Ísafold - 08.09.1921, Qupperneq 1

Vikublað. Verð: 5 kr.
árg. — G-jalddagi 1.
júlí.
Símar 499 og 500.
Afgreiðsla og inn-
iheixnta í Lækjargötu
2. — Talsími 500.
ísafoldarprentsmiðja h.f.
XLVIII. árg.
Reykjavík, Firatudaginn 8 september 1921.
36 tölublað.
Auglýsingar
þær, sem sendar eru Logréttu eða
íjafold, birtast í báðum blöðunum
og ná þannig mestu útbreiðslu um
landið, sem fáanleg er — Verðið
þó hið sama og áður var i öðru
blaðinu.
Bækup-
Timarit.
Prófessor Halldór Hermannssou
hefir skrifað i Island:ct yfirlit um
sögu íslenskra blaða og tímarita.
Það nær þó ekki til siðustu áranna.
Þetta er líka merkilegur þáttur í
þróunarsögu þessa tímabils. Þessir
siðustu timar hafa að ýmsu leyti
verið öld blaðanna og tímaritanna
um allan heim. Þess vegna hefir
einhver kallað blöðin sjöunda stór-
veldið. Ahrif þeirra hérlendis ætti að
mega marka nokkuð af vexti þeirra
og viðgangi síðustu árin. Um það
mætti annars gera ýmsar skrítnar
athuganir. Því nú getur varla farið
svo einn i hóp eða tveir i lest, að
þeir þurfi ekki að »eiga sér mál-
gagn«. Hjálpræðisherinn og guð-
spekingar, símamenn og frimerkja-
safnarar, ungmennafélög og innri-
missión — alt þarf »málgagn«. En
látum það nú vera. Það er vist ekki
nema mannlegt, að vilja miðla öðr-
um af sætleik sinnar eigin sannfær-
ingar. En hitt er heldur ekki einskis-
vert, hvernig það er gert, þótt ekki
verði sú saga rakin hér, þar sem
einkum er um timaritin að tala.
Þau eru nokkur nýkomin Andvari
(Páll E. Ólason), Og Skirnir, fyrsta
heftið undir ritstjórn Arna Pllsson-
ar, og Prestafélagsritið (Sig. P.
Sivertsen). Auk þessara svo áður
komin Iðunn (Á. H. B.), Eimreiðin
(M. Jónsson), Óðinn (Þ. G.) o. fl
og hefir ýmsra þeirra verið getið
stuttlega. Auðvitað eru engin tök á
því að rekja efni þessara hefta, enda
litill hagur i þvi, þar sem ekki eru
tök á þvi, að rökræða það alt að
neinu gagni. En nokkrar almennar
athugasemdir, sem sprottið hafa eða
eflst við lestur þeirra, verða að
nægja.
A eitt timaritið er þó rétt að
minna sérstaklega, af þvi að það er
óverðskuldað minst þekt hér og
lesið. En það er timarit þjóðræknis-
félags Vestur-íslendinga. Og það er
þá einkum hreyfingin sem á bak
við það stendur, sem er þess verð,
að henni sé meiri gaumur gefinn
hér heima, en gert er. Eg hef áðnr
vikið að því efni i Lögrj., þegar
fyrsta heftið kom út i fyrra, og
hirði ekki að endurtaka það. En
undarlegt má það heita, ef íslend-
inga heima iðrar þess ekki einhvern-
tíma, ef þeir skjóta nú skolleyrun-
um við þeim samvinnuröddum, sem
berast frá Vestur-íslendingum með
þessu timariti og þeim vilja, sem
það lýsir á þvi, að halda við is-
lenskri tungu og menningu vestra.
Því hvaða skoðanir sem menn kunna
að hafa á möguleikum þess við-
halds i ftatatíðinni, er það víst að í
náinni framtíð er engin þörf á þvi
að Vestur-íslendingar klofni út úr
islensku þjóðerni, eða verði vilja-
laust bræddir i deiglu erlendra þjóð-
brota. Hinsvegar er engin ástæða til
þess að ala á neinum islensknm
þjóðrembingi i þessu sambandi, eða
ætla að menn geti ekki verið eins
góðir borgarar vestur þar, þó þeir
haldi lifandi menningarsambandi við
forna átthaga. Og þetta er ekkert
hégómamál. Það er islenskt menn-
ingarmál. Hér er um að ræða fram-
tið þriðjungs allra íslendinga, — um
það að ræða, hvort undan islenskri
menningu á að ganga þriðjangur
þess sáðlands, sem hún hefir gróið
í undanfarið, um það að ræða, hvort
undan íslenskri tnngu eigi að svifta
þriðjungi þeirra stoða, sem hún
styðst við nú, um það að ræða,
hvort ræna eigi íslenskar bókmentir
þriðjungi þeirrar útbreiðslu, sem þær
hafa nú.
