Fréttablaðið - 09.03.2008, Blaðsíða 16
16 9. mars 2008 SUNNUDAGUR
G
amla hugmyndin er
sú að þögn og fjar-
lægð skapi traust
og virðingu. Ég
held að þetta sé
misskilningur,“
segir Jón Steinar Gunnlaugsson
hæstaréttardómari.
Hann segir dómara mega gera
meira af því að fjalla almennt um
lögfræði á opinberum vettvangi.
„Ég hef þá sýn að dómarar á Íslandi
megi tjá sig meira en þeir gera um
dómsýsluna. Auðvitað gengur það
ekki að dómarar séu eftir á að fjalla
um einstök dómsmál. En það sjá
allir að dómsvaldið er þýðingar-
mikið þjóðfélagslegt vald sem
dómarar fara með. Það varðar
fólkið í landinu miklu að vel takist
til við meðferð á þessu valdi. Það á
að vera sjálfsagður hlutur að fólk
þekki til þeirra sem með dóms-
valdið fara og viti eitthvað um
grundvallarhugmyndir þeirra um
starfið sem þeir eru að sinna.“
Jón Steinar var skipaður hæsta-
réttardómari 15. október 2004.
Mikið fjaðrafok var í kringum
skipunina þar sem áratuga langur
vinskapur hans við Davíð Oddsson,
þáverandi forsætisráðherra, var
að mörgum talinn skipta sköpum
um það að hann fékk starfið. „Þetta
hefur ekki haft mikil áhrif á mig.
Kannski er ég svona einfaldur
maður. Það sem skiptir mig meira
máli er vissa um að ég geti sinnt
mínu starfi vel og tilfinningin fyrir
því að það sé ég að gera eftir bestu
getu. Athugasemdir pólitískra and-
stæðinga Davíðs vinar míns um að
skipun mín í dómarastarf sé óverð-
skulduð eiga að mínum dómi aðeins
rót að rekja til löngunar þeirra til
að koma á hann höggi. Slíkt hreyfir
ekki mikið við mér,“ segir Jón
Steinar.
Hann segist þó viðurkenna að
stundum geti umræða um hann
verið særandi. „Ég geri mér fyrir-
fram hugmynd um hvernig ég vil
vinna þau störf sem mér er trúað
fyrir og síðan er það markmið mitt
að uppfylla þá kröfu sem í þeirri
hugmynd felst. Ég reyni að leiða
orðagjálfur hjá mér, þó að því sé
stundum beint að persónu minni.
En auðvitað er maður aldrei ósnort-
inn af slíku. Til dæmis fannst mér
sumt af því sem var talað um þegar
ég varð dómari ósanngjarnt og
ósmekklegt. Það var allt í einu
orðið eins og það væri eitthvert
aðalatriði í mínu lífi að ég hefði
verið í áratugi góður vinur Davíðs
Oddssonar, sem þá var forsætis-
ráðherra. Það kom lífsstarfi mínu
sem lögfræðingur og síðan skipun í
embætti dómara ekkert við. Menn
geta haft þá skoðun að það hafi
verið rangt að skipa mig sem dóm-
ara en ég hlýt þá fyrst og fremst að
verða dæmdur af verkum mínum
en ekki öðru. Það er hægt að skoða
þau og ég vona að ég þoli þá skoðun
ágætlega.“
Hvað er það fyrsta sem dómari
þarf að hafa í huga í starfi sínu?
„Það fyrsta sem dómarinn þarf
að hafa í huga er að vald hans er
takmarkað. Verkefni dómarans er
að dæma eftir lögunum og því
þarf hann að gæta sín á því að falla
ekki í þá freistni að búa til nýjar
reglur með dómum sínum, eins og
oft getur verið tækifæri til. Dóm-
arar standa oft frammi fyrir því
að dæma í málum þar sem settar
lagareglur eru ekki fyrir hendi. Þá
er svonefndum réttlægri réttar-
heimildum beitt þar sem kannski
þarf að lesa meginreglur út úr
lögunum í heild eða beita því sem
lögfræðingar kalla eðli máls. Í
þeim tilfellum tel ég sérstaklega
brýnt að dómarar séu sér þess
meðvitaðir að þeirra hlutverk er
ekki að búa til reglur heldur að
leita þeirra. Þetta finnst mér vera
grundvallaratriði dómarastarfs-
ins sem mönnum tekst kannski
ekki alltaf nógu vel upp með. Við
höfum dæmi um það bæði hér á
landi og erlendis. Það eru átök um
þetta, hvert raunverulegt hlut-
verk dómstólanna á að vera. Ég er
mjög andvígur því sjónarmiði að
það sé hlutverk dómstólanna að
setja reglur.“
Er réttlætanlegt að refsingar í
fíkniefnamálum séu þyngri en refs-
ingar í grófum líkamsárásarmál-
um?
