Fréttablaðið - 20.04.2008, Blaðsíða 57

33 MENNING
Þ
egar ég hóf að undirbúa mig rakst ég
á grein í erlendu tímariti frá 2004 um
þáttöku kvenna í leiksýningum í
Afganistan. Þar hefur verið róstur-
samt svo vægt sé til orða tekið. Land-
ið var hernumið af Sovétmönnum, Afganir
náðu að reka þá úr landi með vopnuðum átök-
um. Síðan þá hefur verið stríðsástand í landinu,
borgarstyrjöld. Stór hluti þess er óbyggilegur
vegna loftárása og stríðsreksturs. Fólk lifir í
ótta, án matar, rafmagns, menntunar, Mér var
spurn hvers vegna er leikhús nauðsynlegt.
þar?
Svarið var augljóst. Leikhús í sinni einföld-
ustu mynd þarf bara leikara og áhorfendur og
getur vel verið án rafmagns. Áhorfandinn þarf
ekki að vera læs og leikarinn getur jafnvel
ferðast fótgangandi til afskekktustu staða. En
hvert var þá erindi þessa leikhúss við áhorf-
endur sína? Naseeba 16 ára leikstjóri og leik-
skáld svarar: „Jú leikhús er miðill sem getur
hjálpað okkur Afgönum til þess að binda enda
á þetta myrka tímabil í sögu okkar og hjálpar
til að rannsaka og skilja það. Leikhús getur
hjálpað okkur við að finna betri leiðir til þess
að vera til í framtíðinni.“
Leikhúsið hefur ætíð átt samfélagslegu hlut-
verki að gegna. Það hefur ætíð verið vettvang-
ur til að skilgreina sannleika lífs okkar og sam-
félags. Staður þar sem við tökumst á við
hugmyndina um okkur, manneskjur og
samfélag manna.
Augljósasta vísbendingin um það hlutverk
er að við höfum samþykkt að veita opinberu fé
til leiklistarstarfsemi. Um það ríkir þjóðarsátt,
hluti af samkomulagi um það sem við teljum
vera til almannaheilla. Rétt eins og vegir
sjúkrahús, skólar, löggæsla.
En hver er þá skylda okkar við þá sem sækja
leiklistarviðburði sem borgaðir eru úr sameig-
inlegum sjóðum. Hver er þá skylda okkar
áhorfendur?
Þeir sem eru óháðir framlagi frjáls markað-
ar hljóta að þurfa af gefa þjóðinni í staðinn það
leikhús sem hún þarf. Ekki það leikhús sem
hún vill . Jafnvel að segja það sem enginn vill
heyra. Það er ekki okkar að koma með lausn,
hinn stóra sannleik, heldur að eiga orðræðu
við áhorfendur og samfélag í endalausri leit
okkar raunverulegum sannleika. Vinnan er
leitin sjálf en ekki að bera á borð niðurstöður.
Þær eru í verkahring áhorfandans. Skynjun
okkar ræður raunveruleika okkar. Sannleik-
ann. Við listamenn getum einungis haft áhrif á
hana ,jafnvel breytt skynjun okkar og gert
okkur þannig kleift að breytast og breyta sam-
félaginu í leiðinni.
Sá gjörningur að gera konu það kleift að
stíga á svið án blæju í samfélagi sem hefur
búið við ógnarstjórn Talbana er tilraun til að
endurskilgreina raunveruleikann.
Hversu vel gengur íslensku leikhúsi að
gegna sínu hlutverki? Hefur áhorfandinn
kannski gleymt þeirri kröfu á leikhúsið? Eða
hið opinbera breytt skilgreiningu sinni á hlut-
verki leikhússins?