Það má sjilfsagt dæma misjafn-
lega um það, sem Vestur-Islendingar
hafa af mörkum lagt til islenskrar
menningar. Það er áreiðanlega ekki
alt saman fyrsta flokks varningur.
En vörugæðin í »móðurlandinu«
geta nú lika brugðist til beggja vona.
En hvað sem um það er, þl er það
víst, að samvinna Austur- og Vestur-
íslendinga á sviði andlegra og verk-
legra mála getur þegar rétt er
áhaldið verið frjósamt og þrótt-
mikið menningarmeðal báðum þjóð-
brotunum. Og þar að auki ættu
Vestur-íslendingar að vera tilvalinn
menningarmiðill milli íslendinga og
hins enskumælandi heims.
Mér hefir flogið eitt í hug þegar
eg hef velt þessu fyrir mér. Hér
er ekki nóg að tala, hér þarf að
starfa. Hér þarf með þrótti og þori
að koma fótum undir lifandi og
starfandi menningarsamband Aust-
ur- og Vestu íslendinga, sambandi,
sem haft gæti bætandi áhrif á margt
það, sem nú fer öfugt og aflaga.
Það þarf að hrista »heiðraðan al-
menning* þangað tíl hann skilur
hvað i húfi er. — í vestanblöðun-
um hefir verið rætt um það undan-
farið, að menn vildu þar sýna ein-
hvern sóma minningu þeirra, sem i
stríðinu féllu »fyrir landið og kóng-
inn sinn«. Um þetta má auðvitað
deila og hefir verið gert vestra, svo
ákaft, að framkvæmdirnar virðast
engar ætla að verða. En er það
nokkur frágangssök, að þessi minn-
ingarstarfsemi taki höndum saman
við hina ttarfsemina, sem nú virð-
ist vera einna efst á baugi vestur
þar — þjóðræknisstarfsemina. Féð,
sem áætlað var, t. d. til minnis-
merkisins yfir fallna hermenn, var
stórfé á Islenska visu. En samvinnu-
starfsemin milli Austur- Og Vestur-
íslendinga á við örðugan fjárhag að
húa. Danir og íslendingar hafa i
sinni samvinnu komið sér niður á
skipulag, sem hér gæti orðið til
fyrirmyndar, þar sem er stofnun sátt-
málasjóðsins. Það gæti verið til fyrir-
myndar i því að Islendingar austan-
hafs og vestan stofnuðu með sér
samskonar sjóð til að styrkja sina
samvinnu. Ef honum væri stjórnað
af skynsamlegu viti og vel væri til
til hans stofnað, gæti hann orðið sá
grundvöllur, sem framtiðin gæti reist
á þá brúarsporða, sem borið gætu
tengslin milli íslenskrar menningar
beggia megin hafsins. Og hann gæti
jafnframí orðið glæsilegasta minnis-
merki islensks framtaks og íslenskra
framtííarvona — gætí orðið Islend-
ingum meiri vegsauki og meira
menningarmerki en nokkur steini
studdur varði.
Þegar litið er yfir íslensku tíma-
ritio, verða heildaráhrifin af þeim
þau, að þau eru að meira eða minna
leyti bókmentalegs efnis, þó þeim sé
annars ætlað að vera almenns efnis.
Þó er ekkert þeirra einskorðað á þvl
sviði. Þetta, hvað bókmentaefnin
eru oftast yfirgnæfandi, er f sjálfu
sér ekki nema eðlileg afleiðing þess,
hvert áhugi og hæfileikar þjóðarinn-
ar yfirleitt beinast. Sagnfræði og
skáldskapur hafa til rkams tíma ver-
ið þau sviðin, sem íslendingar hafa
skapað mest verðmæti á. Tlmaritin
birta líka oft sögulegar greinar —
síðasta Eimr. t. d. grein um Gvcnd
góða eftir M. f. o? er hann þar að
sumu leyti skoðaður i öðru ljósi,
en nú er annars algengast meðal
»lærðra« manna, því þeir skipa G.
einna helst i flokk meðal flakkara
og landshornalýðs. önnur ritgerð er
I Skírni eftir Matthias Þórðarson
þjóðmenjtvörð um nýjustu rannsókn-
ir viðvikjandi Ynglingasögu Snorra
og Ynglingatali Þjóðólfs úr Hvini.
