Ísafold - 02.11.1926, Blaðsíða 2

2
ÍSAFOLD
é I ei 1 1 i ri 9 ði S 1: íð 1 m á m 1

Hrátt eða soðið?
Ktmrmr vísindamaður, próf. K.
Priedbei'gvr í Berlín hefir nýlega
rannsakað áhrif suðunnar á mat'
inn og komst að annari niðurstöðu
en flestir aðrir. Aðalatriðin í rit'
gerð hans eru þessi:
Próf. Fr dvaldi um tíma í Ber-
lín, áður en hann fluttist þangað
og borðaðt þá á fjölsóttum mat'
sölustað, fremur ódýrum. Störf'
um hans var þannig háttað, að
suma dagana borðaði hann á rjett-
um matmálstíma, en aðra daga
gat hann ekki komið fyr en 3—1
klst. síðar. Hann veitti því nú eft'
irtekt, að maturinn var ekki ei.ns
l,júffengur þegar hann borðaði
seint, og að þá dagaua varð hann
undarlega fljótt svangur eftir mál'
tíðina og þó var matarskamtur-
inn eins alla daga, og enginn sýni'
legur munur á honurn, hvort sern
borðað var fyr eða síðar.
Próf. Pr. þótti þetta undarlegt,
en fann ekki aðra skýringu en þá,
að maturinn hefði staðið heitur
3—4 tímum lengur þá dagana, sem
hann kom seint, og að þessi lang-
vinni hiti hefði ónýtt bætiefnin í
matnum, sem þola ekki allskostar
vel hita. Til þess að vita nánar
um þetta, og jafnframt hvort
þetta væri hugarburður einn, gerði
hann tilraunir með rottuunga. —-
Suma. fóðraði hann á kæfilegum
skamti af gistihúsmatnum ný'
soðnum, aðrar á sama mat og
.jafn stórum skamti, sem haldið
hafðí verið heitum í 4 klukku'
stundir fram yfir venjulegan
suðutíma-
Báðir rottuhóparnir átu matinn
með bestu lyst og leyfðu engu,
en gráðugri voru þær, sem fenga
ofsoðná matinn og sýndust sífelt,
soltnar. Pær þrifust og mun ver
en hinar, þyngdust minna og tirðu
minni og rýrari en hinar, sem
fengu nýsoðna matinn. Þótti nú
próf. Fr., að svo hlyti að vera
sem honum sýndist, að maturinn
spiltist á einhvern hátt við suð'
una.
Hann endurtók nú tilraunir
þéssar á ýmsan hátt og fór ætíð
á sömu leið. Við eina tilraunina
var nákvæmlega sami matur og
sami skamtur gefinn öllum rott-
unum, en einn hópurinn fjekk
matinn algerlega ósoðinn, annar
hæfilega soðinn eins og venja cr
til við matreiðslu, en þriðji hóp'
urinn fjekk ofsoðinn mat. Ai'ang-
urinn varð sá, að langbest þrif'
ust rotturnar á hráa matnum —
langverst á ofsoðna matnum.
Sama varð niðurstaðan þó nægi-
leg bætiefni va)ru|sett í ofsoðn-x
matinn, svo ekki var þeim um áð
kenna.
Próf. Fr. dregur þá álytun af
öllu þessu, að hráæti sje að lík'
indum hollara en flestir æt,la, og
að suðan spilli matnum að nokkru
leyti, en til mikilla muna ef hún
fer fram úr góðu hófi. Hann get-
ur þess og, að suða í hitageymum
hafi gefist illa í ófriðnum.
Eftir þessu er það snjallræði að
borða harðfisk ósoðinn, eins og
vjer gerum. og steikja kjöt mjög
lítið eins og gert er á Englandi.
Verður fróðlegt að vita hvort
öðrum reynist þetta á sama hátt
og próf. Fr.
HVAÐ Á AÐ GERA?
Þó það sje nú orðið margfalt
auðveldara að leita læknis en áð'
ur gerðist, þá geta fæstir náð til
hans í hasti, þegar eitthvað viil
til eða manni verður skyndilega
ilt. Þá verða menn sjálfir, að ráða
fram úr því hvað gera skal, að
minsta kosti þangað til næst ti.l
læknis. Það kemur sjer þá oft, vcd,
að eiga leiðbeininga' eða. lækninga
kver til þess að slá upp í og hvergi
er þess meiri þörf en á þessu strj'd
bvgða landi. Grömlu lækningabadt"
urnar eru nú útseldar og orðnar
á eftir tímanum, en eina nýja bók
eigum vjer þó: „Hjúkrun sjúkra;i
eftir Eteingrím Matthíasson, og
margt er þar af góðum ráðum og
leiðbeiningum um flest sem fyrir
kemur. Það má því ef til vill seg.ju,
að óþarft sje að rita á ný um þessi
efni, en það er svo með flesta. al-
þýðufræðslu, að oft þarf að segja
sama hlutinn. Mjer hefir því kom-
ið til hugar að láta Heilbr.tíð.
flytja nokkrar greinar um hvað
gera skuli, meðan ekki er kostur
á að ná í lækni.
