Tíminn - 01.11.1981, Blaðsíða 16

16
Sunnudagur 1. nóvember 1981
I. kafli
Talið aldrei viðókunnuga
■ Um sólarlagsbil á heitu vorkvöldi voru
tveir menn a ferli viö Patriarkatjarnir.
Annar þeirra var á aö giska fertugur,
klæddur gráleitum sumarfötum, lágvax-
inn, dökidiærður, striðalinn, sköllóttur og
hélt á vönduöum hatti i annarri hendinni.
'Svört hornspangargleraugu af yfirnáttúru-
legri stærðskreyttu snyrtilega rakaö andlit
hans. Hinn var herðabreiöur og ungur, með
úfið, rauðleitt hár og köflótta húfu sem
hann hafði ýtt aftur á hnakka. Hann var
klæddur k úrekaskyr tu, kryppluð um hvitum
buxum og svörtum inniskóm.
Sá fyrmefndi var enginn annar en
Mikhail Alexandrovits Berlioz, ritstjóri
bokmenntatimarits og stjórnarformaður
eins stærsta rithöfundafélagsins i Moskvu
sem þekkt var undir skammstöfuninni
MASSOLIT. Hinn ungi fylgdarmaöur hans
varskáldið Ivan Nikolajevits Ponirjof, sem
skrifaði undir dulnefninu Bésdomni.
Þegar rithöfundarnir komu inn á breið-
götuna i skugga nyútsprunginna linditrjáa
héldu þeirsem leiðlá að skrautlega máluð-
um söluturni sem bar áletrunina „Bjór og
svaladrykkir”.
Nú er réttað geta þess fyrsta sem undrun
vakti þetta skelfilega maikvöld. Hvorki i
nágrenni sölutumsins né á allri breiðgöt-
unni sem lá samhliða Malaja-Bronnaja
var lifandi mannveru að sjá. A þessari
stundu, þegar ekki virtist mögulegt að
draga andann lengur og sólin steypti sér
niður i þurri hitamóðu einhversstaðar
handan Sadovja-hringbrautarinnar var
enginn á gangi undir linditrjánum, enginn
sat þar á bekk, breiðgatan var auð.
-Sódavatnsglas, takk fyrir sagði Berlioz.
-Það er ekki til, svaraði konan I söluturn-
inum afundin.
-Er.til bjór? spurði Berlioz hásum rómi.
—Hann kemur seinna i kvöld, svaraði kon-
an.
Hvað er þá til? spurði Berlioz.
— Aprikósusafi en hann er volgur, sagöi
konan.
-Jæja látiðhann koma, látið hann koma...
Aprikósusafanum fylgdi rikuleg, gul
froða, og loftið ilmaði eins og á hárgreiðslu-
stofu. Þegar rithöfundamir höfðu drukkið
byrjuðu þeir strax að hiksta, borguðu fyrir
sig og settust á bekk, sneru andlitunum aö
tjörninni og bökunum i' Bronnaja-götu.
Þá gerðist undarlegt atvik, sem snerti
aðeins Berlioz. Hann hætti skyndilega að
þiksta, hjarta hans sló hart og hrapaði eitt
andartak,en sneri siðan aftur á sinn stað og
hafði þá stungist i það bitiaus nál og sat
föst. Auk þess varð Berlikoz gripinn á-
stæðulausum ótta sem var svo sterkur að
honum var skapi næst að hlaupa burt frá
Patriarkatjörnum án þess að lita um öxl.
Berlioz horfði dapurlega i kringum sig og
skildi ekki hvað hafði vakið honum ugg.
Hann fölnaði, þurrkaði sér um enniö með
vasaklút og hugsaði: „Hvað er aö mér?
Þetta hefur aldrei komið fyrir áður. Dyntir
i hjartanu... Ég er Utkeyrður... Liklega
kominn timi til að gefa skit I allt og fara til
Kislovodsk, i heitu böðin...”
