Ísafold - 01.01.1926, Blaðsíða 2

ÍSAFOLD
ureyri. Póstbrjefin, sem þangað
komu með einni ferðinni austan. úr
Múlasýslum og áttu að fara til
Reykjavíkur og útlanda voru send
með næstu ferð austur í Múlasýslnr
aftur.
Þó var það ekki verstur agnúinn,
hvað póstferðir voru fáar, nje hvað
póstafgreiðslan var ófullkomin. Hitt
var verra, hvað póstarnir fóru óvíða
um. Ferðalag brjefa og blaða, eftir
að þau komu á síðustu póststöð var
oft krókótt. og langvint. Þau voru
send bæ frá bæ, ef menn mundu
það, og eftir því sem þeim og þeim
fanst skynsamlegt og haganlegt. Þau
gleymdust í vösum ferðamanna og
tóku hina furðanlegustu útfirdúra.
Mjer er mjög minnisstætt um fyrsta
brjefið, sem jeg fjekk frá útlöndum
á æfinni. Það var skrifað í Toronto
í Canada, og það var helmingi leng-
ur á leiðinni frá síðustu póststöð,
sem var Yíðimýri í Skagafirði, fram:
að Goðdölum, en frá Toronto að
Yíðimýri. En það kom samt. Óhætt
mun að fullyrða, að mikið af brjef-J
um og blöðum kom aldrei til skila
á þeim árum, týndist á öllum þess-
um hrakningi. Öllum mun finnast
auðskilið, að þetta ástand örfaði
ekki til blaðakaupa.
En eins og kaupendum varð oft|
torsótt að fá blöðin, eins var ekki;
hlaupið að því fyrir blöðin að fá
efnið — frjettirnar. Þær komu
seint, og nýja bragðið var farið af
þeim, þegar þær komu loksins til
lesendanna.
Og þá var ekki auglýsingunum
fyrir að gangast. Enginn kaupmað-
ur auglýsti í blöðum vörur sínar.,
Því fór svo fjarri, að kaupmenn
væru að leggja út í þann kostnað,;
að þeim hugkvæmdist jafnvel ekki j
að nota glugga sína til þess að sýna
almenningi neitt af því, sem þeir
höfðu á boðstólum. Þeirrar hug-
kvæmni varð lítið vart í Reykjavík
fyr en um 30 árum eftir að Isafoldj
Það, sem mönnum gekk til með
þessa tilbreytni, var ótti við það, aö
stöðugt þingrof með aukaþingum,
sem var afleiðing af samþvktuni
komulagi líta, sem fram á.var farið hætti, þið Björn Jónsson, að við
í þeim frumvörpum. getum ekki þekt ykkur sunduh ‘,
En þó að íslendingar væru sam- sagði einn kunningi minn við mig,
mála í því efni, þá voru þeir engu þegar þetta blað var nýkomið út.
nær fyrir það um að fá vilja sínum „Við höfnm verið að lesa greinina. • stjórnarskrárfrumvörpum, mnndi
framgengt. Ilinn aðillinn, danska Stundum finst okkur við þekkja|gera þjóðina leiða á deilunni, þar
stjórnin, þvertók fyrir allar breyt- j Björn Jónsson, og stundum finst sem ekki var nokkur von um árang-
ingar. Og þó að oss fyndist vjer okkur við þekkja þig í henni.“ | ur, eins og stjórn Dana var þá s>ip-
sæta þá þungum búsifjum, munu Jeg hló og sagði ekkert. Jeg vissi uð. Þessi tilbreytni kom afskapleg-
flestir líta svo á nú, soin það hafi.það einstaklega vel, að þó að jeg um deilum af stað og var talin
verið mikið lán fyrir oss, hve danska hefði lært meira í íslensku af Birni, “uppgjöf allra vorra landsrjett-
stjórnin var fjandsamleg kröfum Jónss. en pokkrum öðrum manni, inda“. Isafold studdi þessa til-
vorum. Vjer værum tæplega sjálf-'þá var ritháttur okkar gjörólíkur. j breytni, og fjekk afar harðorð á-
stæt.t ríki nú, ef oss hefði verið, Leyndardómurinn, sem raönnum mæli fyrir. Nú mundi flestum finn-
skipaður landstjóri, samkvæmt | hugkvæmdist ekki, var sá, aS Björn ast sá ofsi nolckuð kynlegur, ef þeir
heiðni sjálfra vor. Og auk þess hefði Jónsson hafði samið upphafið á vildu hafa fyrir því að kynna sjer
landstjórafyrirkomulagið vafalaust greininni og beðið mig að ljúka þann þátt í sögu. landsins.
haft ýmsa aðra annmarka, sem eklri við hana. | Svo kom annað ágreiningsinálið
er ásta»ða til
sinni.
að rita um að þessu
var stofnuð, árið 1905, er verslunin’
, i
Edinborg byrjaði á því. En mestir.