1. UPPI í AUGA.
Það leynir sjer aldrei, ef eitt"
hvert korn fer upp í augað og
festist þar. Sársauki fylgir þ'.í
a)tíð, maður þolir illa að líta upp
og hreyfa augað og tárin streyma
oftast úr því. Aftur getur tilfinn'
ingin verið lík, þó kornið hafi
losnað og runnið burtu, ef augað
hefir eitthvað særst.
Fyrst er að athuga augað vand'
lega, f/nna komið og sjá þ^ð-
Þetta er auðveldara sagt en gerr
og hver hluti augans þarf að at-
hugast fyrir sig- Stækkunarglef
er oft gott að nota, ef til er-
Maðurinn er látinn setjast, þar
sem góða birtu leggur á augað.
Augað er opnað ljettiföga með
tveim fingrum og sjest þá sjáaldr-
ið eða hornhimnan auðveldlega. -
\ú skal aðgætt hvort nokkur dí!l
eða, korn sjest á sjáaldrinu og
sjest þetta best, er auganu er rent
á víxl til allra hliða. Þá er hvítan
í augánu athuguð og slímhúðin
innan á augnalokunum, fyrst neð'
antil og er þá neðra augnalokið
brett lítið eitt niður á/ við, síðan
utan og innantil og er þá auganu
rent fyrst, inn á við og síðan út á
við. Erfiðast er að sjá slímhúðina
undir efra augnalok/. — Til þe>s
þarf að snúa augnalokinu við. —
Best er að reyna þetta fyrst á
heilbrigðum manni. Tekið er í
augnahárin milli tveggja firígra,
kollóttur prjónn eða eldspíta er
lögð þvert á augnalokið efst og
sjúkl. lygnir auganu. Þá er augnu'
lokinu samtímis lyft upp á við
með fingrunum, sem hjeldu í
augnahárin, og augnalokinu jafn'
framt ýtt niður á við með prjón-
inum. Snýst þá augnalokið við,
si o slímhúðin veit út, og sjest auð-
veldlega.
Sjáist nú kornið eða fisið í aug-
anu, má reyna að ná því burtu
með því að strjúka það burt með
hreinuin fínum klút, sem vafið ev
um kollóttan prjón. —- Liggi það
laust er þetta. auðvelt, en sje það
fast verður tafarlanst að leita
læknis. Sársaukinn verður minni,
ef saman brotin'n klútur er lagð'
ur á augað og bundið þjett yfir
með öðruin klút, Augað hreyfist
þá minna.
2. BLÓÐNASIR.
Algengastar eru þær á blóðrík'
um unglmgum. en geta annars
komið af niörgu. Blóðrásín hættir
nálega ætíð af sjálfu sjer áður en
hætta er á ferðum, en getur {>6
orðið allmikil. — Ilætti mönnum
injög við blóðnösum er rjett að
láta lækni skoða cefið, en til bráða
byrgða skal gera þetta:
Sjúklinguriim er látinn sitja kyr
með upprjett ihöfuð (ekki álútur)
og skál eða bolla er skotið undir
hökuna, sem blóðið renni í. Anda
skal djúpt og reglubundið og sjá
um að ekkert þrengi að hálsinum.
Svampi eða klút, sem bleyttur er
i vel köldu vatni, er haldið við
nefið og beðið nokkra stnnd eft'
ir því að blóðrásin stöðvist. Renni
blóðið aftur í mnnninn má spýta
því út úr sjer. Dugi þetta ekki,
skal reyna að t.roða hvít.ri bómull
eða hreinu líni upp í nösina, og
gæta þess, að það fatli fast að
innvegg nasarinnar, því allajafna
blæðir úr honum neðantil. Ahrifa-
meira verður þetta, ef haldið er
þjett utan um nefið neðantil, en
þá þarf að gera það í 20—-30 mín.
og hafa jafnframt kaldan klút við
nefið. Það er gömnl trú, að gott
sje að leggja kaldan hlut eða
kaldan votan svamp í hnakkagróf-
ina og hættulaust að reyna það.
Aðgerð lækna við blóðnösum er
innifalin í því, að leita nppi sárið
eða staðinn, sem blæðir úr og loka
íeðunum á einhvern hátt, svo ekki
geti bla;tt úr þeim.
