Tíminn - 22.01.1980, Blaðsíða 6

6
Þriöjudagur 22. janúar 1980
(Jtgefandi Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Jóhann H. Jónsson. Ritstjórar: Þórarinn
Þórarinsson, Jón Helgason og Jón SigurÐsson. Ritstjórnarfull
trúi: Oddur Ólafsson. Auglýsingastjóri: Steingrlmur Gfslason
Ritstjórnarskrifstofur, framkvæmdastjórn og auglýsingar SIÖu
múla 15. Simi 86300. — Kvöldslmar biaöamanna: 86562, 86495
Eftir kl. 20.00: 86387. Verö I lausasölu kr. 230.- Áskriftargjald kr
4.500 á mánuöi.
Blaöaprent.
Vald forsetans
Það kemur glöggt i ljós i tali manna, að almennur
vilji hefði verið fyrir þvi að styðja Kristján Eld-
járnáframsem forseta, ef hann hefði gefið kost á
sér. Það er hins vegar nokkur bót, að þrir hæfir
menn hafa þegar gefið kost á sér til framboðs og
fleiri eiga sennilega eftir að bætast i hópinn. Kjós-
endur mun þvi ekki skorta svonefnda valkosti,
þegar þeir kjósa sér forseta á komandi sumri.
Það er þjóðinni mikilvægt, að traustur maður,
hygginn og góðgjarn, skipi forsetaembættið á
Bessastöðum. Þeir atburðir geta gerzt, að mest
velti á honum.
Þótt til þess sé ætlazt, að forsetinn standi endra-
nær utan og ofan við deilur flokka og stétta, getur
komið til þess, að hann verði óhjákvæmilega að
beita valdi sinu. Eins og stjórnarskráin hljóðar nú,
getur forsetinn tekið sér mikið vald undir ýmsum
kringumstæðum, en sú hefð er komin á, að hann
beiti þvi yfirleitt ekki. En að þvi getur rekið, að það
reynist óhjákvæmilegt, t.d. ef Alþingi bregzt þeirri
skyldu sinni að mynda starfhæfa rikisstjórn.
Það má segja, að mikilvægasta vald forsetans,
eins og hefðinni nú er háttað, sé að vinna að
stjórnarmyndun, ef ekki er fyrir hendi öruggur
þingmeirihluti. Forseti getur undir þessum kring-
umstæðum haft mikil völd. Dæmi eru fyrir þvi, að
hann hafi skipað utanþingsstjórn, ef þingflokkunum
tekst ekki stjórnarmyndun (SveinnBjörnsson 1942).
Hann getur lika haft áhrif á myndun minnihluta-
stjórna. Vafalitið voru það ráð Ásgeirs Ásgeirs-
sonar, að Alþýðuflokkurinn myndaði minnihluta-
stjórn 1959.
Þær hugmyndir hafa oft átt nokkurt fylgi, að for-
seta verði veitt vald i stjórnarskránni til að mynda
utanþingsstjórn ef stjórnarmyndun dregst úr hófi
hjá þingflokkunum. M.a. hafi verið gerðar ályktan-
ir um þetta á flokksþingum Framsóknarflokksins.
Tilgangurinn með sliku ákvæði væri að veita þing-
flokkunum aðhald og hindra langa setu stjórnar,
sem búin er að biðjast lausnar.
Hér á landi hefur það verið rikjandi stefna, að for-
setinn væri þjóðhöfðingi i stil við hina arfbornu
þjóðhöfðingja á Norðurlöndum. Það norræna rikið,
sem siðast hefur sett sér stjórnarskrá, sniður vald-
sviði þjóðhöfðingjans mjög þröngan stakk. T.d.
hefur hann ekki lengur afskipti af stjórnarmyndun-
um, heldur er það verkefni i höndum forseta þings-
ins. í rikjum, sem nýlega hafa sett sér stjórnarskrá
og forseti er kjörinn af þjóðinni, hefur þróunin verið
i öfuga átt. Þar hefur valdsvið forsetans verið aukið,
t.d. i Frakklandi og Portúgal.
Þá eru uppi hugmyndir um að fela forseta alveg
framkvæmdavaldið og skilja þannig milli þess og
löggjafarvaldsins, likt og i Bandarikjunum. Hingað
til hafa þessar hugmyndir ekki haft verulegt fylgi
hér á landi.
Við þá endurskoðun stjórnarskrárinnar, sem nú
er unnið að, kemur það mjög til athugunar, að setja
skýrari ákvæði um valdsvið forsetans,m.a. i sam-
bandi við stjórnarmyndanir. T.d. væri eðlilegt að
segja skýrum orðum, hvaða hlutverk honum er
ætlað, ef þingið bregzt áðurnefndri skyldu sinni.