„Oft eru dómar í sakamálum í
kastljósi fjölmiðla. Það er eðlilegt
í sjálfu sér enda geta miklar til-
finningar fylgt dómsniðurstöðum
í slíkum málum. Fólk áttar sig oft
ekki á því hvaða þættir það eru
sem dómarar þurfa að gæta að
þegar þeir eru að ákvarða mönn-
um refsingar. Það fyrsta sem dóm-
arar þurfa að hafa í huga í saka-
málum er að greina skýrt á milli
þess hvort sekt telst sönnuð, og
síðan hver eigi að verða refsingin
ef sektin telst sönnuð. Dómari má
ekki leyfa sér að sakfella sakborn-
ing þar sem sönnun er veik eða
ekki fyrir hendi, og ætla síðan að
ná því með einhverjum hætti til
baka með því að milda refsinguna.
Þetta eru tvö aðskilin viðfangsefni
dómarastarfsins. Þetta þarf fólk
að skilja.
Dómarar geta ekki leyft sér að
breyta refsiákvörðunum í
skyndingu eftir því hvernig vind-
ar blása í þjóðfélaginu á hverjum
tíma. Þeir sem vilja að dómarar
taki ákvarðanir eftir slíkum við-
horfum eru í raun að segja að tveir
menn sem drýgja sama afbrotið
eigi að sæta mismunandi refsingu,
bara af því að annar þeirra er svo
óheppinn að það er einhver fjöl-
miðlabylgja í gangi sem hefur
áhrif á almenningsálitið á þeim
tíma sem dæmt er í hans máli.
Margir skynja það að refsingar
í fíkniefnamálum hafi verið mjög
þungar. Eitt það vandasamasta við
refsiákvarðanir er samhengið á
milli mismunandi brotaflokka.
Mér finnst það til að mynda ekkert
álitamál að líkamsárás þar sem
einn maður tekur sér vald yfir lík-
ama annars manns með árás, hvort
sem það er nauðgun eða annað
líkamlegt ofbeldi, verðskuldar
fyllilega þunga refsingu. Kannski
er alls ekki einfalt að átta sig á því
hvers vegna refsingar eru þyngri
í fíkniefnamálum en í líkams-
árásamálum. Ég tek alveg undir
sjónarmið um að þar megi huga
betur að málum. En það er erfið-
leikum bundið fyrir dómstóla að
gera hraðar breytingar á þessu.
Við erum með ákveðna dómasögu
að baki refsiákvörðunum í ein-
stökum málaflokkum sem verður
að taka tillit til, því samræmi verð-
ur að vera í þessum ákvörðunum.
Stundum finnst manni gagnrýni,
sem oft er áberandi í fjölmiðlum
og ekki síst á netinu, vera illa
ígrunduð. Stundum er því hrein-
lega haldið fram að dómararnir
séu hálfgerð illmenni. Því fer
Erfiðara að hlusta en að tala
Starfandi dómarar við dómstóla landsins hafa um árabil forðast viðtöl við fjölmiðla. Störf þeirra eru oft umdeild og umræða um
þau tilfinningaþrungin. Traust á dómstólum hefur lengi mælst lágt en um 39 prósent landsmanna segjast treysta dómskerfinu.
Magnús Halldórsson tók Jón Steinar Gunnlaugsson hæstaréttardómara tali og spurði hann út í dómarastarfið, sýn hans á lögin
og hvernig auka má trausta á dómskerfinu.
Í HÆSTARÉTTI Starf hæstaréttardómara krefst einbeitni og aga. Jón Steinar segir að það erfiðasta við starfið sé að hlusta. FRÉTTABLAÐIÐ/ANTON
„Ég hef alltaf reynt að hafa það sem lífsmottó að hugsa
um það á akademískum forsendum hvernig ég vil leysa
af hendi störf þau sem mér hafa verið falin,“ segir Jón
Steinar. „Síðan reyni ég að uppfylla þá kröfu.“
Mikið álag getur fylgt starfi dómara í Hæstarétti eins og
gefur að skilja. Jón Steinar telur mjög mikilvægt að dóm-
urum sé búið starfsumhverfi sem tryggi góð vinnubrögð
við meðferð mála. „Það eru tvær deildir hér innanhúss,
dagslega kallaðar A- og B-deild. Yngri dómararnir eru í B-
deildinni. Málunum er svo skipt upp á milli deilda. Þetta
gengur allt saman nokkuð vel,“ segir Jón Steinar.
Hann telur fjölda mála sem fara í gegnum Hæstarétt
benda til þess að hugsanlega sé álagið of mikið. „Á árinu
2007 voru dæmd 590 mál í Hæstarétti. Þetta er of mikið
miðað við fjölda dómara og aðstoðarmanna þeirra. Nærri
lætur að hver dómari dæmi í 250 málum yfir árið. Það
sér hver maður að hættan á því að mönnum verði eitt-
hvað á er meiri heldur en ef menn hefðu rýmri tíma. Þótt
hér sitji hæft fólk sem hefur vanist vinnu undir álagi held
ég að æskilegt sé að bæta hér úr.“
Uppi eru hugmyndir innan dómskerfisins að koma
upp millidómstigi þar sem leyst verði úr ýmsum málum í
flokki sakamála. Unnið er að þessu á vettvangi dóms-
málaráðuneytisins. Jón Steinar segir þetta geta hjálpað
mikið. „Þetta dómstig gæti eflt dómstólana nokkuð og
tryggt styttri málsmeðferð,“ segir Jón Steinar.
➜ GÓÐUR ÁRANGUR NÁÐST EN MIKIÐ ÁLAG