Tíminn - 10.01.1980, Blaðsíða 7

Fimmtudagurinn 10. janúar 1980
7
Kvæðafylgsni, bók Hannesar
Péturssonar um skáldskap eftir
Jónas Hallgrimsson er merkis-
bók. Hún er gerö i tvennum til-
gangi: Að skýra einstök atriði i
ljóðum Jónasar og að gera myrid
skáldsins sjálfs gleggri og ná-
kvæmari.
Lengi hefur Jónas Hallgrims-
son verið talinn i fremstu röð is-
lenskra skálda. Svo langt getur
almenn aðdáun á sérstökum
dýrðarmönnum gengið að hún
þrýsti ungu fólki til einhvers kon-
ar andstöðu. Þannig fannst mér i
æsku að Jónas væri hlaðinn lofi
um efni fram. Við nánari athugun
finnst mér þó ekki fara milli mála
að hann stendur i fremstu röð is-
lenskra skálda fyrr og siðar. Þvi
eru öll rök til þess að góðir Is-
lendingar vilji þekkja hann og
skilja sem best.
Sitthvað er það i skáldskap
Jónasar sem ekki er auöskilið til-
sagnarlaust. Bæði er það að
Jónas likti mjög eftir eddu-
kvæðum og hikaði ekki við að
nota fyrnsku sem löngu var dautt
.mál svo sem „ráðast hann
kunni”. Jafnframt bjó hann til
nýjar kenningar eða heiti svo sem
hjartavörður.
Um sumar skýringar Hannesar
verður seint fullyrt hvort þær séu
réttar. Svo er t.d. um ritgerð hans
um Galdraveiðina. Annað eru at-
huganir sem enda ekki meö bein-
um fullyrðingum. Sumt hygg ég
hins vegar að örugglega sé rétt.
Svo er um visur á villigötum,
erindin, sem Jónas orti fyrir
Gisla vin sinn Thorarensen. Og
yfirleitt hallast ég að þvi að
skýringar Hannesar séu réttar.
Jónas var einstæður náttúru-
skoðari og aðdáun hans á
sköpunarverkinu nýtur sin vel i
túlkun Hannesar i sambandi við
vetrarkviðann.
Það sem er ástæða þess að
þessi orð eru skrifuð er það sem
lýtur að skáldinu sjálfu og þá
einkum i sambandi við kaflana
um aldur Ferðaloka og Ofar
vaðinu.
Jónas Hallgrimsson var á
margan hátt gæfumaður. Hann
naut skólagöngu en það var
mörgum meinað á hans dögum.
Hann lagði stund á og tók próf i
náttúrufræði og fékk siðan tæki-
færi til að vinna að rannsóknum i
fræðigrein sinni heima á íslandi. 1
Kaupmannahöfn átti hann ágæta
vini sem kunnu að meta hann og
dáðu umfram aðra menn. Þeir
gáfu út timarit þar sem hann
fékk tækifæri til að koma boðskap
sinum á framfæri. Honum var
falið að semja Islandslýsingu, og
það var verkefni sem honum var
mjög hugleikið og þar naut sér-
þekking hans sin vel. Allt er þetta
mikil gæfa.
Samt var Jónas Hallgrimsson
að öðrum þræði harmkvæla-
maður. Hann bjó löngum viö fjár-
skort. Hann var ekki hamingju-
maður i ástum. Og hann varð of-
drykkjumaður.
Hannes Pétursson skýrir visu
sem menn hafa ekki skilið hingað
til. Hafurmylkingar telur hann að
eigi viö bindindisfélag þeirra
Fjölnismanna. Sú skýring leysir
allan vanda og opnar jafnframt
skýringu á tveimur smáljóðum
öðrum.
Samt veit ég ekki nema Hannes
Halldór Kristjánsson:
Skin á bak
við ský
Jónas Hallgrimsson. Hannes Pétursson.
að eiga saman stund yfir kollu”.
Það var orðin mikil breyting.
Sú breyting mun jafnan veröa tal-
inn timamótaatburður I sögu Is-
lendinga þvi aö með Fjölnis-
bindindinu hófst bindindis-
hreyfing meðal islenskra manna.
Ekki verður nú sannað hvað
mestu hefur valdið um það að
þeir Konráð Gislason og Brynjólf-
ur Pétursson urðu bindindis-
menn. Þó er ljóst af bréfum
þeirra að þeir vissu hvað
drykkjuskapur kostaði fslendinga
ekki aðeins fjárhagslega, heldur
siðferðilega. Hvort Brynjólfur
hefur taliö sig persónulega hafa
hlotið tjón vegna drykkjuskapar
verður sennilega aldrei sannað.
