Tíminn - 10.01.1982, Blaðsíða 2

2___________
Ijós vikunnar |
Sunnudagur 10. janúar 1982
fólk í listum
„Jónas hringdi í mig og
var sætur í röddinni”
— samtal við Málfríði Einarsdóttur
,1 hvert sinn sem Þorbergur sagöi „maya” hvessti hann augun á Maju”.
Tímamynd: GE
LJÓS
ÁRS-
INS!
■ Ariö 1981 var ástandiö þannig
að einn maður hefði með réttu
lagi átt að vera ljós vikunnar i
hverri viku eða i það minnsta i
hvert sinn sem hann birti afurðir
sinar á prenti, sem var oft. Af
óskiljanlegum orsökum fékk
hann þó ekki eitt einasta kerti allt
þetta langa ár, og nú viljum við
gera bragarbót — hann fær sem
sé stórt og þykkt kerti og nafnbót-
ina „Ljós ársins”. Þessi maður er
að sjálfsögðu Ólafur M. Jó-
hannesson sérlegur listfræðingur
Morgunblaðsins. Honum eru allir
vegir færir!
Meira eða minna af handahófi
veljum við nýlegan leikdóm Ólafs
um „Kusk á hvitflibbann” eftir
Davið Oddsson. Hinn háspekilegi
still gagnrýnandans og djúpar
gáfur, leyna sér ekki:
„Hinn vitiborni maður er að
hluta til annað fólk, það andrúms-
loft sem hann hrærist i. Ef
manneskjan væri bara liffæra-
hrúga með tilheyrandi taugakerfi
sem sendi frá sér hugsunina væri
ekki hægt aö kála henni öðruvisi
en kliniskt. En vegna framan-
greindra séreiginleika mann-
skepnunnar er i raun hægt að
deyða hana — aö hluta til — þótt
liffærakerfin starfi áfram. Ein
aðferð sem hægt er að beita við að
deyða einhvern part úr
manneskju er að svipta hana
mannorðinu. Fyrir mannorðs-
lausum manni kann annað fólk^
sem áður hluta af lifandi veru-
leika hans, að verða sem fjar-
lægir náir. Hlýlegt viðmót þeirra
er skyndilega kalt og framandi og
eitthvað kelur innra með þeim
sem fyrir sliku verður. Skiptir þá
engu hvort sá sem fyrir mann-
orðssviptingunni varð er sýkn eða
sekur. Kalblettirnir verða ekki
vaktir til lifs.
A þessa óhugnanlegu staðreynd
bendir Davið Oddsson i leikriti
sinu. En Ðavið gerir meira, hann
vill og benda á mannorðs-
morðingja sem kunna að leika
lausum hala i þjóðfélagi voru.
...Vissulega er fréttastjórinn i
„Kuskinu” býsna varhuga-
verður. En hvers vegna er hann
varhugaverður? Litum i spegil
þaö erum nefnilega við hinir
grandvöru góðborgarar, sem fær-
um slikum mönnum mistilteininn
á silfurdiski...
Einn góðan veðurdag getur þú
lesandi góður, staðið ber-
skjaldaður frammi fyrir eitur-
örvum mannorðsmorðingjanna
og þá er fátt til varnar. Davið
Oddsson hefur varað okkur við i
„Kuskinu”. Ég vil að lokum taka
mér bessaleyfi og snara nokkrum
linum úr „The Second Coming”
ljóði William Butler Yeats, þing-
mannsins og skáldsins irska. (!!!
— Helgar-Timinn). Þær lýsa, að
minu mati, einkar vel þvi þjóð-
félagsástandi sem varað er við i
„Kuski á hvitflibbann”.
Hring eftir hring, þaö strikkar
á tjóöurbandi
Fálkinn heyrir ei raust
fangavarðarins
Klofna björg, nöfin veldur ei
pilárunum,
Anarkistar keyra vigdreka úr
sporum,
Dreyra roðin flóðaldan úr
böndum
brýst,
Um jarðarkringlu drukkna
pilviðir,
Hina bestu skortir sannfæringu,
En hinir verstu loga af
innblásinni samúö”.
Skyldi Davið Oddsson ekki hafa
rekið i rogastans?! Ólafur M. Jó-
hannesson á gilt kerti hér uppá
Síðumúla 15...
