Fréttablaðið - 16.02.2008, Blaðsíða 64

36 16. febrúar 2008 LAUGARDAGUR
Í
gegnum söguna hefur það oft-
ast verið þannig að yfirstéttin
skapar tískuna. Með tískunni
reynir hún að aðskilja sig frá
sauðsvörtum almúganum, sem
jafnóðum apar allt upp eftir henni og
þarf þá nýja tísku til að leysa þá gömlu
af hólmi. Þetta á ekki bara við um föt,
heldur um allt annað líka. Eitt þekkt-
asta dæmið er að á þeim tíma þegar
alþýða manna vann á ökrum undir
steikjandi sólinni kepptist yfirstéttin
um að bera á sig arsenik til að verða
sem hvítust í framan og sýna pöpuln-
um þannig fram á að hún gat verið inn-
andyra þegar henni sýndist. En eftir
iðnbyltingu, þegar almúginn fluttist
inn í verksmiðjur og sá sjaldnast til
sólar, fór yfirstéttin að keppast um að
vera sem sólbrúnust til að sýna fram á
að hún gæti verið utandyra þegar
henni sýndist. Sú tíska smitaði síðan út
frá sér og er enn ráðandi í dag, eins og
sést af sólbaðsstofum, brúnkukremum
og sólarlandaferðum sem allir keppast
um að komast í.
Búrkur í Kabúl og djass í Harlem
Annað dæmi eru búrkurnar í Afganist-
an. Í Bóksalanum í Kabúl eftir Åsne
Seierstad segir að rétt eftir aldamótin
1900 hafi kóngur ráðið þar ríkjum sem
átti svo ungar og fallegar konur að hann
vildi ekki að hver sem var góndi á þær,
og lét þær því klæðast búrkum. Það
þótti fínt þá sem nú að vera klædd eins
og prinsessa, og því tók þjónustufólkið
upp á því að stela búrkunum til að klæð-
ast þeim sjálft. Brátt hafði þessi tíska
breiðst út til allrar þjóðarinnar, þar til
hún varð að hefð og síðan kvöð.
Í kjölfar fyrri heimsstyrjaldar var
hverjum kónginum og keisaranum í
Evrópu steypt af stóli. Hvort sem það
var af þeim ástæðum eða öðrum kom
að því að tískan fór að streyma í hina
áttina. Hvítt efnafólk fór að dansa við
jazz, jitterbug og jive, sem var ættað
úr fátækrahverfum svertingja í stór-
borgum Bandaríkjanna. Menn eins og
Duke Ellington og síðar Louis Arm-
strong urðu að stórstjörnum meðal
hvítra áhorfenda, og spiluðu á stöðum
þar sem svörtum áhorfendum var
jafnvel ekki hleypt inn.
Leður og kaggar
Fyrst komst þó skriður á alþýðuvæð-
ingu menningarinnar á 6. áratug aldar-
innar, þegar hvítir Bandaríkjamenn
eins og Elvis Presley og Jerry Lee
Lewis tóku upp á því að spila svert-
ingjatónlist. Gallabuxur og leðurjakk-
ar, sem áður höfðu helst verið notuð af
verkamönnum, urðu að einkennis-
merkjum heillar kynslóðar. Og hafa á
margan hátt verið fyrir allar kynslóðir
síðan. Einar Kárason lýsir því
ógleyman lega í Gulleyjunni þegar
þessi bylgja barst til Íslands:
„Það var kannski á þessum árum
rokksins að stritandi alþýðumenn
hættu að vera álitnir svona leppalúðar
með snýtur...Þá öðluðust ungir stritar-
ar stíl, æskan þurfti ekki að leita leng-
ur útí hverfi ættarnafnanna að fyrir-
myndum...Auðmannssynir af þeirri
sort sem áður höfðu dagað uppi sem
viskídrekkandi landeyður andvarp-
andi kaldranaheimspeki í silkislopp-
um, þeir voru orðnir gamaldags og
hallærislegir. Framsýnir ríkrapabba-
drengir börðust til fátæktar, fengu sér
vinnu hjá togaraafgreiðslunni sem
varð einhver fínasti vinnustaður lands-
ins eftir að sýnd var myndin „Á Eyr-
inni“ með Marlon Brando. Snobbhill-
strákarnir lögðust í slitnum gallabuxum
undir gamla olíuspúandi dreka og áttu
þann draum æðstan að komast inn í
bílskúraklíkur hörkutólanna úr
braggahverfunum.“
Uppar og X-kynslóð
Fleiri tískubylgjur fylgdu í kjölfarið á
rokkinu. Þær sóttu kannski ekki allar í
fátækrahverfin, en tóku sér ýmsa
jaðar hópa til fyrirmyndar: hipparnir
til bítskálda, glamrokkið til samkyn-
hneigðra, og pönkið tók nafn sitt af
götustrákum og karlhórum.