G. H.
„Sveitin mín'* 1 heitir kvæði, sem
komið er út eftir Stein Sigurðs-
son kennara í Hafnarfirðí, er það
sjerprentun úr „Óðni.“ Kvæðið er
nm Landeyjarnar, ættsveit höf
nenB oy meuntir.
Páll Eggert ÓJason: Menn
og menntir siðskipta'ald"
arinnar á íslandi. IV. Rit-
höfundar. Reykjarik, 1926,
XH + 885 bls., 8vo.
Jeg sá einu sinni bindi af
Menn og menntir á togara,
sem jog ferðaðist með; sagði
skipstjóri mjer, að það hefði geng
ið mann frá manni um borð og
verið lcsið spjaldanna á milli
rjett eins og íslendingasögur,
enda sást á bókinni, að hiin hafði
verið handleikin, og það meira
en lítið. Á ferð milli hafna á
strandferðaskipi vildi jeg ía að
líta á bók þessa hjá eigandanum,
en hún var þá alt af í láni- Mun
þetta fátítt og sjaldgæft um lær-
dómsbækur, að þær sjeu lesnar af
alþýðu eins og Njála eða Laxdæla
eða útlendar reyfarasögnr. En
sjómenn — og sveitamenn
finna fljótt bragðið að þri, sem
þeir lesa. Og það bregst engum
þeirra, að hjer er ramm'íslenskur,
frumlegur og fornlegur, karl
mannlegur og kjarnvrtur stíll og
ritháttur, einkeimilega laus við alt
prjál og tildur. Höf. segir hisp-
ui-slaust það, sem honum býr í
brjósti. Og sannið lians með þeim,
sem hann ritar um, er svo matfc
ug, að hann á hægt með að setja
sig í stað þeirra, og hugsa sjer
hvað hann mundi hafa sagt og
gert, hefði hann staðið í þeirra
sþornm. Þess vegna verður öll
sagan lifandi, og hann kemst nær
sannleikanum en vísindamenn,
sem eru að safna og wega og svo
hnitmiða idður hlutlaust. Það
verður utangarna hjá þeim, því
þeir eru ekki sjálfir snortuir af
1 a c r y m a e rerum, af raann-
raunum, eins og höf. Ekki er
þetta svo að skilja, að hann kunni
ekki að vega eins nákvæinlega á
vog og þeir, þegar greiða. þarf
úr flækju. En hann lætur menn
16. og 17. aldar koma til dyr-
anna, eins og þeir voru klæddir
á æfinni og kreystir ekki fyrst
úr þeitn alt hold og blóð, eins
og vill brenna við hjá vísinda'
mönnnm áður eu þeir lofa þeiin
að koma fram í dagsbirtima-
Ekki vantar þó lærdóminn- —
Höf. hefir fyrstur manna lagt
fastan og tryggan grundvöll und'
ir sögu siðaskiftatímans. Hann
hefir rannsakað öll skjiil og skýr-
teini frá þeim tíma og gagnrýnt
þau sem framast má verða. Hann
lýsir inn í svo marga dimma
kima og króka, hann er svo rjett'
dæmur og sanngjarn, að manni
kemur til hugar, að þessir mertn
— og það jafnvel Gissur biskup
Einarsson — mtmdu hafa selt
honum sjálfdæmi. Itof. sýnir hve
gríandvar og varkór sjera Jón
Egilsson er í frásögninni um brjef
Gissurar biskups, („að láta ekki
refinn, þ. e. Ögmund biskup,
sleppa á land npp“) til Kristó-
fers Hvítfeld- J. E. hefir söguna
frá afa sínum, sem var trúnaðar' ^
vinur beggja biskupanna, Og'.
rnundar og Gissurar. J. E. hlífist
rið að segja fullum íetum, aö
Gissuri hafi farist svo níðingslega
við blindan, örvasá velgjörða-j
mann sinn, og segist ekki vita
af hverjum br.jefið er skrifað.
Að vera að rengja slíkan tmann,
vegna Gissnrar biskups, er óris-
indaleg hlutdrægni. Höf. reynir
ekki að þvo blettinn af Gissuri.
Hann er ágætismaður samt.. Ami'
cus 1‘Iato, amicus Socrates, sed
magis amiea veritas.
Höf. svipar stundum til Guð-
brauds Yigfússonar í tilþrifum og
átökum- Hann getur verið napur
og orðbnittinn eins og G. V., og
þar sem hann finnur manndáð
og mannskap, hleður hann lof'
köst, sem er óbrotgjarn; hann
kemst þá sjálfur við og
kemur þri við hjartarætur
lesandans. Flestir lærðir menn
þykjast hafnir yfir slíkt; sann'
leiknrinn er, að þeir geta það
ekki, þó þeir leggi sig alla í líma>
það lendir í fimbulfambi.