Einmitt þá þéttist heitt loftið fyrir fram-
an hann og óf úr sjálfu sér gegnsæjan
mann.stórfurðulegan i Utliti. A smáu höfði
hans sat knapahúfa og hann var klæddur
stuttum, köflóttum jakka, sem einnig var
ofinn úr lofti... Maðurinn var rúmlega
tveggja metra hár, axlarýr og ótrúlega
horaður, en andlitssvipurinn — takið eftir
— háðslegur.
BerBoz hafði lifað li'fi sinu þannig, aö
hann var ekki vanur óvenjulegum viðburð-
um. Hann fölnaði enn meira, rak upp stór
augu og hugsaði i uppnámi: „Þetta getur
ekki verið!”
Enþetta var, þvimiður, og langigegnsæi
maöurinn sveiflaöisttil og frá frammifyrir
honum án þess að snerta jörðina.
Skelfingin yfirþyrmdi Berlioz og hann
lokaði augunum. Þegar hann opnaði þau
aftursá hann að þessu var ldíið, hillingarn-
ar gufaðar upp, sá köflótti horfinn og nálin
stokkin úr hjartanu.
—Fjandinn sjálfur! hrópaði ritstjórinn, —
veistu það, Ivan, það lá við ég fengi slag
vegna hitans réttiþessu! Ég fann meira að
segja fyrir einhverju sem líktist ofskynj-
un. ..Hann reyndi að brosa, en óttinn gáraði
enn augu hans og hendur hans skuifu.
Smám saman róaðist hann þó, veifaði
vasaklútnum og sagði sæmilega hress i
bragði: Jæja þá..., og hélt áfram ræðunni
sem aprikósusafinn hafði rofið.
Seinna kom i ljós að ræðan hafði fjallað
um Jesú Krist. É>annig var mál með vexti,
að ritstjórinn hafði pantað hjá skáldinu
langt og andkristilegt kvæði fyrir næsta
hefti timaritsins. tvan Nikolajevits hafði
ort kvæðið, og það meira að segja á mjög
skömmum tima, en þvi miöur var ritstjór-
inn alls ekki ánægður með það. Besdomni
hafði dregið upp m jög dökka mynd af aðal-
persónunni þ.e.a.s. Jesú en engu að siö-
ur var það álitritstjóransað yrkja þyrfti allt
kvæðið upp á nýtt. Og nú var ritstjórinn að
flytja skáldinu einskonar fyrirlestur um
Jesú, i þeim tilgangi að leiða þvi fyrir sjónir
ihverju grundvallarmistök þess væru fólg-
in.
Það er ekki gott að segja hvað það var
sem olli þvi að Ivani Nikolajevits brást
Miwmm
bogalistin: hvort þaö var óbeisluð skáld-
gáfa hans eða fullkomin vanþekking á yrk-
isefninu. En hvernig sem á þvi stóð varð
Jesú i meðförum hans að lifandi manni.
Þetta var JesUs sem hafði einhverntima
verið til, þótthann væri að visu gæddur öll-
um hugsanlegum neikvæðum eiginleikum.
Berlioz vildi hinsvegar sýna skáldinu.
fram á, að aðalatriðið væri ekki hvernig
JesUs hefði verið, hvort hann hefði verið
góður eða vondur, heldur hitt, að þessi Jes-
ús hefði hreinlega aldrei verið til sem ein-
staklingur og að allar sögurnar um hann
væru ómerkilegur uppspuni, ósköp venju-
leg goðsögn.
Vert er að geta þess, að ritstjórinn var
maður viðlesinn og vitnaöi i' ræðu sinni af
mikilli kunnáttu i forna sagnfræðinga á
borð við hinn mikla Filon frá Alexandriu og
hinn gagnmenntaði Jósef Flavius, sem ekki
hefðu minnst á tilvist JesU svo mikið sem
einu orði. Af staðgóðri þekkingu sinni miðl-
aði Mikhail Alexandrovits skáldinu þeim
upplýsingum, að textinn i fimmtándu bók
fertugasta og fjórða kafla hinna þekktu
Annála Tacitusar þar sem segir frá aftöku
Jesú, hann væri ekki annað en fölsuö viðbót
frá seinni timum.
