sem þar var farið
fram á.
Þegar fram á þing var komið,
hafði fjárkrappan harðnað svo mjög,
að æði tvisýnt þótti um að íslands-
banki gæti dregið til sin erlent hluta-
fé, þó honum væri leyft það. Þá
var og Landsbankastjórnin orðin ó-
fús til að taka við aukinni seðlaút-
gáfu, og má líka skilja að hörðnun
f)árkreppunnar hafi valdið þvi.
Nefndii höfðu verið skipaðar i
bankamálin í báðum deildum þings-
ins, og gengu þær siðan til sam-
vinnu. Svo leið tíminn, að ekkert
kom frá nefndinni, hvorki Alit um
stjórnarfrv., sem hafði verið visað
til N. d. nefndarinnar né neinar
Qýjar tillögur i málinu. Formaður
N. d. nefndar var Eirikur Einarsson,
1. þm. Arnesinga. Þegar langt var
liðið á þingtimann var það orðið
hljóðbært meðal þingmanna, að
nefndarmennirnir mundu ekki geta
komið sér saman um neinar tillög-
ur 1 málinu. Um formanninn var
fullyrt, að hann vildi engar ákveðn-
ar tillögur gera i málinu, enda lýsti
hann því yfir í nefndarálitinu, sem
loksins kom frá meiri hluta nefnd-
arinnar, að hann teldi allar tillögur
og uppástungur, sem orðaðar höfðu
verið i málinu, ótimabærar.
Þegar sjáanlegt þótti að nefndin
mundi ekki orka að skila frá sér
tillögum, tóku nokkrir þingmenn
efri deildar sig saman og sömdu
frv. um málið, sem lagt var fram í
þeirri deild. Að þvi stóðu tveir
menn úr peningamálanefnd þeirrar
deildar (Bj. Kr. og Sig. H. Kvarao),
en af utannefndarmönnum gekst
Sigutjón Friðjónsson aðallega fyrir
þvi að koma skriði á málið, og var
það þarft verk. Voru flutningsmenn
átta, eða meiri hluti deildarinnar og
frv. þar með trygt fylgi i þeirri
deildinni. Þetta frv. varð svo að
lögum, með nokkrum smávægilegum
breytingum. Aðalefni þess er það
tvent, að íslandsbanki lætur af hendi
seðlaútgáfurétt sinn til rikissjóðs
smám saman það sem eftir er af
sérleyfistímauum, og að ríkissjóður
leggur í bankann nýtt hlutafé, jafn-
mikið og það sem fyrir er, 4J/9 milj.
kr. Seðlaútgáfuréttinum á svo að ráð-
stafa með lögum á næsta þingi. Með
sérstökum lögum er stjórninni heim-
ilað að taka lán til hlutabréfakaup-
anna, og er gert ráð fyrir að lánið
verði tekið erlendis og bætist bank-
anum þannig fé til þess að iosa sig
úr kreppunni.
Flestir munu sammála um, að úr
þvi sem komið var hafi þetta venð
heppilegasta úrlausn málsins. Ekki
vantaði þó tilraunir til að spilla þvi
að hún 'næði fram að ganga, bæði
frá þingmönnum sjálfum og utanað
komandi. Tvö önnur frv. um málið
voru borin fram í n. d. Annað frá
Jak. Möller og Pj. Þ. um að fram-
lengja seðlaútgáfurétt íslandsbanka
eitt ár, og var það engin úrlausn á
málinu. Hitt frá Sv. Ó!., M. J. Kr.
og J. A. J. um að íslandsbanki skyldi
láta af hendi seðlaútgáfuréttinn til
Landsbankans, eins og stj.frv. hafði
farið fram á, ríkissjóður veita hon-
um bráðabirgðalán, alt að 5 milj. kr.,
en um hlutafjáraukningu var alt ó-
ákveðið, og aðaltilgangur frv. tal-
inn sá, að koma í veg fyrir alla
hlutafjáraukningu bankans. Mælt var
að stjórn Landsbankans stæði að þessu
frv. Yfir höfuð varð það vitanlegt i
meðferð þessa máls, að samkomulag
og samvinna milli bankastjórna
Landsbankans og íslandsbanka er
miklu stirðari en vera má á svona
erfiðum tlmum. Hafi það verið rétt að
Landsbankastj. stæði að þessu frv., þá
hefir hún verið búin að sjá sig um
hönd aftur að þvi er snertir getu
Landsbankans til að taka við seðla-
útgáfu þegar i stað.
