Fréttablaðið - 09.04.2008, Blaðsíða 17

H A U S
MARKAÐURINN 9MIÐVIKUDAGUR 9. APRÍL 2008
Ú T T E K T
„Það eru mismunandi ástæður
fyrir því að jarðir komust í eigu
kirkjunnar og líka mismunandi
eftir tímabilum,“ segir Hjalti
Hugason, prófessor í guðfræði
við Háskóla Íslands.
Hann bendir á að stærstu
eignir kirkjunnar, biskupsstól-
arnir og fleiri sögufrægar jarð-
ir, hafi komist í eigu kirkjunnar
þegar á 12. öld eða jafnvel fyrr.
„Eignir hafa líka verið gefnar
einstökum kirkjum,“ segir Hjalti
en bendir á að vafi gæti leikið á
hver ætti í raun kirkjurnar, guð
eða tilteknir verndardýrlingar
sem þeim voru tileinkaðar í kaþ-
ólskum sið.
„Þá eru dæmi um að höfðingi
hafi gefið kirkjunni höfuðból sitt
en farið sjálfur með ráðstöfun
eignanna. Þannig má segja að
menn hafi komist undan því að
greiða tíundina, en kannski var
tilgangurinn líka að efla kirkj-
una eða jafnvel koma í veg fyrir
að eignir skiptust til mismun-
andi erfingja, enda þótt jörð hafi
verið á forræði sömu fjölskyld-
unnar í marga ættliði.“ Hjalti
segir að einnig séu dæmi um að
eignir hafi verið færðar kirkj-
unni í þakkarskyni fyrir bæn-
heyrslu. Þá sé algengt að fólk
hafi viljað minnast kirkjunnar
í erfðaskrám. „Þá hafði kirkj-
an dómsvald hér áður fyrr og
dæmi eru um að henni hafi verið
dæmdar jarðir.“
Þjóðkirkjan vísar til þess á
heimasíðu sinni í starfsreglum
um kirkjur og safnaðarheimili,
frá árinu 2000, að verði ágrein-
ingur um fornar eignir og rétt-
indi kirkna skuli leggja ýmsar
gamlar skrár til grundvallar
dómsmálum. Þeirra á meðal eru
máldagabækur frá 14. og 15. öld,
auk síðari heimilda.
Þá ríkti töluvert annar skiln-
ingur á heiminum en nú tíðkast.
Til dæmis hræddust menn guð
og helvítisvist, eða óhjákvæmi-
lega dvöl í hreinsunareldi, að líf-
inu loknu.
Í skrá um aflát og synda-
aflausnir frá því um 1500 er
meðal annars þessi kafli:
„Nær sem nokkur maður
hefur iðran og viðurkomning
fyrir sínar syndir og gengur til
skripta með þeirri hugsan og
fullkomnum vilja að falla eigi
aftur í dauðlegar syndir sjálf-
viljandi heldur betra sitt umliðið
líf, þá fær sá maður aflátið ef
hann sækir þá staði sem aflát-
ið er til gefið. Þó að hann skyldi
pínast ævinlega í helvíti þá vill
guð gefa sína náð til og snúa
þeirri ævinlegri pínu í stund-
lega pínu hverja þeir fá sem rétt
gjöra sín skriptamál. […], því
svo mikið styttir hans pínu sem
hann sækir aflátið til og eingin
er sá lifandi að kunna að greina,
undirstanda eða vita hvað dygð
aflátið hefur eða hversu dýrt og
gott er það er fyrr en eftir dauð-
ann og hann kemur í hreinsunar-
eldinn og hann fer þaðan. Þá
reynir hann hvað aflátið dugir
og hvað hann hefur aflað.“
Fólk gaf enda stofnunum
kirkjunnar eignir og gjafir sér
til sáluhjálpar.
Dæmi er frá 1470 um að maður
hafi gefið kirkju og klerkum
ýmsar sínar eignir á banastund.