Sú staðreynd að leikhúsið þarf í auknum
mæli að leita til markaðarins eftir fjármagni
er vísbending í þá átt. Ekki einungis sjálfstæð-
ir leikhópar heldur líka stofnanaleikhúsin. Hið
opinbera setur jafnvel skilyrði að ákveðnum
markmiðum um aðsókn sé náð ella sé fjár-
framlag í voða sem stefnir samfélagslegu hlut-
verki leikhússins í hættu. Þeir sem keppa á
markaði um hylli neytenda þurfa að höfða til
lægsta samnefnara eða búa til hámenningar-
afþreyingu sem fullnægir hugmyndum borg-
arstéttarinnar. Hættulaust leikhús, griðastað
ímyndunaraflsins. Þægilega loftkælda kvöld-
stund með færustu listmönnum. Þar færðu
hæfilegan skammt af Kaþarsis án þess þó að
hann ógni eða setji úr jafnvægi raunveruleika
þinn. Leikhús í þessu samhengi er viðskipta-
hugmynd, iðnaður, eins og hver önnur vara eða
þjónusta.
Í því umhverfi getur reynst ómögulegt að
segja eitthvað sem þarf að segja, en enginn vill
heyra. Í því umhverfi er leikhúsið einungis
afþreying. Hlutverk áhorfenda verður bara að
skera úr um hvað sé skemmtilegt eða leiðin-
legt. Og enginn vill vera leiðinlegur.
Ef þetta ástand verður viðvarandi er ekki
langt að bíða að upphefjist raddir sem vilji
draga úr framlögum til opinbers leikhúsrekst-
urs. Það er ekki eðlilegt í blönduðu markaðs-
hagkerfi að ríkið framleiði afþreyingarefni í
samkeppni við einkaaðila. Umræðan um leik-
hús verður lík umræðunni um hlutverk Ríkis-
útvarpsins.
Kollegar mínir segja lítið þýða að að vinna í
leikhúsi sem enginn vill sjá. Ég er alveg full-
komlega sammála því. Maður vinnur til þess að
breyta eða hafa áhrif á skynjun okkar á raun-
veruleikanum og þarf að ná til áhorfanda. Leik-
hús er ekki til án hans. Við þurfum að höfða til
hans, án þess að gera málamiðlanir um ásetn-
ing okkar. Við eigum ekki að stíga á sviðið án
þess að svara spurningunni: „hvers vegna þetta
verk og af hverju núna?“
Leitin að sannleikanum getur nýtt mismun-
andi farartæki en eldsneytið á alltaf að vera
brýn þörf til að véfengja gömul sannindi eða
velta við nýjum. Farartækin geta verið ýmis-
leg, jafnvel fornbílar. Þó svo að við sinnum
þessari skyldu sem við höfum gert samkomu-
lag um þýðir það ekki að við útilokum ein-
hverja tegund af leiklist Í Afganistan er efnis-
skráin margbreytileg, revíur, söngleikir,
Chekov til Söru Kane. En ásetningur þeirra er
að endurbyggja sig sem þjóð, semsamfélag,
sem manneskjur.
Við búum í samfélagi þar sem lífi okkar er
ekki ógnað af stríðsátökum né hungursneið.
Við getum látið skoðanir okkar í ljós án þessa
að þurfa að þola pyntingar eða leggja lífið að
veði. Það er óskandi að við hefðum sama hug-
rekki og þeir sem leggja allt í sölurnar í leitina
að sannleikanum.
Hluti af samkomulagi?
Jón Páll Eyjólfsson leikari og leikstjóri.
þróun innlendrar leikritunar um
þessar mundir, með endurupp-
færslu á Sólarferð eftir Guðmund
Steinsson.
Ef litið er til erlendrar samtíma-
leikritunar má t.d. nefna Engi-
sprettur í ægifagurri uppfærslu á
Stóra sviðinu. Á Smíðaverkstæð-
inu voru í vetur kynnt þrjú glæný
erlend leikrit, en nú eru þar í sýn-
ingu franska leikritið Vígaguðinn
sem var frumsýnt um svipað leyti
í heimalandi höfundar og hér á
landi og Sá ljóti, nýtt þýskt verk
sem reynir á leikhúsformið á
óvenjulegan og spennandi hátt.