En auövitað hafa þessir menn
aldrei gleymt fráfalli Skafta
Stefánssonar. Og það var margs
að minnast. Og nú var svo komið
að þeir voru hræddir um að missa
Jónas Hallgrimsson ef svo héldi
fram sem verið hafði.
Það voru nóg rök til þess að lifs-
reynsla þeirra félaga væri slik að
þeir hefðu ekki framar skap til að
syngja með bros á vörum:
Eftir lestur
Kvæðafylgsna
taki heldur djarft til orða er hann
segir:
,,A þvi krælir ekki i kvæðum
Jónasar að nokkur maður muni
lenda hjá djöflinum innan um
skötubarðsvængjaða fjanda ekki
einu sinni sökum „versta sjálf-
skaparvitis”. Miðaldalegt helviti
erfyrir honum tómur þvættingur,
það er argasta fólsku-gys að lif-
inu, sé mönnum stefnt þangað”.
Til var það að Jónas boðaði
mönnum dóminn að miðalda-
kirkjulegum hætti:
Drottinn bauð — eitt sinn
dynja fer
dóms biður skýjum i.
Hve mun þá dyggð þin hrósa
sér?
Hvort muntu sleppa fri?
Magnlausa moldarþý!
Muntu þá gulli guðdómsveldið
sigra?
Lika blandast saman hjá hon-
um miðaldalegt helviti og eddu-
kveðskapur er hann segir:
Ömar mér i eyrum
þitt eymdarkvein,
er hörðum heldróma
sveiptur sárlega
um seinan vaknar
fyr nágrindur neðan.
Illar nöðrur,
þær er æ vaka,
sárt i sálu lita.
Þannig vaknar
sá, er i villa svaf.
Æ koma mein eftir munað.
Hannes vitnar i greinina Um
bindindisfélög eftir Brynjólf
Snorrason. Hún var að miklu
þýðing á köflum úr riti þvi er
bindindisfélögin i Ameriku
dreifðu á sinn kostnað viða um
lönd, þ.á.m. til Noröurlanda, svo
að nokkur eintök á dönsku voru
send til Islands. 1 þessari ritgerð
er m.a. sagt að Andskotinn gæti
ekki fundið ákjósanlegri drykk en
áfengið til aö gera menn lika sér
og heilagur andi vilji ekki vitja
þess manns er láti áfengi drottna
yfir sér. Þetta var raunar engin
ný speki. Margir höfðu talað um
viðurstyggð ofdrykkjunnar allt
siðan Sverrir konungur minnti á
að hún fargaði sálinni. Samt eru
allar likur til þess að Jónas hafi
haft þessa ritgerð i Fjölni i huga
þegar umræddar visur urðu til.
Hannes Pétursson segir: ,„Nú
var þaö af þegar Hafnarmenn
sungu: Látum þvi vinir vinið and-
ann hressa —
Sömuleiðis var það af, að
Fjölnismenn óskuðu þess heitast
Herjum flöskurnar á
og þar fari sem má
þeir falli, sem ná ei aö
verjast.
Mannfallið var orðið of átakan-
legt og kviðvænlegt til þess að
vera haft i flimtingum eða að
gamanmálum. Þegar þeim ber-
ast svo fréttir af vakningunni
vestanhafs, þar sem menn
stefndu að þvi að útrýma drykkju
og drykkjusiðum, sjá þeir félagar
hve einfalt og auðvelt það er að
sigrast á þessu aldagamla mann-
félagsmeini, aðeins ef tækist að
skapa almennan einhug, þá
ganga þeir til liös við hina nýju
hreyfingu. Fjölnir á að verða
málgagn bindindishreyfingarinn-
ar á Islandi og gefa árlega
skýrslu um vöxt hennar og viö-
gang.
Það er staðreynd að Jónas
Hallgrimsson gekk i bindindis-
félagið. Það bendir til þess að
hann hafi sjálfur talið að sér væri
það hollast. Um hitt getum við
ekki vitað hvort eða að hve miklu
leyti hann tengdi áfengisneyslu
heilsuleysi sinu eða hvern þátt
hún átti I þunglyndi hans og
feigðargrun. Þó má finna rök til
þess að hann hafi talið sig of-
drykkjumann, sbr. t.d.:
Allt hef ég frá öfum minum,
illt er að vera likur sinum,
annar kvað og annar saup.
