Ísafold - 13.10.1921, Qupperneq 1

.9
Vikublað. Verð: 5 kr.
árg. — Gjalddagi 1.
júlí.
Símar 499 og 500.
Ritstjórar: Vilhjálmur Finsen og Þorsteinn Gíslason.
Afgreiðsla og inn-
íheimta í Lækjargötu
2. — Talsími 500.
ísafoldarprentsmiðja h.f.
XLVIII. árg.
Reykjavík, Fimtudaginn 18 október 1921.
41 tölublað.
Ræða
Ólafs Lárussonar prófessors
við setningu Háskóla íslands.
3. október 1921.
Háttvirta samkoma.
Við þessa háskólasetningu er þess
að minnast, að á umliðnu háskóla-
ári urðu nokkrar breytingar á
kennaraskipun háskólans. Binn
kennari kvaddi háskólann, pró-
fessor Lárus H. Bjarnason, er var
skipaður dómari í hæstarétti í
árslok 1919, en hafði með hönd-
um kenslu hér við háskólann fram
á umliðið háskólaár. Hann liafði
verið prófessor í lagadeild há-
skólans síðan háskólinn var stofn-
aður og áður forstöðumaður Jaga-
skólans. Og er hann nú víkur
héðan á brott vil ég í háskólans
nafni þakka honum fyrir starf
hans hér í þarfir háskólans, ís-
lenskrar lögfræði og lagakenslu,
og óska honum allra heilla og
frama í hinni nýju stöðu hans.
Tveir nýjir kennarar hafa komið
að háskólanum, þeir prófessor
Magnús Jónsson í lagadeild og
settur prófessor dr. phil. Páll Egg-
ert Ólason í heimspekisdeild.
Þessa nýju starfsmenn háskóla
vors vil jeg bjóða velkomna hing-
að og árna þeim allra. heilla og
vísindaframa.
Háskóli vor hefir nú starfað í
10 ár. Það er því ef til vill ástæða
til þess, einmitt nú við þetta tælji-
færi, að minnast nokkuð á hag
hans nú og að undanförnu, og á
i'ramtíðarhorfur hans.Einnig mætti
spyrja um árangurinn af starfi
lians hingað til og um það hvört
vonir þær er til hans voru settar
í upphafi hafi ræzt eða brugðist.
Þeirri spurningu ætla ég þó ekki
að svara. Bæði er málið of skylt
oss kennurum háskólans til þess
að vér tökum oss dómsvald í því,
og auk þess er starfstími háskól-
ans enn of skammur til þess að
dæmt verði með rökum um árang-
urinn af starfi hans. Það mál verð-
ur háskóli vor að leggj» undir
dóm síðari tíma manna. Og ^rú
mín er sú, að háskólanum sé það
óhætt, að dómurinn muni á sín-
um tíma verða á þá leið, að eftir
atvikum hafi starf háskóla vors
heppnast vel, að stofnun hans hafi
verið framfara- en ekki afturfarar-
spor í menningarviðleitni þjóðar
vorrar. Hitt vildi ég leyfa mér að
minnast á með nokkrum orðum,
hag og einkum horfur háskóla
vors, það hlutverk sem honum er
ætlað að vinna, hvort unt muni að
levsa það af hendi og þá með
hverjum hætti.
Þegar háskóli vor var stofnað-
ur var honum ætlað að vera mið-
stöð vísindalífs hér á landi og að
veita embættismannaefnum þjóð-
arinnar vísindalega mentuh í|
fræðigreinum sínum, svo að þeir
að loknu námi væru færir um að
gegna þeim störfum er þeim yrðu
falin. Að því undanteknu, að gert
er ráð fyrir kenslu í færri fræði-
greinum hér en við aðra háskóla,
eru sömu kröfur gerðar til há-
skóla vors og annara háskóla. En
þó svo sé vantar mikið á að há-
skóli vor sé svo úr garði gerður
að hann geti jafnast á við er-
lenda háskóla. Hvort sem litið er
á kjör kennara háskólans, tölu
þeirra, kjör stúdenta við háskól-
ann, söfn hans og önnur slík
hjálparmeðul, er honum eru nauð-
synleg eða aðrar ytri aðstæður
hans, þá er í þeim efnum alt svo
fátæklegt hér að það verður eigi
borið saman við aðra háskóla.