Þ.Þ.
Erlent yfirlit
Látum skriödreka Rússa
vinna fyrir Bandaríkin
Álit Charles W. Yost fyrrum sendiherra hjá S.Þ.
Meöal þeirra, sem hafa
skrifaö nýlega um atburöina
I Afghanistan og íran er
Charles W. Yost, sem um
skeiö var sendiherra Banda-
rikjanna hjá Sameinuöu
þjóöunum. Slöan hann lét af
störfum i utanrlkisþjónust-
unni, hefur hann skrifaö
greinar um alþjóöamál, sem
birtast i mörgum bandarisk-
um biööum.
Meöfylgjandi grein hans
birtist nýlega I Christian Sci-
ence Monitor.
EFTIR aö hafa búiö I 60 ár I
friösamlegu nábýli við Afghan-
istan, sem er ekki aöili aö neinu
hernaöarbandalagi, sjá Sovét-
rikin skyndilega ástæðu til aö
gera innrás I þetta friðsama ríki
og beita þar her sinum utan
Varsjárbandalagsrikja i fyrsta
skipti á friöartimum. Hver er á-
stæöan?
Algengt svar herskárra Vest-
urlandabúa, „hauka”, er, aö
Sovétmenn séu aö sameina hina
gömlu sókn Rússa eftir „hlýrri
höfn”< framtiðarþörf þeirra
fyrir oliu Miðausturlanda, og aö
næst séuá lista hjá þeim Pakist-
an, íran og Persaflói. Þessir aö-
ilar halda þvi fram, að „svik”
Bandaríkjamanna viö Irans-
keisara og „veikleiki” þeirra i
kjölfarið, þegar þurfti að bregð-
ast viðtökugislanna,hafi komið
leiötogum Sovétmanna á þá
skoöun, að þeim væri óhætt að
fremja þessa ódulbúnu innrás.
Hvaö sem er getur gerst I
heimi, sem stjórnaö er af valda-
pólitik, en þaö er harla óliklegt,
aö Rússar séu svo barnalegir aö
halda, aö þeir gætu ráöist inn I
Pakistan eöa tran óáreittir og
neytt þessi lönd til aö veröa við
pólitiskum kröfum sinum meö
loforöi um vináttu eöa pólitísk-
um þrýstingi.
Liklegri skýring á innrás
Rússa er sú, aö vegna ótta við á-
hrif herskárra múhameöstrúar-
manna i íran á hinn mikla
fjölda trúbræöra þeirra I Asiu-
löndum Sovétrikjanna, hafi þeir
ákveöiö aö koma upp nokkurs
konar vinveittum varnarvegg
um riki sitt, svipaö og þeir hafa
gert i Austur-Evrópu og
Mongóliu.
Þriöja skýringin er sú, aö án
þess, aö hafa nokkrar skýrar
langtlmaáætlanir, hafi Rússar
smám saman blandast meira og
meira i málefni Afghanistan,
eins og fór fyrir Bandarikjunum
i Vietnam. Með timanum hafi
oröstir eins eöa fleiri meölima
miöstjórnar Kommúnista-
flokksins veriö I veði, ef þeir
drægju sig til baka. t valdabar-
áttunni, sem nú fer fram á bak
viö tjöldin um hver skuli verða
arftaki Brésnjefs, vill enginn
eiga þaö á hættu að vera ásak-
aður fyrir aö hafa „tapað”
Afghanistan, eins og t.d.
Egyptaland „tapaöist”.
HVER SEM rétta skýringin
kann aö vera, var þessi aögerð
mjög heimskuleg og upphafs
menn hennar eiga eftir að iðrast
• Vance utanrlkisráöherra
hennar sárlega. Afghanistan er
haröbýlt land og Ibúar landsins
eru harögeröir. Bæöi Rússar og
Bretar komust aö þvi á 19. öld-
inni, að þar er innrásarmönnum
ekki greitt yfirferöar. Þó aö
hernaöartæknin hafi mikiö
breytst siðan, munu Rússar
komast aö raun um það, aö ný-
tisku vopn veröa þeim þar engu
haldbetri en Bandarikjamönn-
um I Vietnam.
Þar aö auki má búast við, aö
leiötogarnir i Kreml eigi eftir aö
komast aö raun um þaö, aö
meirihluti múhameðstrúar-
manna mun sameinast gegn
þeim, einmitt á þeim tima, sem
þeir eru sifellt aö veröa her-
skárri og voldugri. Þegar hefur
dregið úr áhrifum Rússa meöal
múhameðstrúarmanna og þau
munu halda áfram aö dvina.
Jafnvel valdhafarnir i Suður-
Jemen kunna aö fara að hugsa
sem svo, hvort þeirra biöi ekki
sömu örlög og Amln forseta, ef
þeir halda áfram hinu nána
sambandi sinu við Rússa.