■ Það ber uppá gamlársdag ár
hvcrt að úthlutað er verðlaunum
úr rithöfundasjóöi Ríkisútvarps-
ins. í ár runnu verðlaunin óskipt
til Málfriðar Einarsdóttur, höf-
undar scm komin er á niræöis-
al dur, þótt reyndar s éu ekki ne ma
fimm ár liðin siðan fyrsta bók
hennarkom út. Eins og Málfriður
segir sjálf frá: „Jónas Kristjáns-
son hringdi i mig fyrir jól og var
sætur i röddinni eins og hann á
vanda til”. Fæstir sem til þessa
munu efast um að Málfriður sé
vel að styrknum komin, eins og
góðkunningi minn segir, þær eru
að öllu leyti öörúvisi en aðrar
bækur, og ofanálag stórskemmti-
legar aflestrar. Málfriður sagði
að visu sjálf ,,að núorðið gæti hún
ckki eytt peningunum i annaö en
nurl”.
A skrifborðinu hjá Málfriði
stendur svört og æðifornfáleg rit-
vél, orðið maskina á sennilega
öllu betur við en vél. „Remington
17”, segir Málfriður, ,,aö visu er
hún ekki eldri en frá stríðsárun-
um síðari, þótt fornleg sé. Ég hef
trúað einhverjum fyrir þvi að
þetta væri ritvél Arna Magnús-
sonar og þeir hafa tekið þaö
trúanlegt. Að minnsta kostiskilar
hún hlutverki si’nu ágæta vel”.
Ég spyr Málfriöi hvenær hún
hafi fyrst farið að fást við skrift-
ir?
,,Það gekk ósköp hægt fyrir sig,
ætli það hafi ekki verið um það
leyti sem þessar myndir voru
málaðar...”
Hún bendir á tvö málverk sem
hanga i stofunni og eru eftir
Fanneyju Jónsdóttur, báðar eru
af Málfriöi og ég neyðist til að
skera úr um hvor þessara ágætu
mynda sé betri. „Fanney náði
ekki aö ljúka við aðra myndina á
sinum tima og kláraði hana ekki
fyrr en löngu siðar, en þá var
andlitið á fyrirmyndinni horfið”.
,,...það var uppUr seinna
striðinu. Þá kom i heimsókn til
min Magnús Asgeirsson ásamt
konu sinni, um þær mundir gaf
hann út Helgafell i félagi við
Tómas Guðmundsson, og ég
slæmdi i hann fáeinum orðum.
Þetta var þýðing sem áður hafði
birst hálfköruð i Visi og var þá
sett á óvirðulegasta stað i
blaðinu. Þýöing á kvæði eftir
franska skáldið Lecomte de Lisle,
hann taldist vi'st eitt af skáldun-
um sem voru kennd við Parnasse
og hét Svefn kondórsins. Magnúsi
leist ekki illa á þetta og uppfrá
þessu birtust eftir mig þýöingar i
Helgafelli. Svo tók ég tii við að
þýða kynstrin öll fyrir ýmsa,
Þjóðviljann, Úrval og fleiri,
mestanpart óbundið mál”.
En seint og siðarmeir hefst svo
útgáfa á bókum eftir þig, með
frumsömdu efni?
,,Ætli megi ekki segja að þeir
hafi átt upptökin að þvi MagnUs
Asgeirsson og Jón Helgason
prófessor i Kaupmannahöfn. 1949
lá ég á Ljóslækningastofnun Fin-
sens, sjúkrahúsi i Kaupmanna-
höfn og dundaði mér þá meðal
annars við að krota eitthvað á
blöð. Jón sá eitthvað af þessu hjá
mér og fór um það orðum sem ég
veit aö voru i viðurkenningar-
skyni, en þegar ég var laus viö
berklana fór heyrnin aö bila hjá
mérogégheyrðiekkiannað en að
hann sagöi að þetta „bæri af...”,
en ekki veit ég af hverju.
Löngu siðar kom Elias Mar til
min og bauöst til að hreinrita
fyrir mig þessi blöð sem ég
skrifaði útafliggjandi.Hann sýndi
þetta Sigfúsi Daöasyni, sem þá
var að stofna bókaútgáfuna Ljóð-
hús. tJr þessum blöðum varö bók-
in Samanstaður i tUverunni sem
Ut kom 1977. Arið eftir kom Or
sálarkirnunni og þegar ég varð
áttræð 1979kom Ut Auðnuleysingi
og Tötrughypja, einhvers konar
skáldsaga, en hitt er allt endur-
minningar og smábrot. Fjórða
bókin, Bréf tU Steinunnar, kom
svo Ut nUna fyrir jólin”.