Eins og mörgum mun kunnugt,
hefir blaðið »Timinn« undanfarið
haldið því 'ast fram, að landið ætti
að eignast svo mikið af hlutafé ís-
landsbanka, að yfirráð bankans yrðu
i höndum landsstjórnatinnar. Þessu
er fullnægt með frv. þvi, sem nú er
otðið að lögum1 Eitt af þvi einkenni-
legasta i málinu þótti það, að all-
sterkur andróður gegn þessari úr-
lausn málsins kom frá blaðamanni
þeim (J. J.), sem fastast hafði haldið
málinu fram í »Tímanum«, en óheil-
indin voru of auðsæ til þess að sá
andróður gæti nokkru orkað um af-
stöðu þingmanna.
III.
Fjárhagui* landssjóðs.
Ef þingsins 1921 verður minst i
framtiðinni fyrir nokkuð af gerðum
þess, þá verður það liklega helst
fyrir skattamálin. Stjórnin lagði fyrir
þingið I4lagafrumvörp, sem eingöngu
eða aðallega voru ætluð landssjóði
til tekjuauka, og þá náttúrlega lands-
mönnum til samsvarandi útgjalda-
auka. Þingiö afgreiddi þau öll (eitt
þeirra að forminu sem nýtt frum-
varp með breyttri fyrirsögn) og bætti
þar við einu eftir tilmælum fjár-
málaráðherra, þegar sýnt þótti að
þau 14 nægðu ekki.
Það verða áreiðanlega engin bless-
unarorð, sem landsmenn lesa yfir
þessu þingi þegar þeir eiga að fara
að borga öll þau nýju eða auknu
gjöld, sem á þá eru lögð með þess-
um 15 lögum. En ósanngjarnt væri
það gagnvart þinginu að rekja rauna-
rollu nýrra álagna samkvæmt þess-
um lögum án þess að gera fyrst
grein fyrir hver nauður rak stjórn
og þing til ailrar þeirrar sorglegu
Iagasetningar. Ástæðurnar er að
finna í fjárhag landssjóðs, og þess
vegna geri eg hann að umtalsefni
á uD'Ln skattalagarununni.
Þv máli horfir þá svo við, að
fyrirs ia ilegt virðist að útgjöld lands-
sjóðs muni nema um 10 milj. kr.
árlegit yrst um sinn. Af þeirri
Dpphæð fer einungis tiltölulega mjög
lítið til verklegra framkvæmda, það
fer nærri alt til venjulegrar árlegrar
starfrækslu þeirra embætta og stofn-
ana, sem smám saman hafa verið
sett á stofn hér, og svo til greiðslu
vaxta og afborgana af skuldum
landssjóðs. Aliti minu um það,
hvernig komið væri útgjöldum lands-
sjóðs samanboriö við gjaldþol lands-
manna lýsti eg við 3. umr. fjárlag-
anna fyrir 1922 i n. d. Eg bar
fram tillögu um að fjármálaráðherra
yrði heimilað að fella niður greiðsl-
ur á fjárveitingum, sem ekki væru
ákveðnar af öðrum lögum en fjár-
lögunum, eftir því sem honum þætti
nauðsyn til bera og verða mætti án
tjóns fyrir landið. Mér til hægri
verka bið eg svo blaðið að birta
eftirfarandi meginkafla ræðu minnar
við það tækifæri:
— Það er fyrirsjáanlegt, að með
þeim breytingum til hækkunar, sem
óhjákvæmilegt mun teljast að sam-
þykkja, verða útgjöldin á fjárlögun-
um 1922 um 91/, milj. kr. og með
útgjöldum samkvæmt fjáraukalögum
og öðrum lögum má telja efalaust,
að tekjurnar þurfi að vera 10 milj.
