Tíminn - 13.04.1980, Blaðsíða 14

14
23
'S'ttÍ'M'Á'1!
íslendingar f< mgu góða heimsókn i lega fyrirlestra I Ámagarði, en
vikunni, þar í >em var irsk-enski rit- meginmarkmið með ferðalagi þeirra
höfundurinn og heimspekingurinn var að blanda ge ði við íslendinga.
Iris Murdoch , en hún er og hefur
verið i árara ðir einn þekktasti rit- Eins og Murdoch mnnonlaíln rínfnv n orðaði það: Ein- -rinihallfl alrlri cicf
notimaurmn 1 heimi. Iris M ninum onsKumðBiunai urdoch kom hingað til maucutieiKi gciur g þá, sem eru I s^ ,ri|J10 ciliu y I/jnLKl SISI/ iðsljósinu. Blaða-
lands ásamt manni sinum John maður Tímans ræddi við Iris
Bayley, sem er prófessor i bók- Murdoch í bústað breska sendiherr-
menntum i Ox f ord og voru þau i boði ans við Laufásvej *, sl. miðvikudag,
breska sendil íerrans, Kenneth East ■ mr.il lviii flmffn 7 fnvíi en Iris Murdoch og John Bayley
og-Briuan 1^0 sinni bókmen uncu. “<iu nui/i/U i ici o ntalega og heimspeki- noiou aoems ijogi hér. ura oaga viouvoi
hélt mítt strik. Vilj-
Tímamynd: Tryggvi
Iris Murdoch: „Fdlk reyndi aödraga úr mér kjarkinn/ þegar ég byrjaði að skrifa
inn er allt sem þarf."
Sunnudagur 13. aprfl 1980
Sunnudagur 13. aprfl 1980
,,Ég hef sennilega ekki veriö
nema 8-9 ára, þegar ég geröi mér
ljóst, aö ég yröi rithöfundur, sagöi
Iris Murdoch, þegar viö spuröum
hana um upphaf þess, aö hún
geröist rithöfundur og heimspek-
ingur. ,,Ég haföi náttúrlega ekki
hugmyndum.hvortmértækist aö
veröa áhrifamikil á þessu sviöi,
en sögur gat ég skrifaö, þaö var
mér alveg ljóst. Faðir minn haföi
mikil áhrf á mig f æsku. Hann var
mjög bókhneigður maöur og las
fyrir mig, þar til ég fór sjálf aö
lesa, en þaö hefur veriö snemma.
Viö létum enga bók svo frá okkur
aö viö heföum ekki skilgreint
hana ofan i kjölinn og þannig
siaöist inn I mig frá unga aldri
hvernig skáldsögur eru byggöar
upp og ýmis bókmenntaleg atriöi
i þvi sambandi.
„Æsingurinn í
kringum Sartre
hristi upp í mér”
Áhugi minn fyrir heimspeki
kom miklu seinna og eiginlega af
tilviljun. Ég haföi veriö aö lesa
fornsögu, heimspeki og
klassiskar bdkmenntir I Oxford,
þegár styrjöldin greip inn I há-
skólanám mitt og ég var kölluð til
þjónustu. Þaö var áriö 1942. Ef
þetta styrjaldarástand heföi ekki
rlkt, heföi ég sennilega fullnumiö
mig I fornleifafræöi eöa listasögu.
Iris Murdoch hlaut
hin virtu
Booker Prize
verðlaun árið 1978
— Það kemur ekki á óvart, aö
fyrstu bók slna um heimspekileg
eftii, ritaöilris Murdoch um Jean-
Paul Sartre og nefnist bókin
„Sartre, Romantic Rationalist”.
Sú bók kom út áriö 1953 I
Cambridge I bókaflokki um
evrópskar samtlmabókmenntir
og evrópska hugsuöi. Aörar
bækur, sem Murdoch hefur ritaö
um heimspeki eru „Vald Guös”
(1970) og „Eldurinn og Sólin”
(1977), en sú bók fjallar um það,
hvers vegna grlski heimspek-
ingurinn Plato útilokaöi lista-
menn frá fyrirmyndarriki slnu.