Peningar komust ekki aftur í tísku
fyrr en á 9. áratugnum, þegar upparn-
ir birtust og fóru að dreifa nafnspjöld-
um sínum. Í fyrsta sinn síðan fyrir tíð
rokksins urðu til fyrirmyndir ungs
fólks sem gerði út á auð fremur en
uppreisn, silkislopparnir sóttu á leður-
jakkana.
Verðbréfahrunið 1987 varð þó áfall
fyrir uppana, og árið 1991 lýsti blaðið
Time yfir andláti þeirra. Sama ár gaf
hljómsveitin Nirvana út plötuna
Nevermind, og grönsjið komst í tísku.
Síðhærðir menn í köflóttum skyrtum
og rifnum gallabuxum sungu um til-
gangsleysi alls og voru kallaðir X-kyn-
slóðin, þar sem ekki var ljóst hvað hún
stóð fyrir.
Rappið ryðst fram
Á svipuðum tíma hóf rappið að rísa
upp úr fátækrahverfum Los Angeles
og New York og lagði heiminn að fótum
sér. Úthverfaunglingar um allan heim
tóku sér gildi og málfar svartra í
bandarísku gettóunum til fyrirmynd-
ar, og líktu eftir gengjum eins og
Bloods og Crips. Hér á Íslandi voru
þeir stundum kallaðir dissarar. Sumar
hljómsveitir, svo sem Public Enemy og
Disposable Heroes of Hiphoprisy, ortu
mótmælasöngva gegn ríkjandi skipu-
lagi. En þeir lentu brátt í minnihlutan-
um, því fáir hafa jafn mikinn áhuga á
peningum og þeir sem eiga þá ekki.
Rappararnir sem risið höfðu úr fátækt
skreyttu sig gullkeðjum og keyrðu um
í limósínum um leið og þeir komust til
álna, meðan miðstéttarstjörnurnar
höfnuðu auðhyggjunni. Velgengnin
gladdi Kurt Cobain í Nirvana lítið, og
hann framdi sjálfsmorð, meðan deilur
Pearl Jam-manna við Ticketmaster,
sem þeim fannst okra á tónleikamið-
um, spillti mjög fyrir ferli þeirra fjár-
hagslega séð.
Tíkur og peningar
Gangsta-rappararnir dásömuðu
ofbeldismenn, eiturlyfjasala og hór-
mangara, þær starfsstéttir sem vegn-
aði best í hverfum eins og South
Central. En fyrst og fremst dásömuðu
þeir peninga, sem voru, ásamt því að
vera umvafinn léttklæddum stúlkum,
allur mælikvarði á veraldlega ham-
ingju. Kom þetta skýrt fram í slagorð-
um eins og „Bitches and money,“ eða í
plötutitlum eins og „Get Rich or Die
Trying.“
Rappið færði þannig popptónlistina
þannig enn nær auðhyggjunni en rokk-
súpergrúppurnar sem á undan komu
höfðu gert. Fatatískan fylgdi í kjölfar-
ið, fólk fór að ganga um í víðum buxum
og bera hausklúta eins og tíðkaðist í
South Central eða Bronx. Útþynnt varð
hipphoppið síðan allsráðandi í popp-
tónlist og á MTV, í gervi R&B.
Engin álíka bylgja og rapptónlistin
hefur riðið yfir síðan. Orðið hafa til
hópar hardcore pönkara sem hafna
neysluhyggjunni ásamt kjötáti og
aðhyllast náttúruverndarstefnu. Fyrir-
bærið hefur borist hingað með Sigga
pönk og vinum hans í Saving Iceland,
en hefur enn ekki náð almennri
útbreiðslu.
Shopaholic og Sex and the City
Almenningur á Vesturlöndum hefur
nú fundið sér aðrar hetjur en popp-
stjörnur.
Sex and the City eru líklega ein-
hverjir áhrifamestu þættir seinni ára,
en þeir kenndu heilli kynslóð stúlkna
að ekkert væri meira töff en að safna
merkjaskóm, áhugamál sem hingað til
tengdist helst skúrkum eins og Imeldu
Marcos.
Það sama gildir um bækur eins og
Shopaholic-seríuna, kaupæði þykir nú
eitthvað til að vera stoltur af, kannski
eins og eiturlyfjafíkn eða reykingar
þóttu fyrir fyrri kynslóðum. Ekki
þykir lengur tiltökumál að frægir leik-
arar eins og Clive Owen eða Nicole
Kidman leiki í auglýsingum, en slíkt
hefði einhvern tímann verið litið niður
á. Popparar eru ekki lengur tónlistar-
menn heldur vörumerki, eins og ilm-
vatn Christinu Aguilera er dæmi um.
Ef allt er mælt í peningum verðskuld-
ar sá mesta aðdáun sem á mest af
þeim.
Aðallinn rís á ný
20. öldin var öld alþýðunnar, fyrir-
Tíska (ó)venjulega fólksins
Valur Gunnarsson skoðar hvort endalok barsins Sirkus hafi mögulega áhrif á þá tískustrauma sem hafa einkennt síðustu öld.