kr. til þess að komist verði hjá tekju
halla. Tekjurnar samkvæmt 3.— 3.
gr. fjárlaganna nema nálega r milj.
kr., og þurfa þá þær tekjur, sem
venja er að telja undir 2. gr., að
nema 9 milj. kr., ef nokkur von á
að verða um það, að komast bjá
tekjuhalla.
Þótt gjaldaupphæðin sé svona há,
verður ekki með sanni sagr, að mjög
mikið sé i frv. af nýjum gjalda-
upphæðum, eða af gjaldaupphæðum,
sem unt væri að komast hjá eða
fresta. Fjárveitingar til verklegra
framkvæmda eru svo spart skamt-
aðar að alveg nauðsynlegt verður
að rifka þær á næstu árum ef fram-
farir landsins eiga að verða aftur
ámóta hraðfara og þær voru fyrir
stríðið.
Það er óhjákvæmilegt að sú spurn-
ing vakni, hvort þjóðin muni vera
fær um að bera slík útgjöld. Þess
verður vel að gæta, að hér er ekki
um það að ræða, að útgjöldin séu
óvanalega há þetta eina ár, heldur
verður að búast við þvi, að þetta
verði árleg útgjaldabyrði fyrst um
sinn, ef ekki eru gerðar alveg sér-
stakar og óvenjulegar ráðstafanir til
lækkunar. Að visu má búast við
þvl, að dýrtiðaroppbót embættis-
manna lækki eitthvað, ef dýrtlðinni
linnir, en eftir undanfarinni reynslu
má búast við þvi, að árW aukning
útgjalda, m. a. til iýrra embætta,
muni fullkomlego ;aftaSt við þá út-
gjaldalækkun.
Það er erfitt að finna ábyggilegan
mælikvarða fyrir gjaldþoli þjóðarinn-
ar. Eins og hér stendur á held eg
að verðmæti útfluttrar vöru st einna
besti mælikvarðinn. Ég hef þvi tek-
ið mér fyrir hendur að rannsaka
hlutfallið milli skattabyrðanna og
verðs afurðanna frá aldamótum. Er
fyrst að athuga skatt'byrði þá, sem
þjóðin hefir borið, en þar undir tel
eg öll útgjöld samkv. 2. gr. /járlag-
anna, af því þau eru öll þess eðlis,
að þau hvíla beint á framleiðslu
landsmanna, eins þau — svo sem
tekjur af bönkum, símum, póstferð-
um — þar sem líkið beinlínis lætur
eitthvað í té fyrir gjöldin, eins og
þeir skattar og tollar sem ganga til
almennra þarfa rikisins án þess að
gjaldandinn fái neitt sérstakt i aðra
hönd. Um þetta farandi yfirlit: hef eg gert eftir-
Ár Útfl. vurur Skattar og 7.
Ar í þás. kr. tollar kr.
1901 9136 732768 8,0
1902 IOI47 909087 8,9
I903 10207 867046 8,3
I9°4 9877 882234 8,9
I90S 12732 1056670 8,3
1906 Í3499 117/821 8,7
l9°7 13426 1460603 9»S
1908 12073 1417164 ”,7
1909 13129 I3345IO 10,1
1910 14406 1484084 10,3
1911 13691 1646406 10,5
1912 16538 1956603 11,8
1913 19128 2036570 10,6
1914 20830 2086173 10,0
191S 39633 25534n 6,4
1916 40107 2993722 7,4
1917 29715 27 51°3 3 9,2
1918 36920 2901490 7,9
1919 1920 c: 68000 7970818 c: 9390000 XI>7
Yfirl t þetta sýnir fyrst að skatta-
byrði landsmanna fer hægt og hægt
hækkandi úrh. u. b. ®/4 milj. nm alda-
mótin upp í tæpar 3 milj. kr., þrjú síð-
ustu striðsárin. En árið 1919 hækkar
gjaldabyrðin snögglega upp i tæpar 8
milj. kr., hún hækkar um 3 milj.kr. á
þvi eina ári. Sjllfsagt er þetta ein af
orsökunum til fjárkreppu þeirrar,
sem skall yfir snemma á árinu 1920.