Iris Murdoch hefur veriö mjög
eftirsótt sem fyrirlesari I heim-
speki viöa um heim, en áriö 1963
sagöi hún upp kennslu I heim-
speki viö Oxford-háskóla og gerö-
ist næstu fjögur árin fyrirlesari I
Konunglega listaskólanum i
London. Hún er heiöursfélagi i
stjórn St. Anne’s College i Oxford
og heiöursdoktor i bókmenntum I
fjórum háskólum. Hún er einnig
meölimur I Irsku akademiunni og
heiöursfélagi I amerisku lista- og
visindaakademiunni.
Skáldsagnaferill Iris Murdoch
byrjar áriö 1954, þegar hún gefur
út skáldsöguna „Under the Net”
aðfá birta sögu eftir mig. „Under
the Net” var ekki fyrsta sagan,
sem ég skrifaði, en af eölilegum
ástæöum haföi ég lltinn túna til
skrifta meöan á heimsstyrjöld-
inni stóö. Viö höföum varla
sunnudagana fria. Ég ætlaöi mér
afturá mótialltaf aö skrifa sögur,
hvort sem einhver læsi þær eöa
ekki.”
Timinn: Álitur þú, aö rithöf-
undar hafi þá sérstööu meöal
listamanna aö geta hafiö feril
sinn tiltölulega seint á ævinni?
Iris Murdoch: Já, ég held þaö
og svo er einnig meö listmálara.
Van Gogh byrjaöi t.d. seint aö
mála. Rithöfundargáfunni er ekki
eins fariö og gáfu tónlistarmanns
eöa stæröfræöings. Yfirburöir I
tónlist eöa stæröfræöi birtast oft á
tlðum á einstakan og leyndar-
dómsfullan hátt hjá bráðungu
fólki. Til þess aö skrifa bækur
þarf aftur á móti töluverða llfs-
reynslu. Sama máli gegnir um
heimspeki. Ég hef enga trú á þvl,
aöfólk geti stundaö heimspeki aö
gagni undir 25 ára aldri. Þaö er
hægt aö læra ýmislegt i heim-
speki, þegar maöur er ungur, en
skilningurinn kemur síöar.
„Fólk ber ekki
langanir sínar
á torg”
T.: Þær persónur, sem þú dreg-
ur upp I skáldsögum þlnum,
'fólk hefur tíl þessa ekki séö
ástæöu til þess aö gefa útskýring-
ar á og ýmsir leyniþræöir koma
upp á yfirboröiö.
Þegar hin venjulega mann-
eskja er þannig dregin fram I
dagsljósið meö öllum slnum
leyndardómum, á fólk til aö
hrópa: „Nei, en hvaö þetta er
skrýtiö”, rétt eins og þaö kannist
ekki viö venjulegt fólk!
„Ég held, að frelsi
okkar séu mikil
takmörk sett”
T.: Gerir þú mikiö af þvl aö
kryfja persónuleika vina þinna
eöa annarra, sem þú umgengst,
meö þaö fyrir augum aö nota þá I
bók?
I.M.: Nei, ég hef lif fólks ekki
algjörlega aö leiöarljósi og ég lýsi
ekki I bókum minum neinum
ákveðnum manneskjum, sem ég
þekki. Hins vegar hafa margir
rithöfundar sótt sér fyrirmyndir i
lifiö sjálft meö góöum árangri,
t.d. MarcelProust og Leó Tolstoi.
Ég hef þá aöferö aö taka ýmis
smáatriöi, sem veröa á vegi mln-
um, ýmislegt, sem öörum viröist
huliö. Þannig er persónusköpun
mln.
T.: Hver er söguþráðurinn I
næstu skáldsögu þinni?