Frá vinstri: Elvis Presley kom skriðu
á alþýðuvæðingu menningarinnar á
sjötta áratugnum. Sólbrúnka er tíska
sem er allsráðandi í dag. Íslensku
hnakkarnir eru sólbrúnir með aflitað
hár. Gangsta-rapparar dásama
ofbeldismenn og eiturlyfjasala.
B5 er einkennandi fyrir hina nýju
skemmtistaði Reykjavíkurborgar.
Úlpurnar
eru nú við
það að missa
höfuðstöðv-
ar sínar.
Eftir standa
sportbarir,
þar sem
íþróttaleikir
yfirgnæfa
allar sam-
ræður, og
„designer“
barir sem
eru ein-
hvernveginn
allir eins.
myndirnar voru fólk sem gerði. Nú er
aftur svo farið að við dáumst helst að
fólki sem fæðist inn í aðalsfjölskyldur.
Kannski er ein helsta fyrirmynd sam-
tímans Paris Hilton, sem aldrei hefur
gert neitt annað en að vera rík. Raun-
veruleikasjónvarpsþáttaröð hennar, A
Simple Life, gekk út á að sýna fram á
hversu ósjálfbjarga hún var við hinar
ýmsu aðstæður, en jók bara aðdáun á
henni ef eitthvað var.
Þetta á ekki síður við um börn 68
byltingarkynslóðarinnar, svo sem Jade
Jagger, Stellu McCartney, jafnvel
Jakob Dylan. Allir vilja helst af öllu
vera litlir prinsar og prinsessur.
Um miðja 20. öld voru erfðaskattar
á Bretlandi svo háir að flestar hallir og
ættaróðul færðust yfir í almennings-
eigu, urðu að söfnum eða jafnvel tóm-
stundahúsum. Nú eru gamlar, eða
nýjar, aðalsættir að kaupa sum af þess-
um húsum aftur. Það sama á við hér á
landi. ÍTR flutti inn í glæsilega bygg-
ingu við Fríkirkjuveg sem var áður
heimili Thorsættarinnar. Fjölskylda
fyrrverandi eigenda keypti það nýlega
aftur.
Hnakkar og úlpur
Hér á Íslandi má segja að helstu tísku-
straumar það sem af er 21. öld hafi lýst
sér í deilunum á milli Hnakka annars
vegar og þeirra hinsvegar sem eru
kallaðir Úlpur eða Treflar. Úlpurnar
sækja fyrirmyndir sínar í jaðarmenn-
ingu og hafna auðhyggjunni, að
minnsta kosti í orði, þó að þeir séu
flestir menntaskóla- og háskólakrakk-
ar sem búa í 101. Hnakkarnir eru yfir-
leitt af verkamannaættum, en með sól-
bekkjabrúnku og aflitað hár eru þeir
afar uppteknir af merkjavörum og
peningum. Almúginn er aftur farinn
að snobba upp á við eftir bestu getu.
Og til þess eru yfirleitt ekki aðrar leið-
ir færar en að hækka yfirdráttinn. Ef
til vill er þessu best lýst í nýlegri aug-
lýsingu frá Lóttó, þar sem kona talar
um að ríka fólkið drekki helst sóda-
vatn, en það sé eitthvað sem hún geti
að minnsta kosti leikið eftir þeim án
þess að setja sjálfa sig á hausinn.
Úlpurnar eru nú við það að missa
höfuðstöðvar sínar. Eftir standa sport-
barir, þar sem íþróttaleikir yfirgnæfa
allar samræður, og „designer“-barir
sem hafa komið í staðinn fyrir Ara í
Ögri og Kaffibrennsluna, ætlaðir þotu-
liðinu og eiga að vera sérhannaðir, en
eru einhvern veginn allir eins. Með
Sirkus er hætta á að einn menningar-
afkiminn sé að hverfa. Þeir verða
sífellt færri eftir. Nema þá að yfirvof-
andi verðbréfahrun bjargi okkur frá
ládeyðunni.
Sirkustýpan: martröð markaðsfræðingsins
Tímamót urðu í menningarlífi Reykjavíkurborgar
þegar barinn Sirkus lokaði. Sirkus var miklu meira
en bara bar. Hann var táknrænn fyrir þá manngerð,
eða kannski frekar tísku, sem hefur stundum verið
kennd við póstnúmerið 101. Sjónvarpsstöð og tímarit
voru nefnd sama nafni og barinn, en höfðuðu þó til
annarrar manngerðar en þeirrar sem hann stunduðu.
Enda gerði Sirkustýpan í því að vera nokkurs konar
martröð markaðsfræðingsins og fúlsa við flestu því
sem annars er otað að ungu fólki. Með endalok-
um staðarins má mögulega sjá merki um endalok
strauma sem ná aftur í miðja 20. öld, eða jafnvel enn
aftar.