Og eflaust hefur hann talið
mönnum til syndar þau sjálf-
skaparviti sem spilltu kröftum
þeirra og atgjörvi. En hvað sem
um þetta er hefur það auðvitað
aukiö á einmanaleik hans hver
skilnaður orðinn var meö honum
og þeim vinum sem honum voru
nánastir og kærastir. Þvi hlaut
svo aö fara að þegar Jónas
barmaði sér um einstæðings-
skapinn væri honum sá að-
skilnaður i huga.
Við verðum að ráða af likum
hvað skáldinu var i huga þegar
hann talar um helviti og eldinn
rauöa. Sumt kann að vera sagt i
hálfkæringi en vera má að hann
hafi i huga hugarkvöl sina á
liöandi stundu þar sem hann tal-
ar um sig i „eldinum rauða”.
Ekki sé ég ástæðu til að tengja
hina snjöllu likingu að liggja eins
og leggur upp i vörðu sem lesta-
strákar fylla af niði við þessar
umræður. Þaö erindi fjallar um
sjálfstæði hugans og minnir á það
sem mestu varðar að eitt á
maður, hug sins sjálfs, sem verja
ber fyrir hvers konar múgsefjun
og blindum áróðri og allri lág-
kúru, — öllu illu.
Vera má að Jónas hafi litla trú
haft á þvi að bindindissamtökin
yrðu áhrifamikil. Nafnið hafur-
mylkingar gat þvi verið valið af
alvöru. Þetta væri jafn vonlaust
og að mylkja hafurinn upp og
gera hann mjaltapening. Vera
má að sumum finnist reynslan
þvi likust. Þó er þvi sist að neita
að á vissum svæðum og vissum
timum hefur bindindishreyfingin
náð miklum árangri.
Ekki held ég að fari milli mála
að skoðun Hannesar um aldur
Ferðaloka sé rétt. Kvæðiö er ort á
siöustu dögum skáldsins. Jónas
er ekki að lýsa skýjafari i öxna-
dal þegar hann segir:
' Astarstjörnu
yfir Hraundranga
skýla næturský.
Hann er að yrkja um ást sina.
Næturský fela ástarstjörnuna en
hún skin þó á bak við ský og
anda sem unnast
fær aldregi
eilifð að skilið
Jónas veit það að Þóra
Gunnarsdóttir brást honum ekki.
Nú vill hann muna hana eina,
unna henni einni. Astarhrifning
hans i Reykjavik veturinn eftir
noröurferðina ógleymanlegu er
þurrkuð út. Astin hans er bundin
viö samfylgd norður. Ein-
stæðingsskapurinn er sjálf-
skaparviti: „Mér var þetta mátu-
legt”. Hann er alltaf sveinninn úr
öxnadalnum og þó hann sé ein-
fari og næturský byrgi ástar-
stjörnuna er hún veruleiki engu
að siður og skin aö skýjabaki.
Næturský eyðast þegar dagur
rennur.
Það verður aldrei sannað aö
hve miklu leyti Jónas hefur Sig-
rúnarljóð Bjarna Thorarensen i
huga er hann yrkir Ferðalok.
Slikt skiptir heldur ekki máli. En
Jónas veit að hann er að ljúka
ferð sinni þegar hann rifjar upp
gamla sögu um ást sina. Hvort sú
saga hefði veriö eins ef hann hefði
rakið hana fyrr skiptir ekki máli.
Þaö sem mestu skiptir og hér
átti að vekja athygli á er það að
við stöndum nær Jónasi Hall-
grimssyni og skiljum hann betur
eftir að hafa lesið Kvæðafylgsni
Hannesar Péturssonar.
EFLVM TÍMANN
Sjálfboðaliðar hringi i sima
86300 eða 86538, Siðumúla 15
Reykjavík, á venjulegum skrif-
stofutima. ^
Þeim sem senda vilja framlög
til blaðsins er bent á að giró-
seðlar fást i öllum pósthúsum,
bönkum og sparisjóðum. Söfn-
unarreikningurinn er hlaupa-
reikningur nr. 1295 i Samvinmt-
bankanum.
Styrkið Tímann
Fyllið út þennan seðil og sendið til Tímans
i pósthólf 370, Reykjavík
------------------------------------------^4
Ég undirritaður vil styrkja Timann með
þvi að greiða i aukaáskrift
|jj heila Q hálfa á mánuðÍ
Nafn__________________________________________——
Heimilisf.--------------------------------------
Sími