Skáldinu voru þetta allt
fréttir og það hlustaði af athygli á Mikhail
Alexandrovits, starði á hann fránum græn-
um augum, hikstaði öðru hverju og for-
mælti um leið aprikósusafanum.
— Þau austræn trúarbrögð eru ekki til,
sagði Berlioz, þarsem óspjölluð meyja fæð-
ir ekki af sér guð. Kristnir menn voru ekki
að uppgötva neitt nýtt þegar þeir sköpuöu
þennan Jesú sinn á nákvæmlega sama
hátt: mann sem I raun og veru var aldrei
til. Þetta er það sem leggja ber höfuð-
áherslu á...
Há tenórrödd Berliozar hljómaði i mann-
auðum trjágöngunum og þvi lengra sem
Mikhail Alexandrovits hætti sér inn i frum-
skóga þá sem aðeins hámenntaðir menn
geta hætt sér inn i' án þess að hálsbrotna,
þvi meira fékk skáldið i sinn hlut af hollum
fróðleik um Osirishinn egypska, son himins
og jaröar, um Þammus, guð Fönikiu-
manna, um Marduk, og jafnvel um hinn
grimma en litt þekkta guð Vitzli-Putzli,
sem naut á sinum tima mikillar virðingar
meöal Azteka i Mexico. Einmitt á þvi
augnabliki, þegar Mikhail Alexandrovits
var að segja skáldinu söguna af þvi, þegar
Aztekar hnoðuðu úr deigi styttu af Huitzilo-
pochtli, einmitt þá birtist fyrsti maðurinn I
trjágöngunum.
Seinna, þegar það var frómt frá sagt orð-
ið of seint, söfnuðu ýmsar stofnanir saman
upplýsingum um útlit þessa manns.
Samanburður áþeimhlýtur að vekja furðu.
Þannig var lýsingin á einum stað t.d. I þá
veru, að maiiur þessi væri lágvaxinn, gull-
tennturog haltur á hægra fæti. Annarsstað-
ar var sagt, að hann væri gifurlega hávax-
inn, platinutenntur og haltur á vinstra fæti.
í þriðju skýrslunni stóð stutt og laggott, að
maðurinn heföiengin sérstök einkenni. Það
verður að viðurkennast, að engin þessara
lýsinga fær staðist.
t fyrsta lagi var maöurinn alls ekkert halt
ur, og hann var hvorki lágvaxinn né gifur-
lega hávaxinn, heldur einfaldlega hávax-
inn. Hvað tönnunum viðkemur, voru þær
klæddar platinuhúð vinstra megin i munni
hans, en gullhúð hægra megin. Hann var
klæddur dýrum,gráum fötum og útlendum
skóm i sama lit. Gráa alpahúfu bar hann á
höfði, og hafði dregið hana niður að eyra, að
spjátrunga hætti, og i handarkrikanum bar
hann göngustaf með svörtum hnúð i liki
hundshauss. Hann leit út fyrir að vera rúm-
lega fertugur. Skakkur tilmunnsins. Nauð-
rakaður. Dökkhærður. Hægra augaö svart,
það vinstra af einhverjum ástæðum grænt.
Svartbrýndur, og önnur augabrúnin hærri
en hin. 1 einu oröi sagt: útlendingur.
Þegar útlendingurinn gekk framhjá
bekknum sem ritstjórinn og skáldið sátu á,
gaut hann augunum til þeirra, nam staðar
og settist á næsta bekk, ekki steinsnar frá
kunningjunum.
„Þjóðverji”, hugsaöi Berlioz. „Englend-
ingur”, hugsaði Bésdomnl, „að honum
skuli ekki vera heitt með þessa hanska”.