Aö lokum veröur aö geta þess,
að liklegt er, aö hinar tötralegu
leifar slökunar milli Sovétrikj-
anna og Bandarikjanna og Vest-
urlanda, eyöist meö öllu. Allur
þessi atburöaferill er sorgleg
afleiöing af því hversu lengi
hefur dregist að ganga frá Salt-
2- samningnum og staðfestingu
hans. Ef sá samningur hefði
tekið gildi og viðræður um Salt-
3- samning væru komnar af
stað er afar ótrúlegt, aö RUss-
ar hefðu lagt Ut i Afghanistan-
ævintýri sitt. En eins og ástand-
ið er, hafa þeir liklega hugsaö
sem svo: (a) öldungadeildin
var líkleg til aö fella eöa visa frá
samningnum hvort sem er, og
(b) Jafnvel, þó aö samningurinn
heföi veriö staöfestur, væri hinu
nákvæmlega útreiknaða „jafn-
vægi”, sem honum var ætlað aö
koma á, þegar raskað með áætl-
uöum auknum fjárveitingum
Bandarikjanna til landvarna og
meö ákvöröun NATO um aö
koma upp miðlungs langdræg-
um eldflaugum i Evrópu (en
Rússar lita á þær sem árásar-
vopn).
Brésnjef og Carter
Þrátt fyrir þá staöreynd, aö
Rússar hafa áreiðanlega komiö
sér I meiri vandræöi en Afghan-
istan er vert, er það rétt mat
stjórnar Carters að hrinda af
stað harkalegum ög skjótvirk-
um viðbrögöum Vesturlanda.
Ef Rússar kæmust upp með
slika ódulbúna árás, án þess að
hljóta annaö en ákúrur, gætu
þeir komist aö þeirri niðurstöðu,
aö þeir gætu komist upp meö
þaö sama annars staöar, og þaö
væri hættulegt.
Bein hernaðarleg ihlutun
Vesturlanda væri hvorki skyn-
samleg né gagnleg, en hernaö-
arleg aöstoö viö Pakistan og
afghanskar „frelsishreyfingar”
væri vel viöeigandi.
Fordæming meirihluta örygg-
isráösins á þessu grófa broti
gegn stefnuskrá Sameinuðu
þjóöanna hefir mikið pólitiskt
gildi, þrátt fyrir þaö, aö Sovét-
rikin beittu neitunarvaldi. Við-
skipti viö Sovétrikin meö
neysluvörur og tæknibúnað,
sem þau hafa brýna þörf fyrir,
ættu helst ekki aö eiga sér stað.
Hins vegar ættum viö aö vara
okkur á þvi aö leggjast I eins
konar „kalda-striös-móður-
sýki”. Markmiö okkar ætti ekki
að vera það aö „refsa” Sovét-
rikjunum heldur að sýna fram
á, aö svona framkoma er ekki
liðin. Þetta þarf aö koma sér-
staklega vel fram nú, þegar
fram fer mikil valdabarátta i
Kreml. Hvernig sem Salt-2-
samningnum reiðir af á þessu
ári, eru Salt-viöræöurnar ekki
siöur brýnar hagsmunum
Bandarikjanna en Sovétrikj-
anna og þær ætti að taka aftur
upp sem fyrst. Þaö má ekki
rjúfa neinar samningaleiðir.
Aö lokum skulum við Ihuga,
hvaöa áhrif árás Rússa á
Afghanistan hefur á klemmuna,
sem Bandarikjamenn eru I i
tran. Þar sem hún minnir trana
á ógnun miklu nær þeim og
hættulegri en kemur frá Banda-
rikjunum, getur hún leitt til
hagstæörar lausnar miklu
skjótar en nokkur sá þrýsting-
ur , sem Bandarikin geta beitt
tran.
Þvi að staöreyndin er sú, að
utanaðkomandi þrýstingur, svo
sem eins og samþykktir Sam-
einuðu þjóðanna, væri ekki ein-
ungis áhrifalaus. Hann myndi
þjóna málstað Khomeinis og
„stúdentanna” með þvi að
renna stoöum undir þá fullyrö-
ingu þeirra, aö þeir séu i forystu
fyrir þjóölegri hreyfingu, sem
berst gegn vestrænni „heims-
valdastefnu”. Fljótlegasta aö-
feröin til aö ná gislunum út úr
Iran, væri aö slökkva á sviös-
ljósunum og myndavélunum,
draga úr hinum daglega frétta-
flutningi, sem elur á hégóma-
girnd írana, og láta sovéska
skriödreka i Afghanistan þjóna
okkar tilgangi.
ÞýttK.L.