Ísafold - 21.09.1921, Side 1

Viknblað. Verð: 5 kr.
árg. — Gjalddagi 1.
júlí.
Símar 499 og 500.
Ritstjórar: Vilhjálmur Finsen og Þorateinn Gíslason..
Afgreiðsla og inn-
iheimta í Lækjargötu
2. — Talsími 500.
ísafoldarprentsmiðja h.f.
XLVIII. árg.
Reykjavík, Miðvikudaginn 21. september 1921.
38. tölublað.
Svar til J. H.
Eftir tveggja ára umhugsun, og
nákvæma yfirvegun, fer fónas Hall-
dórsson i Hrauntúni loksins að leit-
ast við i Lögréttu 31. og 32. tbl.
þ. á. að svara grein minni. er stóð
í sama blaði árið 1919. Ætla mætti
nú að hann væri búinn að hugsa
sig svo vel um, eftir svo langaa
tíma, að frá hans hendi kæmu á-
byggilegar rökfærstur gegn því, sem
eg hefi skrifað, og ýtarlegri lýsing á
Þingvallaskógi, vexti hans og *við-
gangi, en grein hans ber vott um.
Honum tekst mjög ófimlega að hagga
við nokkru -af þvi, sem eg hefi skrif-
að um skóginn og býlin á hraun-
inu, i sambandi við friðun Þingvalla.
Skoðanir og rökfærslur J. H.,
sem hann færir málstað sinum til
stuðnings, og sem eiga að hrekja
það, sem eg hef sagt, eru svo úr-
eltar, að ætla mætti að þær væru frá
17. eða 18. öld. Fer ekki hjá því,
að hann skilji og viti miklu betur
um málefnið, sem hann skrifar um,
en hann lætur.
f. H. segir mig »bresta kunnug-
leika og góðar heimildir að til skrifa
um Þingvallahraun*. Um heimild-
irnar er það að segja að margar
þeirra eru frá f. H. sjálfum, og má
hann þá kenna sér um, ef þær eru
ekki góðar. Fyrst þegar eg skýrði
J. H. frá hugmyndinni um að friða
Þingvallaland, og gera það að als-
herjar þjóðskemtigarði íslendinga,
fanst honum það þjóðráð. Þá gaf
hann mér ýmsar mikilsvarðahdi upp-
lýsingar um skóginn og býlin ein-
mitt með friðunina fyrir augum. Og
lét i ljósi að lítill skaði væri að býl-
unum, því að bæði væru þau léleg
og búskapur á þeim afskaplega erfið-
ur, eins og satt er. Enda fanst f.
H. ekki ástaeða til, fyr en nú, að
gera athugasemdir við það, sem eg
skrifaði um Þingvallafriðunina fyrir
árið 1919. Af hvaða ástæðum J.
H. hefir kastað trúnni á friðun Þing-
valla, og breytt skoðun sinni á vel-
megum hraunbýlanna, læt eg ósagt,
en ekkert bendir á, að búskapnum
hafi fatið fram, á seinni árum, og
síst hjá f. H. sjálfum á Hrauntúni.
J. H. telur skóginn á Þingvalla-
hrauni í mikilli framför einkum þar,
sem fé er mest beitt i hann á vetr-
um. Hefir hann heyrt menn segja:
»að hver skepna ræktaði fóður sitt
og bæti fyrir það sem hún eyðir.c
Með þessu virðist hann komast að
þeirri niðurstöðu að sauðfé rækti
skóginn og bæti fyrir það, sem það
bítur hann. Eftir þessari kenningu
ættu engir skógar á landinu að hafa
eyðilagst vegna fjárbeitar, heldur af
því að þeir hafa ekki verið beittir
nógu mikið. Víst er um það, að beit-
in hefir þau áhrif á skóginn að hann
verður »limafleiric eins og f. H.
segir, hann verður að margstofna,
kræklóttu, lágu og þúfumynduðu
kjarri. En það er svo langtfrá því,
að skógurinn taki við það framför-
um. Annars er'þessi skoðun J. H. á
skóginum álika og var hjá sumu gamla
fólkinu á túnasléttunum. Því þótti
skaði að missa þúfurnar því að yfir-
borðsflötur túnsins minkaði við það,
að taka þær í burtu, og þá yrðu
stráin að sjálfsögðu miklu fæni en
ella.