Það er þá engin furða, að al-
þýða er sólgin í að lesa rit höt.
Hið nýútkomna fjórða bindi af
Menn og Memitir, mnn verða
einna mest lesið. í þri rekur og
hrekur Arngrímur lærði álygar,
ósóma og óhróður útlendinga um
ísland og er margt þar mergjað.
í.slendingar hafa mikið orð á
sjer fyrir ættrækni og þjóðrækni.
Samt hafa þeir nú látið niðurníða,
og það mjög svívirðilega, Ilóla
og Skálholt — þessi tvö höfuðból
fornrar menningar, sem höfðu
staðið óslitið frá elleftu öld og
tengdu nútímann við söguöldina
með ótal tengslum. Árið 1885
voru útskornir innviðir í Hóli'
dóímkirkju, sumpart brendir,
sumpart seldir á uppboði, og
gamlar bækur úr safni biskup'
anna voru látnar rotna og fúna
niður gjörsamlega á kirk.julofti.
Þegar Henderson kom að Hólum
1814, var prentsmiðjan á fáeinum
árum orðin að hesthúsi og hinn
haglega útskorna letri Guðbra.nds
biskups var mokað út með tað-
hra. í lok 19. aldar sá útlendur
fornfræðingur brot úr dýrmætum
legsteinum í hleðslugörðum í
Skálholti — undir handarjaðrinum
á fslandsbiskupi í Reykjavík. —
Ekki voru íslendingar betri á
18. öld. Jón Halldórsson ságir í
biskupaæfum sínum: Brynjólfur
biskup gaf 10 eða 12 hundruð af
jarðagózi sínu til dómkirkjunnar
með því skilyrði, að liver Skál'
holtsbiskup eftir annan hjeldi við
þessu trjeverki æfinlega, svo leg'
staður væri ei nppstunginn nje
klauftroðinn af hrossum og naut-
um, stóð þetta virki um 30 ár
eða lengur, en af því eng'inn lagði
þar rækt við, er það fyrir löngn
niðnrfallið og vita nú (J. H. var
í Skálh. 170S—10 og 1720—21)
fáir af leiði Brvnjólfs bisknps-
Þórður Þorláksson 1674—97 og
Jón Vídalín 1698—1720 hafa
stungið fje Brynjólfs í vasa vsin’i
og hirt silfurskildina af legstað
lians áður en hami var stunginn
upp. Spá Sveins biskups spaka,
(1466—1476) um siðaskiftin hefir
rætst: „Þá vil jeg heldur vita
son minn fjósamann í Skálholti
en kirkjuprest; því Skálholt heí'
ir aukist og eflst með herradæmi,
en það eyðist með eymd og vesa'
lingsskap, enda er þá þetta land
komið undir erlendar þjóðir.“ —
Skrín Þorláks helga var selt við
uppboð, 1802. Á síðustu 60 árum
hafa prestar og aðrir sómamenn
selt útlendingum ltaleika og skírn-
arfonta og aðra kirkjugripi. Býð'
ur enginn betur, var viðkvæðið
hjá þeiira. Og sjá, biskupinn yfir
íslandi lokaði augum og eyrum
og ljest ekki vita af þessu athæfi.
Og álútur ríður liann nú blessað'
nr, var einu sinni sagt nm bisk-
upinn- En það er ekki af því
að það sjáist nokkur kinnroði á
Hans Háæruverðugheitum. Vída'
línssafnið lenti á forngripasafninu,
og það þykir nóg bragarbót. —
Enginn kann að skammast sín.
Möðruvallakírkju í Hörgárdal var
helguð Friðreki V. Danakomtngi,
„föður ættjarðarinnar“, með guil'
letri á mannara yfir kírkjudyr-
um 1762. Kirkja þessi hafði verið
helguð Maríu mey, móður Krists,
frá því á 11. iild, þ. e. na;r 750
ár, en þkð þótti nú fínna að setja
Oldenborgara í stað heirnar. Hjer
íná segja með sanni hið forn'
kveðna:
Um æru verða áhöld,
því elskau er bláköld.
Hlnni miklu söguþjóð, íslending'
um, ber öllum þjóðuin framar að
bjarga öllum leifum form-ar menn-
íngar, þvi hún hefir varðveitt
íyrir Norðurlönd og Evrópu fjár'
sjóðu, sem mötúr og ryð geta
ítldrei grandað.
Ekki er mikið þjóðræknisbragð
á lútersku presturmm, sem brenna
>tórar hrúgur af gömlum hand'
ritum, af því einhver pápiska g at
geymst í þeiln.. Sjálfur Guð-
brandur bisltup telur sögulestur
og rímna'kveðskap heiðingja at*
hæfi, andstætt góðra manna sið-
um og guðrækilegu líferni. Bjarui