Nýlega var sýningum á klassíska
verki leikársins hætt. Sýningin og
sú listræna tvenna sem boðið var
upp, á með Ívanov í Þjóðleikhús-
inu og Brúðgumanum í kvik-
myndahúsum í vetur, vitnar um
metnað og áræði enda skilaði
úrvinnslan á sama verkinu fyrir
tvo ólíka miðla frábærri niður-
stöðu í báðum tilfellum. Sýning-
um á Ívanov var hætt fyrir fullu
húsi og meiningin að taka sýning-
una upp síðar til að svara eftir-
spurn og leyfa fleirum að njóta
Í enn stærra samhengi
Hróður þess starfs sem fram fer í
Þjóðleikhúsinu berst víða og
eykur veg okkar listsköpunar
erlendis. Sýningu Þjóðleikhúss-
ins á Pétri Gaut berst reglulega
boð á erlendar leiklistarhátíðir,
Baðstofan verður fulltrúi Íslands
á hátíð í Þýskalandi í vor þar sem
það markverðasta í evrópskri
leikritun verður kynnt. Óhapp!
hefur verið tilnefnt til norrænu
leikskálda verðlaunanna, brúðu-
sýningin Umbreyting á inni boð í
Konunglega leikhúsinu í Kaup-
mannahöfn og sýning Þjóðleik-
hússins á Ívanov hefur þegar
vakið áhuga erlendis.
„Sá sem leikur sér að eldi getur
brennst. En hann getur líka heillast
og uppljómast.“ Þessi lokaorð
Lepage í ávarpi hans á alþjóða
leikhúsdeginum vil ég einnig gera
að mínum. Starf í leikhúsi er
vissulega leikur að eldi í margvís-
legum skilningi og ég get ekki
annað en óskað þess að sem flestir
af okkar hæfileikaríka og gáfaða
leikhúslistafólki kynnist þeirri
gleði að heillast og upptendrast,
án þess að brenna sig, og takist að
varðveita þá gleði í hjartanu,
hvernig sem árar.
Atriði úr sviðsetn-
ingu Baltasars
Kormáks á Ívanov
eftir Anton Tsjek-
ov í Þjóðleikhús-
inu fyrr í vetur.
M
YN
D
/ÞJÓ
Ð
LEIKH
Ú
SIÐ
/ED
D
I
Í okkar nýja veruleika er allt sett á svið. Er leikhúsið ekki orðið að nokkurs konar líkani fyrir sam-félagið, lítill leikur í stóra leikn-um þarsem bílar eru frumsýndir
og stjórnmálamenn hannaðir. Og hvert
er þá hlutverk þess? Ég ætla að tala
um grunninn undir nýja veruleikann.
Hið svokallaða „frjálsa“ markaðskerfi
eða óhefta kapitalismann sem er æ
meir að ryðja sér til rúms í leikhúsinu
og setja svip sinn á orð og hugmyndir
leikhúsfólks um heiminn. Um hríð
hefur mikill samhugur ríkt um það í
samfélaginu að „frjálst markaðskerfi“
sé eina hagkerfið sem mannkynið hafi
um að velja. Þegar svokölluð kommún-
istaríki hrundu var öllum hugmyndum
um önnur þjóðfélagsform en það hag-
kerfi, sem byrjaði reyndar að þróast
hér í Evrópu á átjándu öld og kallað er
kapitalismi, sópað út af borðinu.
Á „frjálsum“ markaði hins óhefta
kapitalisma gildir lögmálið um fram-
boð og eftirspurn. Allt er óþarft sem
ekki er hægt að selja á markaðnum
með gróða, eða ekki er hægt að ná fram
gróða með. Enginn munur er gerður á
þörfum samfélagsins og þörfinni að
græða. Notagildi og sannindi víkja
fyrir þessari gróðaþörf. Því lögmálið
segir: án gróða getur kapitalið ekki
fjárfest að nýju. Án nýrra fjárfestinga
verður enginn hagvöxtur. Og enginn
hagvöxtur leiðir til atvinnuleysis. Þetta
lögmál markaðarins er ekki sett fram
sem einhver tilgáta jafnvel ekki sem
fullyrðing heldur sem helgisaga, ný
trúarbrögð. Og allir trúa þessu. Eink-
um þó því að engar þarfir séu til nema
þær sem bjóða má til sölu á markaði.