„Svo og skipa ég að láta syngja
sálumessu engelskum er slegnir
voru í Grindavík af mínum
mönnum.“
En stundum vottuðu gjafirnar
engir nema kirkjunnar þjónar:
Árið 1460 vottar prófastur
að maður hafi á banabeði gefið
kirkjunni í Vatnsfirði jarðirnar
Hálshús, Voga, Miðhús og hálfa
Eyri þar í sókninni.
1488 votta tveir prestar að
karl nokkur afleiddi kirkjuna að
hálfri jörð.
Árið 1499 votta tveir prest-
ar að Árni nokkur hafi arfleitt
kirkjuna að jörð. Svo segja
prestar: „Heyrðum við áður
nefndan Árna Guðmundsson
ekki til leggja þar um fleiri orð
eður leggja nokkra þvingan upp
á kirkjuna í Holti fyrir áður
greinda jörð.“
Þá eru einnig dæmi um að fólk
hafi greitt kirkjunni sektir.
Þá var Runólfur Höskuldsson
árið 1471 dæmdur til að láta
jarðirnar Skollatungu, Bratta-
völlu og Hornbrekku til kirkj-
unnar „fyrir allt það hórdæmi
er hann hefur í fallið með Hall-
dóru Þórðar dóttur og Þórdísi
Guðmundardóttur“. Runólfur
lét sér raunar ekki segjast við
þetta og var síðar gripinn með
þeirri fyrrnefndu þar sem hann
lá „nakinn undir einum klæðum
hjá henni í kirkjunni á Bakka“.
Árið 1505 tók Stefán Skál-
holtsbiskup jörðina í Köldukinn
í Marteinstungu kirkjusókn og
Kolbeinsey í Þjórsá, af Helgu
Guðnadóttur, vegna misfara lát-
ins bónda hennar.
Árið 1474 setur Jón Brodda-
son, prestur og officialis gener-
alis vikaríus á Hólum, Solveigu
Þorleifsdóttur út af heilagri
kirkju, meðal annars fyrir að
halda mann sem var úrskurðað-
ur í bann, auk óhlýðni og þrjósku
við guð, heilaga kirkju og sig.
Fimm árum síðar greið-
ir Solveig biskupnum tíu tigi
hundraða fyrir manninn í bann-
inu. Sama ár votta tveir prest-
ar að hún hafi á banastund gefið
biskupnum jörðina Flatatungu í
Skagafirði.
Svo eru önnur dæmi, eins
og þetta: „Þá dæmum vér oft-
nefnda jörð Vallholt óbrigði-
lega eign heilagrar Hólakirkju.”
Svo dæmdi biskup sjálfum sér
en hann og eigandi jarðarinnar
höfðu átt í nokkrum viðskipt-
um.
Rétt er að taka fram að þótt
Markaðurinn hafi grafið þessi
dæmi upp í fornbréfasafni verð-
ur ekkert fullyrt um hvort kirkj-
an hafi á sínum tíma eignast
þessar jarðir með óvönduðum
aðferðum, á þessa eða liðinna
tíma mælikvarða. Né heldur
hvort jarðirnar sem nefndar eru
í dæmunum séu hluti af höfuð-
stól þjóðkirkjunnar nú.
Skyldi pínast ævinlega í helvíti
Greiðslur ríkisins til kirkjunnar nú byggja á jörðunum sem komust í
hennar eigu í aldanna rás.
ÚR NEÐRA Sýn fimmtándu aldar málara á helvíti. Á miðöldum gaf fólk til kirkna til þess
að þakka fyrir bænheyrslu og komast hjá helvítisvist. NORDICPHOTOS/GETTY IMAGES
greiðsla ríkisins til sjóða kirkjunnar byggð
á þessu samkomulagi.
Sóknargjöldin renna til einstakra sókna,
í samræmi við fjölda skráðra í hverri og
einni sókn. Það gefur auga leið að þar
sem sóknarbörnin eru flest fær viðkom-
andi sókn mestar tekjur. Á þriðja hundr-
að sóknir eru í landinu. Þá fara framlög úr
jöfnunarsjóði sókna til einstakra sókna.
REKSTURINN Á NÚLLI
„Þjóðkirkjan er ekki rekin í hagnaðar-
skyni, þá ekki nema til þess að skapa
andleg verðmæti,“ segir Guðmundur Þór.
