Fréttablaðið - 12.01.2008, Blaðsíða 26

26 12. janúar 2008 LAUGARDAGUR
G
uðmundur Alfreðs-
son, prófessor í
alþjóðalögum og
fyrrverandi fram-
kvæmdastjóri
Raoul-Wallenberg-
stofnunarinnar í Lundi í Svíþjóð,
segir útbreiðslu mannréttinda
vera mjög verðugt „útrásarverk-
efni“ fyrir Íslendinga.
Guðmundur var meðal ræðu-
manna á málþingi um mannrétt-
indi í utanríkisstefnu Íslands, sem
fram fór á vegum Háskólans á
Akureyri innan ramma háskóla-
fundaraðarinnar „Ísland á alþjóða-
vettvangi – erindi og ávinningur,“
sem haldið er í samstarfi utanrík-
isráðuneytisins og háskólanna í
landinu.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir
utanríkisráðherra lýsti því yfir í
sínu erindi á málþinginu að mann-
réttindi væru nú „forgangsmál í
utanríkisstefnu Íslands“. Sagði
hún þetta ekki sízt í tengslum við
það hvað Ísland hyggist standa
fyrir sem aðili að öryggisráði Sam-
einuðu þjóðanna, ef það nær kjöri
til setu í því tímabilið 2009-2010.
Mannréttindi inn í öryggisráðið
En þar sem öryggisráð Sameinuðu
þjóðanna er ekki mannréttindaráð
þess var Guðmundur fyrst spurð-
ur hvaða máli mannréttindi skiptu
í starfi öryggisráðsins.
„Í æ ríkari mæli hafa ályktanir
frá ráðinu nefnt mannréttindi og
jafnvel fjallað um mannréttindi,
bæði í tengslum við mannréttinda-
brot sem ástæður átaka og mann-
réttindareglur sem tæki til að
koma í veg fyrir átök eða byggja
upp lönd eftir átök,“ svarar Guð-
mundur. „Þannig að það er enginn
vafi í dag að það eru talin tengsl
milli mannréttindanna og friðar
og öryggis í heiminum.“
Guðmundur bendir á að þetta
komi líka fram í yfirlýsingu Kofi
Annan, þáverandi framkvæmda-
stjóra SÞ, um mannréttindi í starfi
SÞ („mainstreaming of human
rights“). Þá hafi öryggisráðið á
síðustu árum ítrekað boðið eftir-
litsfulltrúum mannréttindanefnd-
ar SÞ til að flytja ráðinu skýrslu
um mannréttindamál á tilteknum
svæðum. Ráðið hafi hlýtt á slíkar
skýrslur um ástandið í Júgóslavíu,
Rúanda og Súdan. „Þannig að
þarna eru tengslin að aukast,“
heldur Guðmundur áfram. „Fyrir
20-30 árum, í kalda stríðinu, mátti
ekki nefna mannréttindi í öryggis-
ráðinu, en í dag er það orðið nokk-
uð algengt og er komið inn í álykt-
anirnar.“
Þótt Guðmundur taki undir það
að öryggisráðið sé eina stofnun SÞ
sem hafi áþreifanlegt vald, þá sé
það valdsvið takmarkað „að því
marki að það getur aðeins fjallað
um frið og öryggi. Þá getur það
bara fjallað um mannréttindi að
því marki sem þau varða frið og
öryggi“.
Hentistefna stórvelda
Spurður hvort það sé þó ekki til-
fellið að mannréttindi séu notuð
nokkuð hentistefnulega af hálfu
öryggisráðsins játar Guðmundur
því. „Því miður er það ennþá til-
fellið í Sameinuðu þjóðunum að
stóru löndin, aðallega fastafull-
trúarnir með neitunarvaldið í
öryggisráðinu, hafa komið í veg
fyrir að mannréttindunum sé
snúið upp á þau sjálf.