örðugleikar blaðamenskunnar á
þeim tímum virðast mjer hafa verið
i
þeir, hve undur fábreytt líf þjóð-
arinnar var.
En þó að fæstir muni hafa fund-
íð mikið til þarfarinnar á nýju
blaði 1874, þá fór svo, að ísafoþi
var vel tekið. Þeir. sem líta yfir
fyrstu árganga Isafoldar, sjá það
auðvitað, að blaðið ber þau merki
þjóðlífsins, að fremur lítið ér á
seyði bæði í andlegum og líkamleg-
um efnum. En hún var alþýðleg,
auðskilin, gætin og frjálslynd. Og
yfir íslemskunni á blaðinu var vak-
að af hinni mestu umhyggju og ná-
kvæmni. Hún var spamaðarblað, en
framfarablað jafnframt. Alment
mun hafa verið skilið svo, sem hún
væri stofnuð til að styðja stjórn-
málastefnu Jóns Sigurðssonar. En
hans naut lítið við, eftir að hún
fór að koma út.
A fimm fyrstu þingunum, sem
háð voru eftir að vjer fengum
stjórnarskrána, var engin tilraun
gerð til þess að fá breyting á sam-
bandinu við Danmörk. Á þingunum
1885—’86 og 1893—’94 voru lands-
stjórafrumvörpin samþykt undir
aðalforystu Ben. Sveinssonar sýslu-
manns. ísafold studdi það mál, enda
mátti ekki heita, að neinn ágrein-
ingur væri um það með þjóðinni,
— þó að svo fígri nokkurum árum
síðar, að fæstir vildu við því fyrir-
Einar H. Kvaran.
Jeg kom til Reykjavíkur í maí-
mán. 1895 frá Vesturheimi og tók
þá þegar til starfa við ísafold. Eft-
ir nokkrar vikur var jeg settur á
blaðið sem meðritstjóri.
Samvinna við Björn Jónsson var
með afbrigðum ljúf og ánægjuleg
þeim mönnum, sem honum fanst að
færir væru um að leysa það af
hendi, sem þeir Iiöfðu tekið að sjer.
Hann ætlaðist til nokkuð mikils,
enda var hann sjálfur svo lirað-
virkur og mikilvirkur, að jeg efast
um, að í því efni hafi hann átt sinn
Líkt var og um ýmsar aðrar tveiin árum síðar, og þá var óneit-
greinir, að vi5 áttum báðir einhvern anlega meira í deiluefnið spunn-
þátt í þeim. Stundum höfðum við ið. Það var venjulega kallað „Val-
þaulrætt þær, áður en þær voru týskan“, eftir Valtý Guðmundssyni,
orðaðar, og þær báru þá einhver sem þá var dócent, nú prófessor við
merki þessa samtals. Stundum háskólann í Kaupinannahöfn. ITon-
höfðum við verið að rahba sáman um hafði tekist að fá hjá dönsku
um daginn og veginn, og samtalið ^ stjórninni tilboð um það, að skip-
endaði þá á því, að jeg sagði: „Ætti aður yrði fyrir ísland sjerstakur
jeg annars ekki að skrifa grein út ráðherra, sein ekki hefði öðruin
af þessu, sem við höfum veriö að stjórnarstörfum að gegna og slcildi
segja?“ Og jeg held, að undantekn- og talaði íslenska tungu, að sá ráð-
ingarlaust hafi hann þá á þaÓ fall- herra madti á Alþingi, og að hann
ist. Stundum hafði okkur, hvorum bæri ábyrgð á allri stjórnarathöfn-
í sínu lagi, hugkvæmst eitthvað,1 inni. En jafnframt var það til skil-
sem okkur fanst snjalt, og lenti í ið, að því að eins skyldi þing rof-
sömu greininni. j ið, eftir að Alþingi hefði samþykt
Jeg minnist aldrei verunnar við stjórnarskrárbreytingu, að stjórnin
ísafold og samvinnunnar þann tím-1 vildi styðja málið. ^
ann við Björn Jónsson annan veg, Lsafold studdi það, að þessu til-
en með virðingu og kærleika t<il boði yrði tekið, ekki sem fullnaðar-
hans.