Enn er háskóli vor aðeins byrjun,
aðeins vísir til háskóla. Og þetta
er í raun og veru bæði skiljanlegt
og afsakanlegt. Jafn fátæku og
fámennu þjóðfélagi, og vort er, er
það um megn að veita menta-
stofnunum sínum öll sömu kjör að
þessu leyti og aðrar auðugri og
stærri þjóðir megna að bjóða. Það
er ef til vill nokkuð efasamt,
hvort rétt hafi verið að gefa þess-
ari mentastofnun vorri háskóla-
nafn. Sumir hafa óttast að hann
mundi kafna undir því nafni. Þeir
menn, er háskólann stofnuðu voru
samt svo bjartsýnir að þeir ótt-
uðust það eigi. Þeir gáfu honum há-
skólanafn, en með því bundu þeir
bæði kennurum háskólans og þjóð-
inni skyldur á herðar. Kennurum
háskólans þá skyldu að leggja
krafta sína svo vel fram í starfi
þeirra hér við háskólann, að hér
verði um vísindalíf og vísinda-
lega starfsemi að ræða, og þjóð-
inni þá skyldu að 'efla háskólann
svo og styrkja, að vísindalíf geti
þróast innan vébanda hans. Þeg-
ar dæma á um það, hvort háskóli
vor ber nafn með réttu, er að
líta, ekki á quantitas starfs hans,
hversu inikið er unnið, heldur á
liitt, qualitas starfsins, hversu vel
er unnið. Hversu, fjölbreytt eða
umfangsmikið starf hans er skiftir
í sjálfu sér ekki mestu máli.
Hversu margir námsmenn leita
hingað skiftir heldur ekki máli.
Háskóli vor á ekki, fremur en aðr-
ir háskólar, að vera aðeins kenslu-
stofuun heldur á hann einnig að
vera rannsóknarstofnun. Aðalatrið-
ið er að hann, svo langt sem starf
hans nær, geti veitt námsmönnum
sínum jafn góða mentun og aðrir
háskólar alment veita, og að hann
geti lagt af mörkum sinn skerf til
hins sameiginlega þekkingarfjár-
sjóðs mannkynsins, vísindanna. En
spurningin er þá þessi. Er þess að
vænta að vort fámexma þjóðfélag
geti borið uppi mentastofnun er
rækt geti þessi hlutverk? Sú
spurning er einn liður í annari
umfangsmeiri spurningu, þeirri
spurningu hvort þjóð vorri sé unt
ífð lifa lífi menningarþjóðar. Um
það hefir verið efast. Eg minnist
þess að hafa lesið þau ummæli út-
i lends fræðimanns; er ferðast hafði
I hér á landi fyrir skömmu, að hann
furðaði sig á því, og taldi það
lieimskulega ofdirfsku að oss
skyldi koma það til hugar að fær-
ast það í fang að lifa lífi menn-
ingarþjóðar í hálfgerðu heim-
skautalandi. En það mark höfum
vér samt sett oss. Og vér höfum
gert það í þeirri trú, að landið,
þiátt fyrir hnattstöðu þess, geti
borið menningarlíf og að þjóðin
væri þeirri atgjörfi gædd að hún
gæti lifað menningarlífi. Eg geri
ráð fyrir að vér séum allir sann-
færðir um að þar höfum vér á
réttu máli að standa. Hitt dylst
engum að örðugleikarnir á menn-
ingarbrautinni eru margfaldir hjá
oss á við það sem er hjá öðrum
fjölmennari og ríkari þjóðum. Yér
geturn því heldur eigi vænst þess
að menning vor verði eins fjöl-
breytt og eins auðug og menning
þeirra. En alt um það getum vér
gert oss von um að vér getum
verðskuldað að vera taldir í tölu
menningarþjóða heimsins. Til þess
að svo verði verðum vér að rækja
margvíslegar skyldur. Ein skyld-
an, og það ein æðsta skyldan, er
sú sem lýtur að mentalí'fi þjóðar-
innar, og það er sú skylda sem
háskóla vorum kemur mest við.