Þá segir f. H. að skógurinn á
Þingvallahrauni sé í vexti og hafi
»ekki verið víðlendari og samfeldari
um alt hraunið, þegar land bygðist*
en hann er nú, og að sjálfsögðu
álitur hann lika að skógurinn hafi
aldiei verið hærri. Ef skógurinn er
i vexti einhverstaðar á hrauninu,
þrátt fyrir sauðbeitina og skógar-
brunana, lítur helst út fyrir að hann
sé alveg ódrepandi, hve mikið, sem
hann er niddur, og að mikils árang-
nrs mætti vænta, ef hann væri al-
gerlega friðaður.
í fyrstunni hefir skógurinn vaxið
á Þingvallahrauni upp af fiæi, sem
borist hefir á hraunið, þá hafa vaxið
upp einstofna tré; þannig er birk-
inu eðlilegast að vaxa. Þegar trén
voru fullvaxin báru þau þroskað
fræ; vindurinn tók það og stráði því
í allar áttir. Þar sem fræin féllu í
góðan jarðveg og höfða skilyrði til
að festa rætur, þroskuðust þar enn
einstofna tré, er sáðu út frá sér.
Þannig gekk það koll af kolli. Skóg-
urinn breiddist út yfir hraunið og
iandið umhverfis það. Hefir það að
visu tekið mörg hundruð ár. A land-
námsöld var skógurinn búinn að ná
þeitn þroska og þeirri útbreiðslu,
sem hann gat náð, á hrauninu, sem
annarstaðar á landinu. Skilyrði fyrir
skóginn á Þingvallahrauni hafa ver-
ið mjög góð, eða ekki siður en þau
eru enn, enda hefir hann haldist þar
við frá því fyrsta, þótt sumstaðar
annnarstaðar á landinu hafi tekist að
útrýma honum með öllu.
Eftir því sem tímar liðu og farið
var að höggva skóginn og beita
sauðfé í hann breyttist útlit hans.
Fyrst voru, vitanlega, höggvin hæstu
og gildustu trén, og þá rjóðurfelt á
stórum svæðum i grend við bæina
og víðar. Trjáplönturnar, sem uxu
aftur í rjóðrinu, náðu ekki fullum
þroska vegna sauðfjárbeitar. Sauðféð
beit ofan af nýgræðingssprotunum
svo lengdarvöxturinn hætti. Nýir
angaruxu þá neðar út úrstofninum eða
rótinni, myndaðist þá margstofna
tré — lágt kjarr kræklótt og kýt-
ingslegt.
Þingvallahraun hefir nú algerlega
skift um búning, frá því í fornöld.
I staðinn fyrir einstofna trén, sem
stóðu svo þétt að tóku greinum
saman hátt yfir jörð, er nú kominn
strjáll kjarrskógur — krypplingur,
sem skríður víðast hvar með jörð.
Auk skógarkjarrsins á hrauninu ber
nú mest á lyngivöxnum móum,
smávíðisrunnum, örfokaflögum, ber-
um klöppum og mosaþembum. Hér
og hvar er töluverður grasgróður
innan um þetta, en er mjög gisinn
nema á smáblettum móti sól.
Þegar kjarrið er orðið gamalt,
feyskist það og deyr, án þess að
hafa nokkurntíma borið þroskað fræ,
en snmstaðar yngir það sig upp með
rótarskotum. Ótal smáteinar vaxa út
úr rórarhálsinum eða rótinni, er sauð-
féð gerir svo að ávöla og þúfu-
mynduðu kjarri, eins og áður, jafn-
óðum og þeir vaxi.
Hér og hvar á upphrauninu er
furðu hávaxið kjarr á strjálingi, sem
víða er farið að feyskjast af elli, en
sumstaðar umhverfis það er lágt kjarr,
og krypplingslegt, sem vaxið hefir
upp af skógarrótum. Fljótt á litið
virðist skógurinn vera i vexti og
breiða sig út, og langt til að sjá
sýnist hraunið vaxið allsamfeldu
kjarri, en þegar um það er gengið
greiðist það alt í sundur, og langt,
gróðurlítið bil verður á milli runn-
anna. Þetta stafar af því, að hvergi
nærri alstaðar vex upp aftur skógur
þar, sem gömlu runnarnir stóðu, þvi
rótin hefir dáið út og jarðvegur blás-
ið burtu.
Þannig hefir skógiuum hnignað
öld eftir öid, og með áframhaldandi
beit og skógarhöggi fer svo að lok-
um að birkikjarrið nær ekki hærri
vexti en víðirrunnarnir og lyngið,
og hverfur svo fyrir fult og alt.
Þetta hefir átt sér stað á Þingvalla-
hrauni og alstaðar annarstaðar á Iand-
inu þar sem skógur hefir eyðst af
fjárbeit og höggi.