Útlendingurinn virti fyrir sér háreistar
byggingarnar, sem mynduðu ferhyrning
umhverfis tjörnina. Augljóst var, að hann
leit nú þennan stað i fyrsta sinn og hafði
áhuga á honum. Augu hans staðnæmdust
við efri hæðir húsanna, þar sem gluggarnir
endurspegluðu skært og brotakennt skin
þeirrar sólar, sem var nú að setjast I síð-
asta sinn i lifi Mikhails Alexandrovits. Sið-
an leituðu augu hans niður eftir hæðunum,
þar sem gluggarnir voru að fyllast kvöld-
húmi. Hann brostilitillega að hugsun sinni,
pirðiaugun, lagði hendumar á stafhnúðinn
og hökuna á handarbökin.
— tvansagöi Berlioz, þú hefur skrifað
góða háðslýsingu á fæðingu Jesú, sonar
Guðs. En mergurinn málsinser sá, að áður
hafði komið iheiminn heil hersing af guðs-
sonum, einsog t.d. Adonis hinn föniski, Attfs
hinn frýgiski og Miþra hinn persneski. t
stuttu máli sagt, þá fæddist i raun og veru
enginn þeirra, og heldur ekki Jesús, og i
staðinn fyrir að lýsa fæöingunni eða t.d.
komu vitringanna heföir þú áttað lýsa fár-
ánlegum sögusögnum um þessa atburði.
Annars er svo að sjá á frásögn þinni að
hann hafi fæðst I raun og veru!
Þegar hér var komið gerði Bésdomni til-
raun til að stöðva hikstann sem hrjáði
hann. Hann hélt niðri I sér andanum, en
hikstinn ágerðist einungis við það og varö
enn sársaukafyllri. Einmitt á þessu augna-
bliki gerði Berliaz hlé á ræðu sinni, þvi aö
útlendingurinn stóð skyndilega á fætur og
gekk til rithöfundanna. Þeir siðarnefndu
horfðu undarlega á hann.
— Afsakið, sagði ókunni maðurinn með
erlendumhreimenán þessað afbaka orðin,
að ég skuli leyfa mér, án þess aö þekkja
ykkur... en umræðuefni ykkar er svo
áhugavert að...
Hann tók kurteislega ofan húfuna, og vin-
irnir áttu einskis annars úrkosti en að
standa upp og hneigja sig.
„Nei, liklega er hann Frakki...”, hugsaði
Berlioz.
„Pólverji”, hugsaði Bésdomni.
Rétt er að skjóta þvi hér að, að skáldinu
þótti útlendingurinn ógeðfelldur strax i
upphafi samtals þeirra, en Berlioz leist
nokkuð vel á hann, eða værikannski réttara
að segja að honum hefði fundist hann
áhugaverður.
— Leyfist mér að setjast? spurði útlend-
ingurinn kurteislega, og þegar kunningj-
arnir færðu sig ósjálfrátt hvor frá öðrum
smeygði hann sér fimlega i sætið á milli
þeirra og blandaði sér umsvifalaust I sam-
ræðurnar. — Hafi ég heyrtrétt, sögðuð þér
að Jesús hefði aldrei verið til, eða var það
ekki? spurði hann og leit á Berlioz sinu
græna vinstra auga.
— Yður misheyrðist ekki, svaraði Berlioz
hæversklega, ég sagði einmitt það.
—Enáhugavert! hrópaði útlendingurinn.
„Hvern fjandann vill maðurinn?” hugs-
aði Bésdomni og gretti sig.
— Og eruð þer sammála viðmælanda
yðar? spurði útlendingurinn og sneri sér til
hægri, að Bésdomni.
— Hundraö prósent! staðfesti skáldið,
sem hafði unun af að tjá sig á viðhafnar-
mikinn og tölfræðilegan máta.
— Stórkostlegt! hrópaöi hinn óboðni
sessunautur.Hann leitflóttalega i kringum
sigog lækkaði röddina: Afsakið hvað ég er
uppáþrengjandi, en mér skildist að þið
tryðuð heldur ekki á Guti?