Munu þetta upprunalega vera fyrir-
lestrar og er gott að fá þá nú á
prenti, þvi svo fór að minsta kosti
mér þegar þeir voru fluttir, að eg
heyrði ekki helming þeirra fyrir
svefnhrotunum i sessunautum min-
nm. En rannsóknirnar eru mjög
meikilegar fyrir sannfræði konnnga-
sagnanna og virðast að ýmsu leyti,
ásamt öðru góðu, ætla að verða ti
þess, að lækka nokkuð öldur þeirr-
ar stefnu, sem úr fornsögunum
hefir viljað gera nokknrskonar
•históriska rómana*. Mætti annars
gera meira að þvi en gert er, að
færa saman i smáritgerðir yfirlit um
rannsóknir og niðurstöður fræði-
manna á þessum sviðum. Fjöldi
manna hérlendis hefir gaman að
þessum efnum, en hinsvegar ekki
tök á þvi, að fylgast með i erlend-
um sérfræðiritum.
Að sumu leyti er reynt að bæta
úr þessu með ritdómum. En það er
hvorutveggja, að þeim er ekki ætl-
aður viður bás, enda oft ekki feitan
gölt að flá, þar sem þeir eru. Skirn-
is-ritdómar eru nú t. d. með mesta
og besta móti, en þó aðeins 14 sið-
ur af rúml. 200. Meira rúm var
ekki fyrir þá. Hins vegar var nóg
rúm fyrir félagatal á 40 síðum. Svona
er þetta 1 öllum timaritunum. Afleið-
ing þessa, að ýmsu leyti, er sú, að
þrátt fyrir alla bókmentahneigðina
og dýrkunina er i rauninni ekki til
hér annað það meginafl, sem
mótar hverjar bókmentir — en það
er ritskýringin. Hún hefir ekki get-
að orðið neinn lifandi máttur i þró-
un bókmentanca, hún hefir ekki
getað skapað þar neitt verðmæti,
íún hefar ekki getað bent á nýjar
leiðir og ekki getað lokað gömlum
afvegaleiðum. Hún hefir ekki getað
brotið bókmentunum braut inn i
sálarlif lesendanna — ekki plægt
jarðveginn fyrir auknum skilningi
og bættum smekk. Hún hefir ekki
verið viðurkend, sem sjálfstæð grein
isl. bókmenta, sem ætti þar verk að
vinna i samræmi við aðrar greinar.
Með þessu er ekki átt við neitt
smámunalegt »visinda*-pex, heldur
blátt áfram og heilbrigða bókmenta-
fræði, sem er svo óhið öðrum grein-
um bókmentanna, að hún geti kveð-
ið upp óvilhalla dóma, sem bæði
höfundum og lesendum væri einhver
gróði. Með þessu þarf hún þó ekki
að vera að neinum »kanti« við þær
greinar. Þær hljóta altaf að taka
áhtifum hver af annari.
Skorturinn, sem er á þessu svæði,
er bersýnilegur. Bókmentaskoðanir
manna og listasmekkur er á ringul-
reið og ruglingi. En alt og allir vaða
npp í einhverskonar »fagurfræði«.
Og þar kemur til greina eitt merki-
legt ísl. einkenni. Nú er sögð öld
sétfræðinganna og »Iærdómsins«. Nú
þurfa allir, konur og karlar, iðnaðar-
menn og iþróttamenn, sjómenn og
bændur, lærðir og leikir, að fá ein-
hverja sétfræðilega mentun. Enginn
er til nokkurs fær, nema hann hafi
gengið i viðkomandi »sérskóla« og
lokið »þar tilheyrandi prófum«. Þetta
getur nú verið gott fyrir sinn hatt.
En þrátt fyrir þetta eru til tvö svið,
þar sem enginn heimtar »sérþekk-
ingu«, þar sem allir tala með og
allir hafa vit á öllu og allir betra
vit en »allir aðrir*. Þetta er póli-
tik og bókmentir. Að vissu leyti er
þetta reyndar ekki lastandi, það lýs-
ir áhuga og sýnir að til er jarðveg-
ur, sem ætti að mega rækta. Ög
það ætti einmitt ritskýringin að geta
allra best. Þvi hitt dylst vist ekki
neinum kunnugum, að þessa muni
þörf. En nndir það mætti renna
mörgum rökum og tína til þess
mýmörg dæmi úr ísl. ritdómum
siðustu ára. Hér má aðeins benda :
eina nýjustu greinina — Nýjar
stefnur, eftir Jón Björnsson, í Tima-
riti Þjóðræknisfél., enda segja útg.
sjálfir um margt i henni, að það séu
»sannnefndir sleggjudómar* þó hún
sé lipurt skrifuð — og hefir margt
lýgilegra staðið i vestanblöðunum.