úrslitum
stjórnarmálsdeilunni,'
Eitt af því fyrsta, sem okkur B. heldur sem bráðabirgðabót. í því
J. fór á milli, eftir að ráðið ha.fði efni vakti það einkum fyrir blað-
verið, að jeg tfeki til starfa í þjón-'inu, að fá komið á samvinnu milli
ustu hans, var það, að jeg spurði stjórnar og þings, sem áður hafði
hann, hvert verk rnjer væri eink-'engin verið. Birni Jónssyni haföi
um ætlað. Hann sagð[i, að lang-jlengi fundist, að það væri aðalgall (
mesta verkið yrði prófarkalestur á inn á stjórnarfarinu. Málin voru
I . . <
forlagsbókum hans og öðrum bók- ^ ekki undirbúin, og hvað eftir annað
um, sem í ísafold yrðu prentaðar, var fögum þingsins synjað um stað-
og hann ætti að sjá um prófarka- festingu. Björn Jónsson vildi skapa
lestur á. Svo væri nú Heimilisblað- skilyrðin fyrir framlrvæmdarsamri
ið, sem hann vonaði, að jeg mundi stjórn. sem ljeti þingið fylgja sjer,
aöstoða hann við. Fleira mintist' eða segði af sjer að öðrum kosti.
jafningja á þessu landi meðal sam- j hann á. En jeg tók -eftir því, að Pyrir því þótti honum það ábyrgð-
tíðarmanna sinna. En hann var Isafold nefndi liann ekki á nafn. j arhluti að hafna þessú tækifæri til
einkar þakklátur fyrir það, semjMjer þót'ti það kynlegt, því að aþþess að komast út úr verstu ógöng-
fyrir hann var unnið og honum lík-
aði, og ótrauður til þess að láta það
öllum þeim járnum, sem Björn unum.
Jónsson hafði í eldinum — prent-
uppi. Þar á móti var hann nokkuð: smiðju, bókaútgáfu, blaðaútgáfu,
óþolinmóður, ef honum þótti verk- bókbandi, bókasölu, túnrækt o. s.
ið fara í handaskolum og óþýðui-| fev. — þótti mjer mest vert um ísa-
við þá menn, er höfðu tekið það að' fold. Svo að jeg hafði orð á því,
sjer hjá honum, sem honum fanst að svo væri nú ísafold. Ójá, sagði
þeir ekki vera færir um. hann, — en það væri nú svo lítið.
Fyrir kom það, að við litum ekki Hún væri orðin full, áður en nokk-
sömu augum á hitt og annað, sem urn vai'ði, og tæki ekki verulegan
ísafold kom við. Einstöku sinnum tíma fyrir neinum. Helst væri þar
litum við ólíkt á málefni, en oftar
á aðferðir. Á efri árum var honum
eiginlegt að beita kappi og harð-
fylgi — meira en mjer gast stund-
um verulega vel að. En við töluð-
um um allan skoðanamun í bróð-
erni. Mjer kom auðvitað mjög sjald-
an til hugar að hlutast óbeðið til
um nokkuð, sem hann ritaði sjálfur
í sitt eigið blað. En hann herti
stundum dálítið á því, sem jeg
hafði saman sett. Samvinnan var
yfirleitt einkar náin. Einu sinni
kom út í Isafold ádeilugrein, sem
var þess eðlis, að hún hlaut að
vekja mikið umtal í Reykjavík.
Menn langaði mikið til að fá að
vita, hver hefði samið þessa grein,
og þeir kvörtuðu undan því, að ó-
kleift væri að sjá það á greininni
sjálfri.
um að tefla stuttu frjettagreinarn-
ar úr bænum, og þær mundi hann
sjálfur annast um.
En þetta fór á alt annan veg.
ísafold var stækkuð. Verkið við
hana varð mikið. Og hún varð að
því afli í þjóðlífinu, sem jeg hygg,
að ekkert blað hafi áður orðið hjer
á landi. Enda komu nú upp ágrein-
ingsmál, sem hleyptu nýju kappi og
fjöri í blaðamenskuna.
Deilurnar hófust 1895 á Alþingí
út af stjórnarbótarmálinu. Nokkur
hluti þingsins, sem að lokum varð
meiri hluti í báðum deildum, vildi
ekki samþykkja landstjórafrumvörp
fyrri þinga, heldur þingsálýktun
um málið. í þessari þingsályktun
var haldið fast við sjálfstjórnar
kröfur íslands, eins og þær höfðu
„Þið eruö orðnir svo líkir í rit- komið fram á fyrri þingum.
Þetta tilboð var að lokum sam-
þykt, eftir afskaplegar deilur, á
þinginu 1901, en, eins og kunnugt
er, komst það fyrirkomulag aldrei í
framkvæmd. Vinstrimannastjóm
kornst að völdum í Danmörku sum-
arið 1901 og hún gerði oss kost á
innlendri stjórn.
Af öörum stórmálum, er miklum
ágreiningi ollu um þessar mundir,
var málið um stofnun Islandsbanka
merkilegast. Um það efni ritar ann-
ar maður grein í þetta blað.