Hann setti upp óttasvip og flýtti sér aö
bæta við: — Ég lofa að segja engum frá
þvi!
— Nei, við trúum ekki á Guð, svaraði
Berlioz og brosti li'tið eitt aö ótta þessa er-
lenda ferðamanns, en það er alveg óhætt að
tala frjálslega um það.
Útlendingurinn hallaði séraftur á bak og
spurði með iskrandi forvitni i röddinni:
— Eruö þið — guðleysingjar?
— Já, við erum guðleysingjar, svaraði
Berlioz brosandi en Bésdomni hugsaði reið-
ur: „Sá ætlaði að hanka okkur útlendings-
fiflið! ”
— Endásamlegt! hrópaði útlendingurinn
furðulegi. Hann hristi höfuðið og leit til
skiptis á rithöfundana tvo.
— t okkar landi er enginn hissa á guð’-
leysi, sagöi Berlioz, kurteis einsog sendi-
ráðsstarfsmaður, flestir ibúar landsins eru
fyrir löngu og á meðvitaðan hátt hættir að
trúa ævintýrunum um guð.
1 þessum svifum gerði útlendingurinn dá-
litið undarlegt: Hann stóð á fætur og tók i
höndina á furðu slegnum ritstjóranum um
leiö og hann sagöi:
— Leyfiö mér að þakka yður af öllu
hjarta!
— Fyrir hvað eruð þér að þakka honum?
spurði Bésdomni og drap tittlinga.
— Fyrir afar mikilvægar upplýsingar
sem ég hef geysilegan áhuga á, sem feröa-
maður, sagði furðufuglinn útlendi og lyfti
vi'sifingri, margræður á svip.
Þessar mikilvægu upplýsingar virtust I
raun og sannleika hafa haft áhrif á ferða-
manninn, þvi aö hann horfði nú hræddur á
húsini kring, einsog hann byggist við að sjá
þar guðleysingja i hverjum glugga.
„Nei, ekki er hann Englendingur”, hugs-
aði Berlioz. Bésdomni' hugsaði: „Hvar
skyldi hann hafa lært svona góða rúss-
nesku, mér er spurn?” og gretti sig enn.
— En leyfið mér að spyrja, sagði gestur-
inn eftir óttablandna umhugsun, hvernig
ber þá að túlka sannanir fyrir tilvist Guðs,
sem eru fimm talsins, einsog þér vitið?
— Þvi miður! sagði Berlioz i meðaumk-
unartóni, engin þessara sannana fær stað-
ist,oglangtersiðan mannkynið lagði þær á
hilluna. Þér verðið þó að viðurkenna, að á
skynsemisplaninu getur ekki verið um að
raeða neina sönnun fyrir tilvist Guðs.
— Bravó, hrópaði útlendingurinn, bravó!
Þérorðiðþessa hugsun nákvæmlega einsog
Immanúel, sá órólegi öldungur. En það
skrýtna var, að þegar hann hafði rifið niður
allar þessar fimm sannanir bjó hann til þá
sjöttu, einsog til að striða sjálfum sér.
— Sönnun Kants, sagði hálærður ritstjór-
inn og brosti litillega, — er ekki heldur
sannfærandi. Hvað sagði ekki Schiller: að
röksemdirKants á þessu sviði væru aðeins
fyrir þræla! Og Strauss hló nú bara að þess-
ari sönnun.
Meðan Berlioz talaði hugsaði hann með
sjálfum sér: „Hver i ósköpunum skyldi
þetta annars vera? Og hversvegna talar
hann rússnesku svona vel?”
— Það ætti nú bara að taka þennan Kant
og senda hann norður á Solovki i svona þrjú
ár, fyrir þessa sönnun hans, sagði Ivan
Nikolajevits allt i einu.
— tvan! hvislaði ritstjórinn vandræða-
lega.
En þessi uppástunga, að senda Kant til
Solovki, kom útlendingnum alls ekki á ó-
vart, og það sem meira var: Hann hreifst af
henni.