Margt bendir á, að skógurinn á
hrauninu hafi bæði verið hærri,
þéttvaxnari og miklu víðáttumeiri
fyr á öldum en hann er nú. Meðal
annars má benda á, að enn þá finn-
ast leifar af birkikjarri 8—900 fet
fyrir ofan sjávarmál í Ármannsfelli
og víðar.
Veðráttufarinu kennir f. H. um,
að skógurinn hafi ekki getað vaxið
eða náð meiri útbreiðslu á hrauninu
til forna en nú. Frekar má þakka
veðráttunni vöxt og viðgang skógar-
ins. Eins Og áður er tekið fram,
feykti stormurinn birkifræinu út um
hagann, regnið festi það við jarð-
veginn og snjórinn skýldi ungvið-
inu á vetrum meðan það var veik-
burða, og viðkvæmast fyrir áhrif-
um.
Þá þykist }. H. geta sannað það
með gömlu vegunum á Þingvalla-
hrauni að skógur eða annar gróður
hafi ekki verið þar meiri til forna
en nú gerist. Er nú flest notað til
að dyija skógarspellin og landníðsl-
una, sem átt hefir sér stað um lang-
an aldur á hrauninu. Hvert manns-
barn, sem komið er til vits og ára,
veit að fjölfarnir hraunvegir stigast
fljótt ofan á bera klöpp í þunnum
og lausum jarðvegi, og ekki síður
fyrir það, þó að þeir liggi gegnum
stórvaxinn og gróðursælan skóg.
Slikir vegir eru fljótir að gróa upp
aftur eftir að þeir eru aflagðir, og
bendir það á hve jarðvegurinn er
frjósamur, og hefir á fyrri tímum borið
mikinn gróður.
•Óheppilegt* telur f. H. að eg
skyldi fletta upp í jarðabók Á. M.
til að sanna það, sem eg hefi sagt
um skóginn og býlin á hrauninu.
Alítur hann ekki bókina sérlega góð-
ar heimildir, þar sem hann telur að
á dögum A. M. hafi verið skógur
minni á hrauninu en nú og færri
fénaður á býlunum. En vel má það
vera, eins og f. H. segir, að býlin
á Þingvallahrauni hafi áður verið
hvert öðru til niðuidreps, því að
þéttbýli á óræktuðu landi, þótt land-
lostir séu góðir, getur aldrei þrifist,
til lengdar, en þvi betur sem landið
er ræktað, því fleiri býli getur það
borið, fætt fleira fólk og búpening,
og þá geta býlin stuðst hvert við
annað.
Rétt mun það vera hjá }. H. að
Fíflavellir séu fyrir norðan Sijald-
breið, en Eiriksvellir fyrir austan
hann. Treysti eg f. H. til að vita
þetta rétt. Annars er það mjög óvið-
feldið hve mikið er af röngum ör-
nefnum á korti mæhngamannanna
dönsku í Þingvallalandi og kringum
f. H. í Hrauntúni, eftir því sem
hann segir sjálfur frá, og fleiri fróð-
ir menn. Bæði eru nöfnin afbökuð
og færð úr stað. Hefði f. H. átt að
finna hvöt hjá sér til að leiðrétta
þetta, úr þvi hann kom ekki í veg
fyrir rangnefnin í fyrstunni. Forn
heiti á landshlutum kringum Þing-
velli breytast og verða úr lagi færð,
sem annars hefðu staðið óhögguð um
aldur og æfi. Þetta er enn eitt sýnis-
horn af ræktarleysi manna gagnvart
Þingvöllum, að láta sig einu gilda
hvort örnefni kringum staðinn eru
rét-t eða röng.
f. H. gerir nú mikið úr þvi, meðal
annars, hve Hrauntún sé gott býli,
og segir að það gefi af sér að jafn-
aði tveggja kúa fóður og á annað
hundrað hesta af útheyi. Auðvitað
hefir tilgangurinn verið 'sá, með því
að byggja Hrauntún i fyrstuuni, að
reyna að gera þar sem lifvænlegast.
En það er hvorki túnið né engjarn-
arnar, sem haldið hefir lífinu i ábú-
andanum þar heldur skógurinn kring-
um býlið, þar í liggur aðalkjarninn.
Það var hann, sem gerði kotið byggi-
legt í fyrstunni, og án hans hefði
það ekki haldist í ábúð. Þó að f. H.
nefni hér tveggja kúa fóður af tún-
inu veit hann það vel, að túnið hefir
oft ekki gefið meira aí sér en eitt
kýrfóður, og engjarnar lika oft helm-
ingi minna en hann segir, hafi þær
þó ætið verið ljáberandi.
