Tíminn - 13.04.1980, Blaðsíða 20

28
Sunnudagur 13. aprll 1980
LWl'M'i1'.1
Valdimar Elíasson garðyrkjumaður:
„Á
ÖRFOKA
MELUM”
r
v.
Þaö mun nú finnast i kennslu-
bókum, aö gróiö land (graslendi
og kjarr) hafi minnkaö um helm-
ing siöan á landnámsöld. Þess er
þá jafnan getiö um leiö, aö orsak-
ir þessarar gróöureyöingar sé
uppblástur og rányrkja. Fáir
hafa andmælt þessu, enda ekki
hægt um vik, þar sem ekki eru til
gróöurkortaf landinuá nútima og
vitanlega þaöan af siöur frá dög-
um Ingólfs og Skallagrlms.
Hér er þvi vitanlega um hreina
staöhæfingu aö ræöa, sem aldrei
hefur veriö sönnuö eöa afsönnuö,
vegna skorts á heimildum. Ég vil
þó hér aöeins benda á, aö sú full-
yröing, aö allt land neöan tvö
hundruö metra hæöarmarka yfir
sjávarflöt hafi veriö gróiö um
landnám, þarf endurskoöunar
viö, og vil ég rúmsins vegna tak-
marka mál mitt viö hugtakiö ,,ör-
foka melur”.
Ég geri ráö fyrir, aö flestir
skilji hugtakiö „örfoka melur”
svo, aö þarna hafi oröiö uppblást-
ur og gróöureyðing eftir land-
nám. Svo eöa svo þykk jarðvegs-
torfa hafi fokið burt og ekki stöðv-
ast fyrr en allt lauslegt, mold og
sandur, hafi veriö oröiö örfoka,
það er blásiö upp, og aðeins grjót
og gróf möl varö eftir á landinu,
sem jafnframt varö þá gróöur-
laust. (Þess er þó rétt aö geta, aö
þessir „örfoka melar” eru af
sumum nefndir „flugvallarmel-
ar”. Mun þaö einkum gert af
þeim, sem hafa I huga samgöngu-
mál frekar en landgræðslu).
Hér er enn fremur eingöngu átt
viö ógróna mela á blágrýtissvæö
um landsins, svo sem I Borgar-
firöi, Hrútafiröi og Nauteyrar-
hreppi, svo aö dæmi séu tekin
fjarri móbergsstöövum.
Hvaö gerist, þegar land veröur
örfoka?
Litum nú frá „örfoka melum” á
blágrýtissvæöunum til lands, þar
sem uppblástur á sér stað — þar
sem land hefur sannanlega oröiö
örfoka.
Fyrsta: Landið i nágrenni upp-
blásturssvæöisins hækkar og
myndar þykka' jarðvegstorfu.
Næst uppblástursgeiranum verða
til þykk rofabörö, sem slfellt
hækka, en brotna svo niður, þegar
stormurinn hefur grafiö undan
gróöurtorfunni.
Annað: Grunnar tjarnir og
vatnslitlir lækir fyllast af sandi.
Ég vil nefna tvö dæmi. Á Reykj-
um á Skeiðum var fyrsta sand-
græöslugiröingin sett upp áriö
1910. Hvers vegna á Skeiöunum?
Menn höföu þá lengi haft áhuga á
aö veita Þjórsá á Skeiöin til á-
veitu, en sá galli var á gjöf Njarö-
ar, aö áveituskuröurinn fyrirhug-
aði varö aö liggja gegn um upp-
blásturssvæöiö. Og þaö vissu bæði
bændur og verkfræðingar, aö til-
gangslaust var aö grafa skurö I
gegn um uppblásturssvæöi. Þaö
varö aö byrja á þvi aö stööva
sandfokið.
Þaö mun hafa verið nærri ára-
tug siöar, aö byrjáö var á
Skeiöaáveitunni. Þá vissu menn
ekki um „óbilgjörnu klöppina”,
sem I þann tiö var vandlega hulin
þessum lausu jarðefnum.
Hitt dæmiö er líka frá svipuöum
slóöum: Frá Akbraut sunnan
Þjórsár. Þar var uppblástur um
siöustu aldamót. Litiö stööuvatn
var á landamörkum Akbrautar
og Saurbæjar. Afrennsli haföi
þetta vatn til norövesturs út I
Þjórsá. Einhvern tíma fyrir alda-
mótin fyllti þennan ós af sandi.
Þá hækkaöi i Ósvatninu, en svo
var þetta vatn nefnt. Siöan rann
úr vatninu til suöurs yfir Saur-
bæjarmýri. Leifar af þessu vatni
voru til eftir 1920, þá örgrunnt.
Þriöja atriöiö, sem ekki má
gleyma, þegar uppblástur er at-
hugaður á móbergssvæöunum, er
ekki svo þýðingarlitill vegna
þess, aö hann greinir vel á milli
örfoka lands og jökulmela eins og
til dæmis melana á milli Fiski-
lækjar og Hafnar I Leirár- og
Melasveit og melanna á milli
Flókadalsár og Geirsár i Borgar-
firði. Land, sem hefur oröiö ör-
foka á móbergssvæöi, byrjar
strax aö gróa upp aftur, þegar
það hefur oröiö örfoka. Þessi
sjálfsgræösla veröur, ef landiö er
friðaö, og er varla ofsagt, aö starf
sandgræöslunnar siöustu tvo til
þrjá aldarfjóröunga byggist aö
verulegu leyti á þessari staö-
reynd.