— Einmitt, einmitt! æptihann og glampi
kom i grænt vinstra auga hans, sem sneri
að Berlioz, það er einmitt rétti staðurinn
fyrirhann! Ég sagöihonum það sjálfur við
morgunverðarborðið einu sinni: Prófessor,
sagði ég, hvað sem þér segið er eitthvað
bogið við þessar hugdettur yðar. Það getur
verið að þær séu gáfulegar, en þær eru
skratti óskiljanlegar. Yður veröur stritt
meö þeim.
Berlioz glennti upp augun. „Við morgun-
verðarborðið hjá Kant? Hvað er maðurinn
að þrugla?” hugsaði hann.
— En, útlendingurinn hélt áfram og lét
ekki undrun Berlioz á sig fá, en sneri sér að
skáldinu, það er ekki hægt að senda hann til
Solovki, vegna þess að hann hefur rúm
hundrab ár dvalist á stað sem er i mun
meiri f jarlægð héðan en Solovki, og þaðan
er alls ekki hægt að ná honum, ég get full-
vissað yður um það.
— Það var leitt, sagði skáldið ósvifna.
— Mér þykir það llka leitt, samsinnti ó-
kunni maöurinn meö glampa i auga og hélt
áfram: En ég hef áhyggjur af einu. Ef Guð
er ekki til, hver er það þá sem stjórnar lifi
mannsins og yfirleitt öllu hér á jörðu?
— Maðurinn sjálfur stjómar, flýtti Bés-
domni'sér að svara reiðilega þessari spurn-
ingu, sem óneitanlega virtist út i hött.
— Afsakiö, sagði ókunni maöurinn blið-
lega, en til þess að stjórna er nauðsynlegt
aðhafaihöndunum áætlun,a.m.k. eitthvað
fram I tímann. Leyfið mér þvi að spyrja:
MEISTARINN OG
MARGARÍTA
— Kafli úr skáldsögu Mikhaíls Búlgakofs,
sem kemur út í næstu viku
■ Hér birtist fyrsti kafli bókarinnar Meistarinn og Margarita eftir Mikhail Búlgakof sem
Mál og menning gefur út i næstu viku. Meistarinn og Margarita er löngu viðurkennd sem
ein af mestu bókum nútimans og auk þess bráðskemmtileg og spennandi aflestrar. Það er
Ingibjörg Haraldsdóttir sem þýtt hefur bókina en Arni Bergmann skrifar formála og segir
þar m.a.: „Búlgakof segir I þessu verki pislarsöguna upp á nýtt. Hlutskipti Jesúa og Pila-
tusar i minni þjóðanna læturhann sér veröa visbendingu á von um réttlæti. En Dómur Sög-
unnar nægir honum ekki. Réttlætiskrafan kemur I veg fyrir að Búlgakof geti verið hlýðinn
lærisveinn Jesúa, hún spyr um endurgjald, refsinbu. Þess vegna þarf höfundur á VVoland
að halda og púkum hans, á þvi illa afli sem gjörir gott, svo höfð sé með þversögn úr Faust
Goethes. Það hefur svo sem gerst áður i bókmenntum aö Satan, Mefistó, Faland ryðjast
inn Ilif manna. En hér freista djöflarnir þeirra manna sem eru þegar sekir og refsa þeim
—svo illa er komið heimi Búlgakofs aö andskotinn er velkominn framkvæmdastjóri rétt-
lætisins, sem flettir ofan af ieigupennum, mútuþegum, rógberum og forréttindahyski...”
Og siöar:
„Til aðbrúa það gil sem verður milli vonar og herfilegra tiðinda siðustu æviára Búlga-
kofs verður þessi undarlega og margslungna skáidsaga til, rik af háði, fyndni, beiskju og
dapurleika, full af heillandi þverstæðum vanmáttar og óskhyggju, sköpunarvilja og rétt-
lætisþarfa,”
Greininni fylgir kunn mynd af einum áranum I slagtogi við Woiand skratta.