Ein tillaga hefir komið fram, sem
bætt hefir getað úr i þessu efni á
sínu sviði. Það var till. um bók-
mentafræðina, sem námsgrein i
Mentaskólanum. En meirihl. menta-
málanefndar þóknaðist ekki sú ný-
breytni. Hún sagði að það væri a
þvi að nem. hefðu svo Htið vit ii
bókmentum. Og þess vegna mátti
ekki reyna að kenna þeim að hafa
betur vit á þeim. Og þessi »logik«
er eftir mentamálanefnd, sem hefir
lært að hugsa eftir gömlu reglu-
gerðinni.
C -1' 'J.
Gaml a og nýja reglugerðin, eða
skólamálin, eru annars, eins og von
er, ennþá talsvert rædd. Þau eru
ka sjálfsagt eitt af stórmálum þeim,
sem nú bíða úrlausnar. Pill Sveins-
son skrifar um þau i Skírni og eru
>ar margar athngasemdir rétti-
ega gerðar. Þó er einkennilegt að
sjá þar, hvað skoðanir eru marg-
dofnar í þessu máli. »Gömlu« menn-
irnir héldu flestir fram bæði stærð-
iræði og latinu sem því »eina sálu-
íjálplega*. En P. Sv. vill nú bæði
atínu og grisku, en fer hæðilegum
orðum um alt stærðfræðisdaður.
Annars ber nokkuð á þvi í þessari
grein og þó meira í nýkominni
skólaskýrslu Arna Þorvaldssonar, að
mótspyrnan sem gamla skipulagifS
tefir mætt, stafi af einhverri til-
meigingu tii þess, að koma »lýð-
iáskólablæ« eða »praktiskum« kram-
arasvip á »æðri« skólana til að gera
iá auðsóttari skussum og ónytjung-
um. Og það er talað um baráttuna
milli »humanismans« og »utiliarism-
ans«. Af þvi að sá, sem þetta skrif-
ar, átti nokkurn þátt i þeim and-
róðri sem varð móti áliti menta-
málaráðunautanna á stúdentafundun-
um í vetur, vill hann fyrir sitt leyti
eiðrétta þetta. Á þvi er enginn efi,
að bóta er þörf á skólamálunum,
og jafnvist er það, að þær bætur
: ást ekki með einstrengingslegri
aukningu latneskrar málfræði út af
fvrir sig, enda er hún i sjálfu sér
ekkert »vörumerki« hins »sanna
humanisma* að efninu til — held-
ur hefir hún verið það form, sem
hann hefir birtst i. Menn geta þvi
verið hvetrar skoðunar sem er um
um »humanismann«, þó þeir vilji
endurskoðun skólaskipulagsins i sam-
ræmi við almenna stefnu menning-
arinnar og persónulega þroskaþrá
einstaklingsins. Og ef þessir menn
hefðu fyrir því að lita í kringum
sig, t. d. til Englands og Þýzka-
lands, mundu þeir sjá að allsstaðar
eru vakandi kröfur um endurskoð-
un gamla skipulagsins, lika frá þeim
sem annars fylgja »klassisku« stefn-
unni og ekki er »brugdidum« utilia-
risma.
Annars er það einkennilegt um
mentamálaumræðurnar, að þar hefir
einn skóli aldrei komið til greina,
og það er sjálfur háskólinn. Það er
þó mála sannast, að hann hefði að
ýmsu leyti gott af þvi, að hverfa
ekki alveg i eftirtektarleysi og þögn.
Arni Pálsson hefir líka gert hann
og ýmislegt sem hann snerti að
nokkru umtalsefni i seinasta Skirni.
Talar hann þar um islenska menn-
ing og útlenda, og vill sýna það,
að vöxtur og viðhald isl. menning-
ar hafi frá öndverðu bygst á þvi,
að runnið hafi saman straumar inn-
lendrar og erlendrar menningar,
einkum fyrir áhrif utanfara isl. náms-
manna — en nú sé að taka fyrir
þær ferðir vegna óheppilegra ráð-
stafana, einkum háskólans hér. í
sambandi við þetta eru svo gerðar
ýmsar sögulegar athuganir, sumar
vlst nýjar, þó ekki verði þær rök-
ræddar meðan þær eru ekki fyllra
framsettar en þarna. Má t. d. benda