„Það er ekki ætlast til þess að við séum
að safna fé,“ segir Sigríður Dögg og Þor-
valdur Karl Helgason biskupsritari bætir
við: „Boðun fagnaðarerindisins, sem birt-
ist í margs konar þjónustu, hlýtur að vera
okkar kjarnastarfsemi.“
- En nú er þetta rekstur. Hvernig geng-
ur hann?
„Ef við lítum á rekstur Biskupsstofu árið
2007, þá myndi ég segja að við séum svona
nokkurn veginn á núllinu. Það getur auð-
vitað komið fyrir að það verði hagnaður, en
honum hefur þá verið varið til fjárfestinga
eða uppgreiðslu á lánum.“
Fjármunir Biskupsstofu og sjóðanna
renna annars að mestu leyti til launa-
greiðslna, helgihalds, kærleiksþjónustu,
fasteigna hennar og viðhalds á þeim, auk
útgáfustarfsemi, svo nokkuð sé nefnt.
- Hverjar eru eignir kirkjunnar?
Guðmundur Þór segir að kirkjan eigi um
níutíu fasteignir um allt land. Þar af eru 36
prestsetursjarðir með prestbústöðum og
jafn margir prestbústaðir á vegum kirkj-
unnar á þéttbýlisstöðum víða um land.
„Við verðum að hafa í huga að sumt
má tæplega kalla jarðir,“ segir Þorvald-
ur. Þetta séu í sumum tilvikum móar sem
komnir séu í eyði.
Sigríður Dögg bendir hins vegar á að
samkvæmt fasteignamati nemi fasta-
fjármunir kirkjumálasjóðs 2,5 milljörð-
um króna, samkvæmt efnahagsreikningi.
Fastafjármunir sóknanna, sem að stofni til
eru kirkjur, nemi 16,5 milljörðum króna,
að brunabótamati.
„Kirkjurnar ganga ekki kaupum og
sölum, svo það er varla hægt að tala um
markaðsvirði,“ segir Sigríður Dögg.
Hún segir skuldirnar nema um 2,7 millj-
örðum króna í heild, svo eigið fé þjóð-
kirkjunnar nemi um fimmtán milljörðum
króna.
HUNDRUÐ SJÁLFBOÐALIÐA DRAGA ÚR
YFIRBYGGINGU
Viðmælendur Markaðarins telja að miðað
við umfang starfs þjóðkirkjunnar sé varla
hægt að tala um kostnaðarsama yfirbygg-
ingu. „Miðað við þessa veltu og eiginfjár-
stöðu finnst mér það varla geta verið,“
segir Sigríður Dögg. Þorvaldur Karl seg-
ist ekki geta fullyrt hvað teljist eðlilegt
í þessum efnum. „En einn samanburður
getur verið áhugaverður. Eignirnar nema
nú nokkuð mörgum milljörðum. Þeir sem
bera ábyrgð á þeim eru sóknirnar. Þar eru
allir kauplausir. Það starfa milli ellefu og
tólf hundruð manns í sóknarnefndum, sem
bera ábyrgð á þessu öllu, allt kauplaust.“
- En hvernig er greitt fyrir kirkjubygg-
ingar? Borgar þjóðkirkjan fyrir það?
„Sóknin sjálf kostar kirkjubygginguna
og byggingu safnaðarheimilis ef því er til
að dreifa. Sóknin getur fengið styrki úr
jöfnunarsjóði sókna,“ segir Guðmundur
Þór. Áður fyrr hafi sjálfboðastarf verið al-
gengt við kirkjubyggingar auk þess sem
kirkjan hafi fengið gjafir. Enn fremur
sé eitthvað um að fyrirtæki og aðrir hafi
styrkt kirkjusmíði. Hann bætir því við að
einnig séu dæmi um að kirkja sé reist í
einkaframkvæmd. Svo sé til dæmis um ný-
lega kirkju í Úthlíð í Biskupstungum.