I.M.: Ég er nýbúin aö ljúka viö
sögu, sem mun koma út næsta
I.M.: Alls! Mig langar sérstak-
lega til þess aö hitta fólk. Sem rit-
höfundur er lif mitt frekar ein-
manalegt, þar sem ég vinn verk
mln óháö öörum. Leikritaskáld
hefur þó samvinnu við leikara.
Ég kenndi I fjölda ára viö
Oxford-háskóla og ég sakna nem-
enda minna og þess félagsskapar,
sem kennslan býöur upp á. Fyrir-
lestrahald á sjálfsagt svo vel viö
mig, sem raun ber vitni, af þvl aö
meö þvl fullnægi ég vissri þörf
fyrir aö miöla öörum.
T.: En þú ert nú svo heppin aö
eiga eiginmann, sem deilir
áhuga málunum meö þér?
I.M.: (ljómar): Já, ég á
dásamlegan eiginmann, sem ég
get rætt allt viö, en þaö breytir
þvi ekki, aö mig vantar tilfinnan-
lega þaö skemmtilega samband
og samvinnu, sem myndast I
kennslu. Ég er félagslynd og nýj-
ungagjörn. Ég veit t.d. ekkert
frjórra en koma til ókunnugs
lands, þarsem allt er ööru vlsi en
maöur á aö venjast. yiö hjónin
höföum einu sinni smaviödvöl á
Islandi á leiö okkar yfir hafiö frá
Ameríku, en þá vorum viö mest
innanfjögurrahótelveggja. Núer
ætlunin aö sjá landiö og hafið.
Mig langar aö komast niöur aö
sjó.... (Iris Murdoch sagöi þetta
slöasta á þann veg, aö manni gat
skilist, aö hún ætlaöi sér ekki
bara aö skreppa frá Laufásvegin-
um niöur á Skúlagötu til þess aö
horfaá sjóinn, heldur bjó eitthvaö
hlusta á eitthvaö, sem vekur ekki
áhuga minn.
Heima i Oxford hef ég ærinn
starfa, því aö ég hef enga hús-
hjálp og geri öll verkin ein. Hús-
verk raska dálitið ró minni, en ég
veit ekki, hvort ég get sagt, aö
mér leiöist þau beinlinis. Mér
finnst t.d. gaman aö þvo þvott, en
hef mestu andstyggö á aö þurrka
af. (hlær). Þú setur mig I vanda
meö spurningunni.
T.: Má vera, aö þú sért sæl-
keri?
I.M.: Ég er mikiö fyrir mat og
drykk, en stórkostlegur kokkur er
ég því miöúr ekki. Maöurinn
minn er þaö hins vegar. Hálfum
mánuöi eftir aö viö giftum okkur
gafst ég upp á aö elda og hann tók
viö. John hefur séö um elda-
mennskuna siöan. Um þaö er
enginn ágreiningur á heimilinu.
„Sagan sýnir,
að
harðstjórar
eru ekki
eilifir”
T.: Mann greinir hins vegar á
um margt i heiminum. Ertu
bjartsýn á, aö heimsfriöur hald-
ist?
I.M.: Nei, svo bjartsýn er ég nú
■i n l j
99- m Ejfl nei ig við . reynt uo los a
en ár Ær i árangurs” 7
— segir Iris Murdoch, írsk-enski rithöfundurinn og heimspekingurinn, en í þessu viðtali er stiklað
Texti: FI á helstu æviatriðum hennar og hugmyndum. Ljósm.: Tryggvi
Ennþá sakna ég þess aö veröa
ekki listfræöingur. Þegar strlöinu
lauk, starfaöi ég I flóttamanna-
búöum I Austurriki, en vissi aö
ööru leyti ekkert um, hvaö fram-
tlðin bæri I skauti. sér. Um þetta
leyti voru Englendingar aö upp-
götva franska heimspekinginn
Jean-Paul Sartre og þá kenningu,
sem hann var boöberi fyrir,
exlstensialismann (tilvistarstefn-
una). Menn voru mjög ákafir
fyrir þessari nýjung og áhuga-
samir um aö kynna sér hana.