Þessu er öfugt fariö með jökul-
melana. Þeir gróa ekki upp við
friöun og þaö, sem verra er: Tún-
ræktartilraunir á þessum melum
hafa, aö þvi er ég bezt veit, flestar
mistekizt, einkum hin siöustu ár
(kalárin). Ástæðan er vitanlega
sú, aö gróðurleysiö á þessum
melum er ekki örfok. Þessir „ör-
foka melar” hafa eftir öllum sól-
armerkjum aö dæma aldrei verið
gróiö land.
Ég hef spurt jarðfræöinga og
búfræöinga, hvaö hafi orðið af öll-
um þessum sandi og mold, sem
foröum þakti melana hjá Fiski-
læk og Belgsholti, en ég hef aö
vonum fengiö fátt svara, sem
telja má bitastætt I. Þaö sjást
nefnilega engin rofaborö hjá
grettistökunum viö fjárhúsin hjá
Fiskilæk og jarðvegurinn I mýr-
inni noröan viö túniö á Fiskilæk er
of grunnur til þess aö vera á upp-
blásturssvæöi. Stórþýfiö viö eyöi-
býliö I Kálfanesi ber ekki
heldur merki þess að vera gömul
rofabó'rö frá uppblæstri á Stóra-
Kroppsmelum,
En hvers vegna eiga þetta að
heita jökulmelar, en ekki örfoka
melar?
Astæöur fyrir þessu eru tvær,
og hvor um sig mjög mikilvæg.
önnur varðar þjóöina og þá fyrst
og fremst liðnar kynslóöir. Hin
varöar landið sjálft og rétt mat á
ræktunarmöguleikum þess, og þá
fyrst og fremst orsökum gróöur-
leysis þess.
Vikjum þá fyrst aö fyrra atriö-
inu, sem heitir á máli áróöurs-
postulanna oft „hin mikla skuld
þjóöarinnar viö landiö”. Þessi
skuld skrifast vitanlega aðallega
á reikning liöinna kynslóöa —
kynslóöa sem erulönguþagnaöar.
Nú er þaö regla I réttarfarsriki
okkar, aö sönnunarskyldan hvilir
á þeim, sem ákærir — ekki þeim,
sem veriö er aö ákæra. Alveg sér-
staklega á þetta viö um þá, sem
ekki geta sannaö sakleysi sitt.
„Forðastu slika fólskugrein fram
liöins manns aö lasta bein”, sagöi
Hallgrimur Pétursson.
Þaö veröur aö segja þaö eins og
er, aö áhugi er ekki mikill á aukn-
um rannsóknum á uppblæstri og
gróöurfarsbreytingum. Þeir, sem
ættu aö hafa áhuga á þessum
málum, eru of vissir I sinni trú.
Kaliö á túnum á þessum „örfoka
melum” hefur þó oröiö dýrara en
rannsókn.
Viö ættum aö foröast að ákæra
liönar kynslóöir fyrir syndir, sem
þær hafa aldrei drýgt, og aö
segja, aö liðnar kynslóöir séu I
skuld viö landiö er vitanlega frá-
leitt I fleira en einu tilliti, og ætti
ekki aö heyrast úr munni þeirra
manna, sem leyfa sér aö nota
þetta sem slagorö.
Hitt atriöiö, sem skiptir llka
verulegu máli — þaö er aö viö ljúg
um ekki upp á landið. Þegar út-
lendir vistfræöingar eru fræddir á
þvi, að helmingur Islenzks
gróöurlendis hafi eyðzt siöustu
ellefu hundruö árin, og 25% lands
ins eöa meira hafi veriö vaxin
birkiskógi um landnám þá fyllast
þeir forundran aö vonum, og láta
þess jafnframt getið, að sliks séu
hvergi dæmi á þurrlendi þessarar
jarðarkúlu.
Ég verö aö álykta, aö á meöan
ekki eru framkvæmdar meiri
rannsóknir á gróöurfarssögu
landsins frá isaldarlokum, þá sé
stór hluti af þessum ásökunum ó
sannaöur — þaö er um rányrkju
þjóðarinnar. Hitt tel ég miklu lik-
legra, að mestallt af þvi, sem nú
kallast „örfoka melar”, sé land,
sem hafi veriö I gróöurfarslegu
jafnvægi að minnsta kosti siöustu
tvö þúsund og fimm hundruö árin.
Haldbeztu rökin fyrir þessari
skoðun er sú staöreynd, að þessir
melar gróa ekki upp við friöun.
Með öörum oröum: Orsökin er
fyrst og fremst veöurfar, ekki bú-
seta og rányrkja.
Varanleg álklœðning
á allt húsið
Samkvæmt rannsóknum sem Rannsóknastofnun byggingariönaðarins hefur gert á
stey puskemmdum og sprungumyndunum á husum, hefur komið í Ijós að eina varanlega lausnin,
til að koma í veg fyrir leka og áframhaldandi skemmdir, er að klæða þau alveg til dæmis
með álklæðningu.
A/klæðning er seltuvarin, hrindir frá sér óhreinindum, og þolir vel islenska veðráttu.
A/klæðning er fáanleg i mörgum litum sem eru innbrenndir og þarf aldrei að mála.
Leitið nánari upplýsinga og kynnist möguleikum A/klæðningar.
Sendið teikningar og við munum reikna út efnisþörf og gera verðtilboð
yður að kostnaðarlausu. * _ .
FULLKOMIÐ KERFI TIL SÍÐASTA NAGLA^

INNICAUP HE
ÆGISGÖTU 7, REYKJAVÍK - SÍMI 22000 - PÓSTHÓLF 1012.
Galvaniseraðar plötur
BIIKKVER
Margar
stæróir og
geróir
BUKKVER
SELFOSSI
Skeljabrekka 4 - 200 Kópavogur - Símar: 44040-44100 Hrísmyri2A Selfoss Simi 99-2040