Þar sem hann talar um, að á
Hrauntúni hafi verið ræktaðar engj-
ar, á hann við Hofmannaflöt; það
er sléttur valllendisharðbali, sem nátt-
úran hefir búið til ogræktað, senni-
lega löngu fyrir labdnámsöld, en
ekki f. H. eða nokkur annar maður.
Flötinni hefir aldrei verið sýnd svo
mikil rækt, að menn hafi girt hana
eða varið fyrir átroðningi, hvað þá
heldur komið i veg fyrir, að hún
blési upp. Er nú stór sneið af henni
orðin að moldarflagi, sem á fyrir
höndum að stækka, en ekki minka,
ef ekki verður ráðin bót á. Það er
þvi fjarstæða að gefa það i skyn, að
flötin sé ræktuð af manna höndum.
En þess má geta að engi þetta
mundi, því miður, liklega verða fyr-
ir utan þau takmörk, sem komið
hefir til orða að friða.
Engan furðaði á þvi, þó að f. H.
þætti leiðinlegt, að sjá fram áeftirkom-
endur hans á Hrauntúni spiltu svo
skóginum og öðrum landkostum þar,
að býlið hyrfi af sjálfu sér úr ábúð,
og yrði óbyggilegt, er timar liða,
eins og önnur býli, sem fyr á ö'.d-
nm hafa lagst i eyði á hrauninu.
En hins vegar ætti honum að vera
kærari sú tilhugsun, að búskrpn-
um ytði fórnað á býlinu, eftir
hans dag, fyrir friðun og vernd-
un Þingvallahrauns, svo að skógin-
um og öðrum gtóðri yrði borgi*,
fyr en um seinaD, landi og þjóð til
vegs og sóma.
Býlin á Þingvallahrauni eru í
óskiftu landi Þingvallakirkju, og em
því með öllum sínum gögnum og
gæðum almennings eign, og hafa
eflaust ve ið það fiá alda öðli og
aldrei gengið kaupum og sölum né
komist í braskara hendur. Hér á
það ekki við, sem f. H. segir, að
rikrnu hafi verið gefin jörð, þar sem
Hrauntún er. Leigusala verður aldrei
gefin eign, sem hann á og selur á
leigu. Rlkinu er nú lítil eign í þeim
eyðibýlum, sem enn sér votta fyrir
á hrauninu, þótt einhvern tíma hafi
staðið f blóma. Og varlega má full-
yrða að Hrauntúnsland sé nú meira
virði til ábúðar, en það var fyrir
90 árum, þegar það var bygt upp.
Það er nú einu sinni siður að taka
út bæjarkofana þegar ábúendaskifti
verða og láta svara ofanálagi fyrir
fyrningu þeirra. Engum manni er
ge:t að skyldu að bera ábyrgð á
því, hvernig hann fef með lands-
gæðin. Þó að það hafi langmesta
þýðingu.
Geta má þess, að nú er Stýfli-
dalur i eyði, einhver langbesta bú-
skaparjðrðin í Þingvallasveit, fyrir
þá sök að hún hefir gengið kaup-
um og sölum og, að sögn, lent í
braskara höndum; væri sú jörð vel
setin, tún stækkað og ræktað, gæti
hún borið miklu meiri kvikfénað og
fætt fleira fólk, en nú er á öllutn
hraunbýlunum til samans, sem kom-
ið hefir til orða að taka úr ábúð
vegna friðun Þingvallalands.
Þá er og önnur jörð, í Þingvalla-
sveit, i eyði þetta árið, og sú þriðja
var óbygð í fyrra, rétt við hliðina
á ) H. Lítur út fyrir að honum
þykt þetta ekkert athugavert, ea það
sýnir þó, að ekki þarf altaf að
kenna um friðun skóganna að jarð-
ir leggist i eyði.
Það gerist ekki þörf að eltast við
fleiri atriði i grein f. H., enda er
tilgangslaust að rökiæða við þann
um friðun og ræktun, sem hvorngt
skilur eða vill skilja.
Þar sem f. H. eignar mér »rang-
færslur*, »misskilning«, »öfgar«,
»ósannindi« o. fl. þess háítar, visa
eg þá aftur heim til fððurhúsanna að
Hrauntúni.
Undanfarandi kynslóðir hafa tekið
með sér i gröfina, ef svo mætti að
orði komast, mest alt af skóginum
sem klæddi landið til forna, og
sennilega verður erfitt að varna þess,
að eitthvað af skógleifunum, sem
eftir eru, fari sömu leiðina, með
núverandi eða næstu kynslóð, ef
margir verða til þess, eins og }. H.,
að reyna að telja sér og öðrum trá
um, að skógurinn hafi aldrei verið
meiri, og sé að vaxa og breiðast út,