Hvað er i henni?
,,Þaö er ýmislegt og úr öllum
áttum, bókin er hálfgildings
ruslakista. Fyrstu kaflarnir eru
bréfin til Steinunnar, Steinunnar
'Sigurðardóttur, svo eru þarna
bréf sem ég skrifaöi á dönsku og
býsna undarleg smásaga, Ferðin
að Gráglettingi. Ég vona bara að
enginn firtist við af lestrinum.
Tal dkkar berst að ritdómum
um Bréf tU Steinunnar, sem allir
voru harla lofsamlegir. Málfriður
kvartaryfir þviað hún sé farin að
sjá heldur illa og eigi einkum og
sérUagi erfittmeð að lesa offsett-
prentuð dagblöð, „þar sem allt
rennur saman i eitt, bókstafir og
orð”. 1 framhaldi af þvi spyr ég
hana hvað hUn hafi lesið helst um
dagana?
„Ég varð læs á sjötta ári, lærði
fyrst aö lesa á stafrófskverið og
þulurnar sem þar voru, allt nema
kaflann um reiðhjólið, mér hefur
löngum veriö allt þaö ótamt sem
snýst um vélar. Upp Ur þvi fór ég
að lesa þjóðsögurnar. Ég man
lika eftir þvi' að hafa haft undir
höndum bókina Litli barnavinur-
inn eftir Jón ólafsson ritstjóra,
hann er einnig höfundur stafrófs-
kversins og mér hefur verið hlýtt
til hans æ siðan. Og i sveitinni var
auðvitað starfandi öflugt lestrar-
félag, eins og þá tiðkaðist”.
Sveitinni? spyr ég, vitandi að
visu að Málfriöur er borgfirskrar
ættar?
,,Þá átti ég heima i Þingnesi,
gömlu stórbýli sem við systkinin
kepptumst siðarmeir um aö
Ieggja i eyði. Móðir min dó þegar
ég var kornbarn og ég ólstupp hjá
ömmu minni og síðar hjá önnu,
föðursystur minni. En hvað ég
las, um það er ekki gott að segja,
Þórberg og Laxness, þóttég héldi
reyndar alltaf meira uppá þann
siðari. Svo hef ég ávallt reynt aö
stauta mig frammUr erlendum
málum, Tómasi Mann tilað-
munda... Og ég hafði mikið
gaman af bókinni sem hann Guö-
bergur þýddi, Hundraö ára ein-
semd, en ennþá hef ég ekki fengið
i hendur þýöinguna hans á Don
Quixote, ég þarf endilega að
muna eftir þvi að snikja hana af
honum. Annars er ég vön að segja
að tveir rithöfundar hafi eitt sinn
bjargaö li'fi minu. Þá lá ég á
Vi'filsstöðum og konurnar þar
voru heldur óartugar til min. í
leiðindum minum las ég Sölku
Völku, sem þá kom út eftir Hall-
dór Laxness og Cervantes, Don
Quixote, idanskri þýðingu reynd-
ar, en ágætri samt”.
ÞU ert ennþá siskrifandi?
,,A næstpnni mun væntanleg
bók sem ég hef þýtt. Dvergurinn
eftir Pár Lagerkvist svo verður
gefin út Ljóðasyrpa svokölluð,
þýðingarnar gömhi úr Helgafelli
ég held að það sé allt saman
slæmt og svo er framhaldið á
skáldsögunni á næsta leiti”.
Eftir óræðum leiðum berst tal
okkar aftur að Ama MagnUssyni
og síðan að brunanum mikla I
Kaupmannahöfn. Málfriður:
„Árni sagði um bækurnar sem
brunnu inni eitthvaö á þessa leið
— hér brenna bækur sem aldrei
framar verða til, allt til döms-
dags. Arni trUði sumsé á dóms-
dag. Hvað er það sem gerist eftir
dómsdag?”
Málfriöur litur undurfurðulega
á mig, og ég segist halda að á
kristilegum dómsdegi rísi menn
upp og kannski bækur lika ef vel
lætur... Þá fer Málfriður með
eftirfarandi brot úr sálmi eftir
Valdemar Briem, sem hún segist
hafa lært undir fermingu og situr
i henni, þótt ekki hafi hún tekið
mflriu ástfóstri við þann lærdóm.