Æsingurinn I kringum Jean-Paul
Sartre hristi upp i mér. Ég mundi
allt I einu, að sjálf var ég heim-
spekingur og haföi heimspekileg-
an bakgrunn. Ég haföi reyndar
ekki haft tækifæri til þess aö
halda mér viö eöa mennta mig
meira vegna þeirra skyldna, sem
stríöiö lagöi mér á herðar, en ég
skildi, aö þaö sem hugur minn
stóð mest til var aö veröa heim-
spekingur. Þannig gerðist þetta.
Ég haföi ekki fyrr fengiö þá flugu
I höfuöiö aðgerast heimspekingur
en heimspekileg hugsun fór aö
sækja á mig. Hún gagntók mig á
þann hátt að llkja mætti viö þrá-
hyggju. Heimspekin varö aö þrá-
hyggju (hún hlær dátt). Ég hef
siðar reynt aö losa mig viö hana,
en get þaö ekki.
og I kjölfar þeirrar sögu fylgja
þrjár bækur á tæpum fjórum ár-
um. Skáldsögur Iris Murduch eru
nú komnar á þriðja tug og hefur
hún hlotiö bókmenntaverölaun
fyrirfjölmargar þeirra, nú siöast
hin virtu Bookér Prize verölaun
1978 fyrir bókina „Hafiö, hafiö”.
Slöasta skáldsaga hennar „Nuns
and Soldiers” kom út I júnl 1980.
Murdoch hefur einnig skrifað
leikrit, sem sett hafa verið á sviö
og amk ein sagna hennar hefur
veriö kvikmynduö, „Afhöggviö
höfuö”. Murdoch vissi ekki til, aö
nokkur af bókum hennar heföi
veriö snaraö á islensku. —■ Iris
Murdoch var 35 ára, þegar fyrsta
skáldsaga hennar kom út. Viö
spuröum, hvort hana heföi rennt
grun I þann meöbyr, sem hún átti
I vændum.
„Til þess að skrifa
bækur þarf
töluverða
lífsreynslu”
„Nei, ég held ekki”, sagöi Iris
Murdoch. „Ég hugsaöi ekkert
fram á viöog bjóst ekki viö neinu.
Ég var aöeins þakklát fyrir þaö
þykja kyniegir kvistir. Eru
mannskepnurnar virkilega svo
skrýtnar eöa hefuröu bara auöugt
hugmyndaflug?
I.M.: Aö mlnum dómi er efni
skáldsagna minna raunsætt og þá
um leið persónurnar I sögunum
raunsæjar. Ég held, að þetta
venjulega fólk, sem alltaf er veriö
aö vitna i, sé ekki alveg eins
venjulegt, slétt og fellt, og viröist
áyfirboröinu. Það fær hinsvegar
almennt þá einkunn aö vera
venjulegt, vegna þess aö viö höf-
um hvorki tlma né löngun til þess
að finna hiö sérstæöa i fari þess
og geröum. Þaö, sem við vitum
sérstætt viö okkur, reynum viö aö
halda leyndu. Hugsaöu um, hve
þú leynir miklu af sjálfri þér, —
svo ég tali nú ekki um mig og alla
hina. Fólk segir aldrei hug sinn
allan. Þaö leynir furöumyndum,
sem upp I hugann kunna aö koma
og það ber ekki á torg hinarýmsu
langanir, sem sækja á þaö.
Atburöir, sem ef til vill geta haft
afdrifaríkar afleiöingar fyrir líf
manns, liggja I láginni. Viö þurf-
um ekki annaö en hugsa okkur af-
leiðingar af særandioröi, sem lát-
ið er falla. Fyrir mig sem rithöf-
und eru þessir hlutir aftur á móti
auölesnir líkt og opin bók. Ég út-
skýri I sögum minum hluti, sem
haust. Hún fjallar eiginlega um
þaöaösegja sannleikann. Trúmál
leika mikiö hlutverk I sögunni og
það hugarstríö, sem skyndilegt
trúleysi veldur: Trúuö mann-
eskja, sem alltaf hefur lifaö skv.
boöum guös, finnur allt I einu ekki
fótfestu I kristíndómnum. í staö
þess aö játa þetta fyrir sjálfum
sér og öörum, reynir hún að búa
sér tíl trú...