Sé nú gjaldabyrðin borin saman við
gjaldþolið, verð útfluttu vörunnar,
þá kemur i ljós að sjð fyrstu ár ald-
arinnar nema skattarnir frá 8% til
9.S%, eða að meðaltali 8.7°/o af
verði útfluttu vörunnar. Næstu sjö
sjö árin, 1908 til 1914, er skatta-
byrðin dálitið þyngri, 10°/° til n.8%,
eða að meðaltali 10.7% af verði út-
fluttrar vöru. Þessi hækkun er eðli-
leg, af þvi að á þessu tímabili er
siminn kominn, og tekjur af honum
taldar með i gjaldabyrðinni. Svo koma
stríðsárin 4. Á þeim nemur skatta-
byrðin ekki nema 7.70/0 af verði
útfluttrar vöru að meðaltali, þ. e.
gjaldþol landsmanna er ekki notað
til fulls þessi árin. Loks sýnir yfir-
litið hvernig á þvi stendur, að lands-
menn gátu borgað 3 milj. kr. meira
i rikissjóð árið 1919 en nokkru sinni
áður; það var mögulegt, vegna þess
að verð útfluttrar vöru fór þá upp
í 58 milj. kr., en hafði verið hæst
um 40 milj. kr. á striðsárunum.
Skattabyrðin nemur þetta ár 11.77*
af verði útfl. vöru, en það er há-
mark gjaldþolsins eftir undanfarinni
reynslu.
Það er erfitt að segja nú, hve
miklu muni nema verð útfluttra af-
afurða 1922. Þó má varla, ef dæmt
er eftir likunum i ár, húast við að
það nemi mun meiru, en helming
þeirrar upphæðar er útflutningur
afurða okkar nam árið 1919, miðað
við að framleiðslumagnið haldist ó-
breytt, því útlit er fyrir að verðið
muni upp og ofan verða helmingi
lægra en 1919. Það yrðn þá 34
miljónir — og geri menn sér von
um einhverja lítilsháttar framleiðslu-
aukning, gæti sú upphæð hækkað
dálítið. Þó finst mér að eg geti ekfei
verið bjartsýnni en svo, að gera ráð
fyrir að þetia geti hækkað, í mesta
Iagi, upp undir 40 milj. kr.
En þá horfir málið svo við að
skattlagningin þarf að vera helmingi
hærri en áður, svo jöfnuður náist á
tekjum og gjöldum fjárlaganna, eða
m. ö. 0. það þarf að taka 23% af
andvirði fyrir útfluttar vörur lands-
manna, til þess að borga i ríkissjóð.
Eg býst ekki við að atvinnuvegir
Iandsins þoli slíkar álögur, að minsta
kosti ekki nema 1 —2 ár — og býst
eg heldur ekki við, að með þeim
skattalögum, sem nú eru eða sam-
þykt verða, muni þettafást í ríkissjóð,
svo i minum augum er þá ekki ann
að framundan 1922, en fjármálaöng-
þveiti og stórkostlegur tekjuhalli. Og
yrði gripið til þess að jafna halla
þennan með nýjum sköttum, hlýtur
að reka það þvi að atvinnuvegunDm
verður um megn að risa undir þeim.
Það er að visu tilgangslitið að
rekja orsakir þær, sem valda þvi að
svo er komið. Aðal undirrótin mun
vera sú breyting á hugsunarhætti
manna, sem komið hefir af truflun