En ef litið er á heildarþróunina
undanfarinn áratug eða tvo hefur
æ meira verið hægt að fjalla um
mannréttindamál að minnsta
kosti í öðrum stórum ríkjum, sem
ekki var hægt áður, og það er
byrjað að fjalla um mannréttindi
til dæmis í meðferð Bandaríkja-
manna á föngum í Guantánamo-
flóa-fangabúðunum. Eftirlitsfull-
trúar mannréttindaráðsins eru að
skrifa skýrslu um það. Það er
vissulega enn svo, að Bandaríkja-
menn njóta í krafti síns valds og
lobbýing-möguleika alls konar
undantekninga frá reglunni. En í
æ ríkari mæli tekst SÞ að halda
uppi eftirliti alls staðar um heim-
inn.“
Fátækt sem mannréttindabrot
Á málþinginu á Akureyri var
nefnt að fátækt hefði verið skil-
greind sem mannréttindabrot.
Hver eru rökin fyrir því?
„Það er viðurkennt af mann-
réttindaráði SÞ að fátækt, sér-
staklega hinna örsnauðu, sé
venjulega tengd mannréttinda-
brotum og hún sé jafnvel brot í
sjálfu sér. Rökin sem búa að baki
því eru að það er oftast misskipt-
ing eða misrétti sem veldur því
að fátæktin verður til og við-
helzt,“ útskýrir Guðmundur. Oft
og tíðum sé minnihlutahópum í
þjóðfélögum mismunað, og það
leiði til þessarar fátæktar.
„Fátæktin viðhelzt vegna þess að
þessu sama fólki er mismunað
varðandi möguleika á skólagöngu
til jafns við aðra, heilbrigðisþjón-
ustu til jafns við aðra, atvinnu til
jafns við aðra. Það er margt sem
tengir mannréttindi við fátækt-
ina.“
Þarna er þá líka tenging mann-
réttinda við þróunarsamvinnu?
„Já, en það tengist að mínu mati
líka öryggismálum,“ segir Guð-
mundur. „Því að það er oft og
tíðum svo að minnihlutahópar eða
aðrir aðilar að átökum eru í upp-
reisn eða taka upp vopn vegna
örbirgðar, vegna vonleysis.
Þannig að fátæktin á þannig líka
heima á öryggismálasviðinu. Það
tengist oft því að fátækir njóta
ekki jafns aðgangs að vatni, sem
er gjarnan álitin mest vaxandi
hættan á því sviði.“
Allir tapa á undirokun
En hvað segir Guðmundur þá um
athugasemdir í þá veru, að hinir
fátækustu eigi mestu sökina sjálf-
ir á að takast ekki að brjótast út
úr fátæktinni þar sem þeir eign-
ist svo mörg börn og viðhaldi þar
með eymdinni og bjargarleys-
inu?
Guðmundur svarar því til að í
flestum tilvikum sé það svo, að
þeir fátækustu njóta ekki mennt-
unar eða heilbrigðisþjónustu til
jafns við aðra. „Það eru til tölur
sem sýna að þegar menntastigið
vex, sérstaklega þegar menntun
og skólun kvenna eykst, þegar
heilbrigðisþjónustan batnar, þá
lækkar fæðingartíðnin.“
Hann vísar til þess að í fræði-
rannsóknum á þessu sviði sé
almennt komizt að þeirri niður-
stöðu að þessi fólksfjölgun í
röðum hinna fátækustu haldist í
hendur við skólagöngu, menntun-
armöguleika og heilbrigðisþjón-
ustu. „Og ef það er verið að mis-
Mannréttindi til útflutnings
Guðmundur Alfreðsson, prófessor í alþjóðalögum og fyrrverandi framkvæmdastjóri Raoul-Wallenberg-stofnunarinnar í Lundi í
Svíþjóð, tjáir Auðuni Arnórssyni í viðtali að útbreiðsla mannréttinda sé mjög verðugt „útrásarverkefni“ fyrir Íslendinga.
KÚGUN Guðmundur segir kúgunarstjórnir gjarnan beita fyrir sig kenningum um afstæði mannréttinda. Það þjóni hagsmunum þeirra, ekki borgaranna í þessum löndum. NORDICPHOTOS/AFP
GUÐMUNDUR ALFREÐSSON Hefur starfað í áratugi að fræðslu um og útbreiðslu
alþjóðlegrar mannréttindalöggjafar.