Það er sú skylda, sem honum er
einkum ætlað að rækja. Og þar er
um tvent að ræða, að þiggja o£
að veita, að fylgjast með vísinda-
lífi annara þjóða og að gera það
ng þær nýungar er þar verða
arðberandi fyrir menningu vora,
og að reyna eftir mætti að leggja
sjálfstæðan skerf til vísindanna,
reyna að finna nýja þek'kingu og
miðla öðrum þjóðum henni. Fyrst
í stað megum vér búast við að
verða fremur þiggjandi en veit-
andi og í sumum fræðigreinum
mun svo verða lengstum. En þessi
hluti starfs háskólans, að taka á
móti áhrifúm utan að í mentum og
vísindum, er þó næsta þýðingar-
mikill. Menn hafa efast um að það
verk væri í góðum höndum hér
hjá háskóla vorum, meira að segja
látið í ljós, að í þessu efni væri
stofnun háskólans háskalegt aftur-
fararspor, er horfði til frekari ein-
angrunar þjóðar vorrar í andleg-
um efnum en áður hefði verið.
Þá menn, er kveða vilja upp á-
fellisdóm yfir háskóla vorum á
þessum rökum, vil eg biðja þess,
að athuga fyrst vandlega hvérnig
menningarsambandi voru við um-
heiminn hefir verið hagað hingað
til. íslenskir námsmenn, er utan
hafa farið til þess að afla sér
menta, hafa um nokkurra alda
skeið því nær undantekningárlaust
leitað til eins einasta háskóla. Sá
háskóli er að vísu og hefur lengi
verið mjög merkur, en eg vil full-
yrða að hverri þjóð sé það skað-
legt að sækja öll erlend menning-
aráhrif til einnar þjóðar. Og jeg
vil fullyrða að oss íslendingum
hafi verið sú einangrun til tjóns,
að menning vor fyrir þá sök hafi
orðið bæði fáskrúðugri og ósjálf-
stæðari en ella mundi verið hafa.
Þeim sem óttast það, að einangr-
un stafi af háskóla vorum, vil eg
svara þessu: Háskólanum er það
full-ljóst að eitt af aðalverkefn-
H. Th. A. Thomsen
stofnaö 1837
Kaupmannahðfn C. Overgade 90.
Símnefni Hat, Talsímar 2348, 2349, 5212.
Virðingarfylst
D. Thomsen, fyrv. ræðismaður.
Eg annast sölu á öllum ísleuskum afurðum, saltfiski verkuðum
og blautum, þorski, löngu, upsa, síld, laxi og heilagflski, lýsi, o. s.
frv. á mörkuðum þeim, sem hver þessara vörutegunda selst best.
Hefi sýnishorn af íslenskum afurðum á ýmsum heimssýningum til
þess að greiða fyrir sölunni.
Útvega allskonar erlendar vörur með verksmiðjuverði, þýskar
vörur sérlega ódýrar, fatnað allskonar, nærföt, alfatnaði, utanyfir-
föt, olíufatnaði, smærri vefnaðarvörur, járnvörur, höfuðföt, skó-
fatnað, leirvörur, gler, lit, tóbak, sykur, sápu, pappír, veiðarfæri,
etc. etc.
Tek sem greiðslu íslenskar bankaávísanir fyrir hæsta gjaldverð
hór. Hefl góð sambönd til þess að selja íslenskar krónur hér.
Sendið íslenskar afurðir í umboðssölu eða tékk á íslenskan
banka til innkaupa. Of dýrt að nota lánstraust hér sem stendur.
um hans er að halda uppi menn-
ingai'samböndum við önnur lönd,
og hann hefir fullan vilja á að
rækja þá skyldu. Kennarar hans
hafa fullan vilja á að fylgjast með
því, er gerist í fræðigreinu þeirra
með menningarþjóðunum, og veita
hingað öllum þeim nýjum straum-
um í vísindum og mentum er þeir
telja þjóðlífi voru og menningu til
heilla. Og háskólinn vonast til
þess að geta sent árlega út í heim-
inn dálítinn hóp af efnilegustu
námsmönnum sínnm, að loknu
námi þeirra hér, til þess að afla
sér frekari þekkingar og haim von-
ar að þeir menn fari víða, kynn-
ist mörgu og flytji heim með sér
iir þeim förum margar góðar og
heillavænlegar nýungar.