Sálmkornið snýst um dómsdaga
og endurlausnir:
,,A Dómsins Mikla Degi,
þeim degi er enginn veit er ris,
og jafnvel englar eigi,
en einhvern tima er þó vis,
þá drottins lúður dynur
meö dómsins hvellum gný
og heimur allur hrynur
og hverfur eins og ský,
en aftur ris upp dagur
og annar heimur nýr,
svo fullkominn og fagur,
þar frelsi og sæla býr”.
„Svo eru þaö auðvitað þeir sem
fara f hinn staöinn”, segir Mál-
friður og ég vona og bið að hUn
fari ekki að spyrja mig nánar úti
það sem gerist þar.
Ég bið hana aðsegja mérögn af
skólagöngu sinni. Upp úr dúrnum
kemur að hún hafi fyrst gengið i
Lýðháskólann á Hvitárbakka, þar
sem Sigurður Thorólfsson var
skólastjóri.
„Svo fór ég i Kennaraskólann
1918,áriö sem Katla gaus. Þá var
þar lika nemandi Jóhannes úr
Kötlum, en ég held að honum hafi
verið eitthvaö f nöp við mig, þótt
ekki bæri á þvi siöar”.
Ég vfk talinu að þvi að Þór-
bergur hafi verið þar i skóla
nokkrum árum áður, likt og al-
kunna er úr Ofvitanum.
„Ég hafði heyrt sögusagnir af
honum áður en ég kom i bæinn og
þekkti hann strax aftur á rauða
hárinu og öllum tiktúrunum.Einu
sinni var ég á skemmtun sem
Lestrarfélag kvenna sálugt
gekkst fyrir, þar sem þeir lásu
upp Þórbergur, Daviö Stefánsson
og Guðmundur frá Sandi —
reyndar var nánast eins og Guð-
mundur tilheyrði öðrum kynþætti
en þeir Þórbergur og Daviö. Á
þessari skemmtun dönsuðu lika
einhverjar stúlkur við heldur litl-
ar undirtektir minnir mig, þær
voru óttaleg 'himpigimpi. Hvað
um það, Daviö hefur liklega verið
drukkinn þetta kvifld, ég fer
nokkuð nærri um það. En Þór-
bergur var algáður og fór með
ljóð eftir sig sem sótti efni sitt i
indverska trúarspeki og hver
hending i kvæðinu endaði á orðinu
„maya” sem þýöir blekking —
það er allt blekking, maya, eða
eitthvað á þá leið. Og á fyrsta
bekk sat einmitt Maja, ung stúlka
með þessu nafni, og i hvert skipti
sem Þórbergur sagði „maya”
hvessti hann augun á Maju greyið
og á endanum stökk hún upp af
stólnum og út”.
„Annars varð heldur stutt um
feril minn sem kennari”, segir
Málfriður og lætur ekki meira
uppi um það.
Einhvern tima heyrði ég að
Málfri'ður stundaði Utsaum,
saumaði frihendis eftir listaverk-
um og öðrum fyrirmyndum. Og i
framhaldi af þessu var hún auk-
nefnd „strammaskáld” i min
eyru. Hún segist ekki hafa saum-
að mikið út siðustu árin, bendir
mér þó á teppi sem liggur á sóff-
anum, „með skökkum figúrum
sem hafa engin liðamót. Það er
saumað eftir likklæði frá Perú
sem geymdist óskemmt i sandi i
gegnum aldirnar. Og hér er
annað sem ég saumaði eftir mál-
verki eftir Kjarval sem brann
siöarmeir.
Ég byrjaði á þessu á ljós-
lækningastofu Finsens i Kaup-
mannahöfn. Ætli nafnið sé ekki
runnið undan rifjum Jóns Helga-
sonar, ég gaf þeim hjónum eitt-
hvaö af þvi sem ég saumaði út á
spi'talanum”.
Fyrir löngu var mér sagt aö
Málfriður héti i raun ekki Mál-
friður heldur Málmfriður, að lok-
um inni ég hana eftir þessu.
„Amma min sagði mér einu
sinni aö ég héti Málmfriður eftir
móður minni sem hét Málm-
friður, i kirkjubókum að m innsta
kosti. Hvað nafniö Málfriður
varðar,þá kemur það ekki fyrir á
Islandi fyrr-en i annál frá 14du
öld, þar sem sagt er frá skips-
tapa, þar sem bjargaðist i land
norsk hefðarkona, Málfriður að
nafni. Og i islenskum mar.nanöfn-
um stendur að þetta sé tökunafn
frá Noregi”.
eh