T.: Nú hefur þú ritaö um Jean-
Paul Sartre. Hver er munurinn á
ykkur tveimur heimspekilega
séö?
I.M.: Sartre er exlstensialisti.
Ég erhiö gagnstæ öa. Þaö hindraöi
mig ekki I aö dá hann sem heim-
speking og sérstaklega sem rit-
höfund. — Þvi miður finnst mér
fólki hætta til að gleyma þvl, hve
frábærrithöfundur Sartre er. Mig
langar aö benda á litla bók eftir
hann „La Nausée” (Ógleöin).
Existensialistar trúa á algjört
frelsi mannsins. Ég held, aö frelsi
okkar séu mikil takmörk sett.
„Mig langar að
komast niður
að sjó.....”
T.: Hvers væntir þú af dvöl
þinni hér á landi?
miklu meira þarna á bak viö.
Hvaö þaö var vitum viö hins veg-
ar ekki).
T.: Um hvað fjallaöi bók þln
„Hafiö, hafiö”?
I.M.: Hún fjallaöi um eldri
mann, sem hefur sagt skilið viö
llfsstarf sitt I leikhúsi og þráir þaö
eitt aö komast niöur aö sjó. Hann
heldur, aö hann geti gerst nokk-
urs konar einsetumaöur, en hon-
um skjátlast. Andlega er hann
ekki tilbúinn til þess aö takast á
viö einveruna.
„Húsverk
raska
ró minni”
T.: Manstu eftir einhverju, sem
þeir leiöist ákaflega?
I.M.: Ég held, aö mér leiöist
aldrei. T.d. getur mér aldrei
leiðst manneskja, svo framarlega
sem ég get fengiö hana til þess aö
tala um sig sjálfa. Þaö er reyndar
yfirleitt auövelt og ég hef ótak-
markaöan áhuga á fólki, — hvaö
þaðer aögera, hvernig þaö hugs-
ar og hvemig þaö leit út á æsku-
ámm. Mér getur reyndar leiöst
mjög, ef ég er neydd til þess aö
kannskeekki og viöhöfum ástæöu
til þess aö óttast um framtiö
menningar I heiminum. Margt
ógnar henni. Ef viö undanskiljum
kjarnorkuna, þá má benda á, aö
allt sem lýtur aö hagfræöi er svo
flókið fyrir manninn, aö hann
ræöur ekki viö þaö dæmi. Menn
eru heimskir.
— A hinn bóginn sjáum viö þaö
af sögunni, aö haröstjórar falla.
Aö vísu eru haröstjórar nútimans
frábrugönir gömlu haröstjórun-
um aö því leyti, aö þeir hafa
hræöileg vopn I hendi sér. En sag-
an sýnir, aö harðstjórar eru ekki
eilifir, ekki frekar en myrkrið.
Viö veröum bara aö vona hiö
besta”.
Iris Murdoch er mjög hógvær
kona og ræöin. Þaö getum viö
fullyrt eftir aö hafa fengið 25
. mínútur meö henni. Við höföum á
tilfinningunni aö hún heföi getaö
hugsað sér aö sitja lengur fyrir
svörum, en búiö var aö þaul-
skipuleggja daginn fyrir hana.
Frelsi mannsins eru vlst settar
skoröur. Hún hvarf aö lokum inn
langan og mjóan gang I bláa
kjólnum sinum og þaö var aug-
ljóst, aö þrátt fyrir opiö viömót
var hér á ferö þó nokkuð leyndar-
dómsfullur persónuleiki.
FI