Eg hvgg því að óttinn við það,
að andleg einangrun hljótist af há-
skóla vorum, sé ekki á rökum
bygður. Eg hygg að það megi
miklu fremur væuta þess að stofn-
un hans verði til þess að andlegt
samband vort við umheiminn verði
bæði fjölbreyttara og beinna en
hingað til hefir verið.
Ef vér viljum vera menningar-
þjóð, er oss ekki nægilegt að vera
þiggjandi í andlegum efnum, vér
verðum einnig að vera peitandi,
vér verðum að leggja fram vom
sjálfstæða skerf til vísinda og
menta. En eru nokkrar horfur á
að oss verði það unt? Vér stönd-
um þar að mörgu leyti illa að
vígi. Um sumar fræðigreinar er
því svo farið að sennilega verður
það lengstum tilviljun ein hvort
vér leggjum þar nokkuð nýtt af
mörkum. En samt er það svo að í
öðrum fræðigreinum stöndum vér
jafnvel að vígi og aðrar þjóðir eða
jafnvel betur. Óg í þeim fræði-
greinnm hafa íslenskir menn, að
undanförnu, lagt talsvert af mörk-
um. Eg á þar sérstaklega við
tvær fræðigreinar. Annað er tnnga
vor, bókmentir og menningarsaga.
Þar eigum við því láni að fagna,
að sú fræði hefir gildi langt út
fyrir þjóðfélag vort, og hún hefir
mikið gildi einmitt fyrir mestu
menningarþjóðir heimsins er nú
eru, frændþjóðir vorar germönsku
þjóðirnar. Forfeður vorir eru eina
forngermanska þjóðin, er látið hef-
ir eftir sig lýsingu, sem til nokk-
urrar hlítar er á þjóðlífi og menn-
ingu sjálfra sín, ritaða á tungu
sjálfra þeirra. Þangað geta
frændþjóðir vorar sótt margvís-
lega þekkingu, er þær hvergi fá
annarsstaðar, um uppruna sinn-
ar eigin menningar, þeirr-
ar menningar er nú setur svip
sinn á heimsmenninguna. Til þess-
ara fræða hafa íslenskir fræði-
menn lagt mikið og þeir eiga að
geta lagt enn meira til þeirra.
Háskóli vor hefir veitt þeim fræð-
um rúm innan vébanda siuna, sem
maklegt var og skylt, og vonandi
er að hann geti hlúð svo að þeim
að starf vort í þeim verði bæði
mikið og gott.
Náttúruvísindin eru sú vísinda-
grein, önnnr en norræn tunga,
bókmentir og menningarsaga, er
vér getum gert oss mesta von um
að geta auðgað. íslenskir vísinda-
menn hafa einnig unnið töluvert á
því sviði. Þar eigum vér því lífni
að fagna að búa í landi, sem frá
náttúrunnar hendi er bæði marg-
breytt og merkilegt. Það mun
óvíða, ef til vill hvergi, vera jafn-
gott tækifæri til að rannsaka ýms
atriði náttúruvísindanna og ein-
mitt hér á landi Eg skal aðeins
nefna eitt dæmi þess. Starf elds
og íss í sköpun jarðarinnar er
víst óvíða betra að rannsaka en
hér.Þar sem er náttúra lands vors,
bíður mikið verkefni, sem enn er
eigi rannsakað nema að nokkru
leyti. Það bíður vor íslendinga
sérstaklega, því oss er það mál
skyldast og vér eigum að standa
þar betur að vígi en aðrir. Þeim
fræðum er enn ekki ætlað rúm
hér við háskóla vorn, og er þar
mikils ávant. Og þess er óskandi
að eigi verði þess langt að bíða
að þau fái þar þann sess, er þeim
hæfir.
í þessum tveimur vísindagrein-
um ættum vér íslendingar sérstak-
lega að geta lagt eitthvað sjálf-
stætt af mörkum. Að þeim ættum
vér því sérstaklega að beina kröft-
um vorum. Háskóla vorum er sér-
staklega skylt að reyna að hlúa
að þeim fræðum og efla þau, því