Sigríður Dögg bendir líka á að nokkr-
ar kirkjur í landinu njóti sérstöðu og til
byggingar þeirra hafi fengist fé á fjárlög-
um. Þetta séu svonefndar höfuðkirkjur, til
þeirra teljist kirkjur eins og Hallgríms-
kirkja og Skálholtsdómkirkja.
EFNAHAGSLEG VÖLD KIRKJUNNAR
Völd kirkjunnar hafa verið mikil hér á landi
sem annars staðar í aldanna rás. Ekki ein-
ungis ægivald yfir íbúum landsins held-
ur einnig gríðarlegt efnahagslegt vald. Það
endurspeglast meðal annars í þeim hundr-
uðum jarða sem kirkjan byggir afkomu sína
á nú. Flestar þeirra komust í eigu kirkjunn-
ar á miðöldum. Auk þess var á elleftu öld
samþykkt að leggja á svonefnda tíund, sem
að miklu leyti rann til kirkjunnar.
- En hefur kirkjan efnahagslegt vald nú?
„Nei, við erum ekki á markaði með okkar
eignir og arfurinn frá fortíðinni er nú í
formi greiðslna frá ríkinu,“ segir Guðmund-
ur Þór. „Við erum ekki eins og til dæmis
sænska kirkjan sem hefur hluta sinna eigna
á markaði.“
Þorvaldur Karl bætir við: „Þeir eiga
hlutabréf og skóga. Þeir lifa bara á arðinum
af sínum eignum.“ Sigríður Dögg segir að
hér sé arðurinn af kirkjueignunum greidd-
ur í gegnum ríkið. „Án þess að þetta hafi
verið reiknað niður í kjölinn.“
En um tilurð eigna kirkjunnar segir Guð-
mundur Þór að algengt sé að menn slái
því fram og alhæfi að kirkjan hafi eignast
höfuðstólinn, jarðirnar, með umdeilanleg-
um hætti. „Sagt er að kirkjan hafi sölsað
þær undir sig. Ég hef aldrei séð almennileg
dæmi um hvað menn eru að tala um.“
AF MOLDU ERUM VIÐ KOMIN
Einn liður í fjármálum kirkjunnar er
kirkjugarðarnir. Lítið er fjallað um þá hér.
Um 800 milljónir króna renna árlega til
kirkjugarða. Guðmundur Þór segir þetta
almannaþjónustu. „Þjónusta kirkjugarð-
anna er veitt án tillits til þess í hvaða trú-
félagi viðkomandi er. Það er eðlilegt að
líta einnig á þennan þátt sem menningar-
mál og heilbrigðismál, en vissulega einnig
trúmál.“
Laun prestanna
Fyrir fimmtán hundruð milljóna króna
framlag ríkisins, vegna jarðanna, eru
greidd laun um 140 presta og próf-
asta.
Grunnlaun prests eru 453 þúsund
krónur á mánuði.
Laun þeirra taka svo mið af fjölda
í sóknum. Þar er stuðst við eining-
ar. Fyrir hverja einingu eru greidd-
ar ríflega 5.500 krónur. Séu innan við
500 manns í sókninni fær presturinn
átta einingar greiddar. Það gera um 44
þúsund á mánuði. Einingunum fjölgar
eftir því sem sóknarbörnin eru fleiri.
Þannig er einingagreiðslan yfir 90
þúsund á mánuði í þeim sóknum þar
sem sóknarbörnin eru 3.500 eða fleiri.
Þess utan þiggja prestar greiðsl-
ur fyrir aukaverk, sem svo eru nefnd.
Þetta eru skírnir, fermingar, hjóna-
vígslur, greftranir, kistulagningar og
fleira.
Sem dæmi má nefna að ferming
kostar 9.300 krónur. Fjórtán ára börn
sem skráð eru í þjóðkirkjuna eru nú
um 4.000. Heildarreikningurinn fyrir
þetta aukaverk prestanna er því um 37
milljónir króna á ári.
FERMING Í GRAFARVOGSKIRKJU Litið er á
fermingar, skírnir, giftingar og fleira sem aukaverk
prestanna. Fyrir hvert fermingarbarn renna 9.300
krónur til prestsins. MARKAÐURINN/VILHELM