Björn Jónsson og Isafold voru í
andstöðu við stjórnina, frá því að
hún var stofnuð hjer á landi, 1902,
þar til er hann varð sjálfur ráðlierra,
1909. Á því tímabili studdi ísafold
málstað þeirra manna á Alþingi,
sem vildu koma upp lofskeytasam-
bandi idð útlönd í stað ritsímasam-
bands. En minnisstæðust er mönn-
um framkoma. ísafoldar árið 1908,
þegar stofnað var til nýrra sam-
bandslaga milli fslands og Danmerk-
ur með. uppkastinu, sem svo hefir
verið nefnt. Björn Jónsson lagðist
með fsafold gegn því fyrirkomulagi,
sem þá var til stofnað, með þeim
krafti, sem lengi mun að minnum
hafður. Aðstoðarmann hafði hann
þá við blaðið, sem var með afbrigð-
um ritfær, Guðmund Kamban skáld.
G.'K. skrifaði margar af þeim afar
snjöllu greinum, sem birtar voru í
ísáfqld um þær mundir.
Þýskur rithöfundur hefir komist
að orði á þá leið, að þá fyrst verði
hugrekki mannanna metið að fullu,
þegar þeir fari að taka að sjer ó-
vinsæl mál. ísafold sýndi það und-
ii stjúrn Björns Jónssonar, að rit-
stjórinn hafði í afarríkum mæli það
hugrekki, sem til þess þarf.
Jeg læt mjer nægja að benda á
tvö dæmi.
Annað er bindindismálið. Eftir
því, sem stundum er talað nú, mætti
ætla, að allir liefðu verið sammála
um, að bindindisboðunii? hefði af
öllum verið talin gott verk og nyt-
samt. Málið hefði verið vinsælt, þar
til bannið hefði komið til sögunnar.
En það var nú eitthvað annað, að
minsta kosti í Reykjavík. Árið 1895
var enginn farin að tala um bann,
nema ef þáð hefir verið lítillega inn-
an goodtemplara stúknanna. Björn
Jðnsson var alLs ekki aðflutnings-
bannsmaður á þeim árum. Árið 189U
lýsti hann sig mótfallinn aðflutn-
ingsbanni á áfengi. En jeg varð al-
veg forviða, þegar jeg kom til
Reykjavíkur, á því, hvað mótspyrn-
an gegn Birni Jónssyni var römm
fvrir afskifti hans af bindindismál-
inu. Mjer skildist svo, sem allur
þorri hinna mentaðri manna talaði
nm bindindisboðun hans annað-
hvort í skopi eða þá af megnum ó-
vildarhug.
Ilitt málið er rannsókn dular-
fullra fyrirbrigða. Það mál stóð
nokkuð öðruvísi að vígi. þegar Bj.
'Jónsson tók að styðja það í ísafold,
en það stendur nú. Að líkindum
hefir, að undantekinni Icrfistninni
og siðbótinni, aldrei komið upp
nokkurt mál hjer á landi, sem hefir
vakið gegn sjer annan eins fjand-
| skap. Það þótti í einu ljótt, háska-
legt og heimskulegt. Björn Jónsson
hirti ekkert um þær óvildaröldur.
Yflrleitt má segja,' að hann mat
aldrei nein mál eftir vinsældum
þeirra, lieldur eftir því sannleiks-
og siðferðisgjildi, sem hann taldi
málin hafa. Það er mikil sæmd fyr-
ir blaðamann, að þetta verði un*
hann sagt með rjettu/ jafnmikil og
sú freisting þeirra eðlilega hlýtur
1 að vera, að líta út undan sjer til
1 vinsældanna og almenningsálitsins.
En það er sgnnfæring mín, að þetta
sje ekki ofmælt um Björn Jónsson.
Mest var það fyrir þennan mikla
kost sinn. að hann gerði ísafpld að
því mikla afli í þjóðlífinu, sem hún
varð í hans höndum.
Það mætti vitanlega fylla mörg
blöð af ísafold með ritgjörð nm
ísafold. Hún hefir haft einhver af-
skifti af nærri því öllu, sesn komið
hefir upp í þjóðlífi voru síðan 1874
og haft hefir nokkur veruleg álirif
á það. Jeg ætla að láta hjer staðar
raimið. Aðeins skal jeg benda á það
aö endingu, að tsafokl var fyTsta
árið 128 bls. í fremur litlu broti, og
að ekkert blað á landinu var stærra
en hún. Nú er hún vikuútgáfa blaðs,
sem síðasta ár var á 17 hundrað
blaðsíður. Það er nokkur bending
um það. hver geipibreyting hefir
orðið á þjóðlífi voru á síðustu 50
árunum.
Evnar H. Kvaran.