Allir trúa því að ekkert kerfi nema
markaðskerfið sé tiltækt til að komast
að því hvað er nothæft. Leggja verði
mat á alla hluti út frá gróðamöguleikum
þeirra.
Þessi trúarbrögð hafa fengið við-
skiptafræðideildir, viðskiptaháskóla til
að bólgna út. Leikhúsfólk sækir sér
framhaldsmenntun í viðskiptanám, ekki
heimspeki, fagurfræði. Og þá er komið
að aðalgallanum sem innbyggður er í
„frjálsa“ markaðskerfið, óhefta kapital-
ismann. Hann gerir hvergi ráð fyrir
manngildinu. Hann gerir hvergi ráð
fyrir manninum, manninum sem hugs-
andi tilfinningaveru og þeim þörfum
sem af því skapast. Þarfir eru, eins og
áður sagði, bara það sem hægt er að
setja á markað, aðrar þarfir eru ekki til.
Og þó þetta hljómi fáránlega þá er þessu
trúað. Af því að einn ríkjandi þáttur í
„frjálsu“ markaðssamfélagi er að það
krefst þess að vera ekki dregið í efa.
Það má alls ekki. Öll skulum við sitja
saman pen og prúð á miðjunni! Laus við
hugmyndafræði, laus við stjórnmál.
Kerfið er einfaldlega satt vegna þess að
það er. Samasem merki hefur líka verið
sett á milli þess og menningar, frelsis og
einstaklingshyggju. Hlutirnir hafa
meira að segja gengið svo langt að sumir
eru farnir að nota frjálsa markaðinn
sem samheiti fyrir mikilvæga orðið:
lýðræði. Svo hvernig getur nokkur
vogað sér að draga kerfið í efa? Trúar-
brögð dregur maður ekki í efa.
En af hverju ekki? Getur verið að
lausnin sé fundin í eitt skipti fyrir öll?
Engin önnur form mannlegs samfélags
séu hugsanleg en þar sem gróðinn stýr-
ir för? Hefur ímyndunaraflið yfirgefið
okkur? Ég held reyndar að það sé lífs-
spursmál fyrir leikhúsið, fyrir samfé-
lagið, jafnvel fyrir heiminn allan að við
drögum þetta hagkerfi í efa. Og hvað
leikhúsið sérstaklega varðar þá hefur
það jafnan talist ein af skyldum þess að
reyna að sinna þeim þörfum sem skap-
ast af því að maðurinn er hugsandi til-
finningavera. Það er því út í hött fyrir
leikhúsfólk að ræða samfélagslegt hlut-
verk sitt ef það byrjar ekki á að draga
það samfélag í efa sem mun, ef fer fram
sem horfir, útrýma öllu úr leikhúsi
nema því sem hægt er að græða á.
Í sumar sem leið ók ég um Norður-
land og Austfirði en á því landsvæði
átti ég lögheimili í nær þrjátíu ár. Margt
hefur breyst þar undanfarið. Gróða-
hyggjan, kvótakerfi hafa rústað byggð-
um, bændur eru horfnir af búum sínum,
smábátum hefur fækkað, kaupfélögin
eru horfin en gistiheimili hafa risið og
söfn. Sædýrasöfn, iðnaðarsöfn, steina-
söfn, byggðasöfn, smámunasöfn. Á
Seyðisfirði var nagli hamraður til yfir
eldi fyrir mig, í Eyjafirði gekk ég milli
glerskápa og borða þarsem komið hafði
verið fyrir hundrað, þúsund, eða hundr-
að þúsund nöglum sem hirðusamur
maður hafði sánkað að sér úr búðum og
byggingarframkvæmdum. Elsti nagl-
inn var frá átjándu öld. Landsbyggðin
er smátt og smátt að breytast í safn yfir
líf sem einu sinni var. Og frammi fyrir
þeirri staðreynd, hugsaði ég: Þannig
mun einnig fara fyrir leikhúsinu nema
fólkið innan þess horfist í augu við það
hagkerfi sem það lifir í og fari að draga
það í efa.
(Erindinu hefur verið
breytt fyrir prentun)
Fyrst er að efast
María Kristjánsdóttir leikstjóri.
9