Tíminn - 10.01.1982, Blaðsíða 23

Sunnudagur 10. janúar 1982
23
vandlega rússneska ballerinu
sem einnig var ástkona stórher-
toga við hirð keisarans. Þannig
varð hann sér úti um enn meiri
pantanir.
Róið öllum árum
að heimsstyrjöld
Arið 1890 gerðust þau tiðindi að
Zaharoff og keppinautur hans
Maxim gengu i félag saman, er
Nordenfelt sameinaöist fyrir-
tæki Maxims. Samstarf þeirra
varð með miklum ágætum, þrátt
fyrir þaðsem á undan var gengið.
Nokkru siðar gengu öll helstu
vopnaframleiðslufyrirtæki heims
i laustengt bandalag — Maxim--
Nordenfelt, Barrow Shipbuilding
Company, Vickers, Krupp og Sig-
mund Loewe i Þýskalandi, Nóbel
Dýnamit i Sviþjóð, ýmis frönsk og
itölsk f yrirtæki og loks Bethíehem
Steel i Bandrikjunum. Einhvers
staðar i bakgrunni sveimaði
Rothschild lávarður. Náttúrlega
áttu öll þessi fyrirtæki sameigin-
legra hagsmuna að gæta, að sem
flest strið brytust út og Zaharoff
reyndist öllum fremri i að hleypa
af stað átökum. Bæði i Afriku og
Evrópu, og siðar i Suður-Ame-
riku, var hann ákaflega iðinn við
þetta og siðan seldi hann báðum
sömu vopnin. Til þess að koma i
veg fyrir að of mikið bæri á starf-
semi hans beitti hann sömu ráð-
um og Alfred Krupp i Þýskalandi,
keypti dagblöð og notaði siðan til
striösæsinga.eða til að þagga nið-
ur hugsanleg hneykslismál.
Um aldamótin var ófriðvænlegt
um að litast i heiminum og útlit
fyrir að þá og þegar gæti brotist
út heimsstyrjöld. Stórveldin vig-
bjuggust af kappi og vopnafram-
leiðendur ýttu að sjálfsögðu undir
það með öllum tiltækum ráðum.
Margir sagnfræðingar vilja
ganga svo langt að segja að
vopnaframleiðendur og vöpna-
salar hafi beinlinis hleypt fyrri
heimsstyrjöldinni af stað, með
linnulausum áróðri sinum, og má
það til sanns vegar færa. Og eng-
inn gekk vasklegar fram en Basil
Zaharoff. Dæmiö um afskipti
hans af velska stjórnmálamann-
inum og friðarsinnanum David
Lloyd George er afar einkennandi
fyrir vinnubrögö hans.
Lloyd George var aðal „óvin-
ur” Zaharoffs á árunum fyrir
heimsstyrjöldina og vopnasalinn
var ákveðinn i að koma honum á
kné. Hann réöi i þjónustu sina
ungverskan gyðing sem nýfluttur
var til Bretlands, Ignaz Trebitsch
hét hann en breytti nafni sinu i
Timothy Lincoln. Lincoln gerðist
prestur i Englandskirkjunni en
það var honum kleift vegna mjög
svo dularfullrar gráðu i guöfræði
frá háskóla i Kanada. Lincoln
bauð sig siðan fram til þings, afl-
aði sér stuðnings Lloyd George,
og náöi kosningu — hann varö
einn helsti aðstoöarmaður Lloyd
George en var i raun leppur
Zaharoffs. Það var Lincoln sem
fann snöggan blett á Lloyd
George og sá Zaharoff fyrir sönn-
unum. Þannig var mál með vexti
að velski stjómmálamaðurinn
var sist við eina fjölina felldur i
ástamálum, hann átti sér fjöl-
margar hjákonur og það á tima er
framhjáhald þýddi nánast dauða-
dóm fyrir breskan þingmann. Ein
hjákvenna hans var engin önnur
en Emily Ann Burrows, fyrrver-
andi eiginkona Zaharoffs! Þarna
komst vopnasalinn i feitt og og
einnig Þjóðverjar en Lincoln var
njósnari þeirra, auk þess að vinna
fyrir Zaharoff. Zaharoff lét vit-
neskju sina um ástamál Lloyd
George berast áfram til umboös-
manns sins i Suður-Ameriku en
hann lét Michel Clemenceau og
var sonur Georges Clemenceau,
forsætisráðherra Frakka. Clem-
enceau eldri hataöi Lloyd George
og mun hafa notað upplýsingar
Zaharoffs til aö þröngva Velsbú-
anum út af vegi friöarstefnunnar.
Blómlegur
bissness að
baki viglínanna
Siðustu árin áður en styrjöldin'
braust út var Zaharoff á stöðug-
um þeytingi, ýmist á eigin vegum
eða bandamanna sinna. Þá bjó
hann i Paris og var mikilsmetinn
þjóðfélagsþegn, þó að venju setti
hann eigin hagsmuni ofar hags-
munum heimalands sins. Hann
var orðinn geysiauðugur maður
og keypti sig inn i stjórnir margra
stórfyrirtækja og banka, sjaldn-
ast var fyrirstaða nokkur. Hann
vopnaði Grikki gegn Tyrkjum,
Tyrki gegn Serbum, Serba gegn
Austurriki. Sambönd hans við
Tyrki leiddu til þess að Rússar ó-
kyrrðust og pöntuðu þegar meiri
og betri vopn frá honum. Annars
höfðu Rússar slæma reynslu af
Zaharoff, hann hafði séð fyrir
vopnum i styrjöldinni við Japan
1905, en siðar kom i ljós að hann
hafði séð Japönum fyrir betri
vopnum.
Erstriðið braust loks út i ágúst
1914 jókst eftirspurn eftir vopnum
náttúrlega griðarlega. Zaharoff
varfyrst og fremstætlað að þjóna
Bandamönnum — Bretum,
Frökkum og Rússum — en
hann, eins og allir vopnasalar og
— framleiðendur, hélt þó áfram
að leika tveimur skjöldum.
Fjörug viðskipti áttu sér stað
milli striðsaðila að baki vi'glin-
anna og þau viöskipti lengdu
stríðið óumdeilanlega. Vopna-
framleiðendur notuðu áhrif sin
meðal herforingja landa sinna til
að tryggja að aldrei var ráðist á
meiri háttar hergagnaverksmiðj-
ur enda þótt lægi í augum uppi aö
slikt gæti lamað afl andstæðings-
ins. Mörg dæmi eru til um þjón-
ustu Zaharoffs við Þjóðverja i
fyrri heimsstyrjöldinni, sömu-
leiðis sá Krupp Frökkum fyrir
ýmsum nauðsynjum. Það var
margt öfugsnúið i þessu striði.
Þýskir hermenn sem réðust gegn
Rússum mættu Krupp-fallbyss-
um og Austurrikismenn voru
stráfelldir af Skoda-vélbyssum
sem framleiddar voru i Austur-
riki. Þ.ýskur þingmaður sem átti
vopnaverksmiðjur i Rússlandi
hélt áfram að starfrækja þær
meðan á striðinu stóð. Franska
vopnafyrirtækið Le Niekel hafði i
stjórn ekki aöeins Basil Zaharoff
heldur og tvo Þjóðverja, fulltrúa
Krupp og Frankfurter Metallges-
ellschaft en Vilhjálmur Þýska-
landskeisari var stjórnarformaö-
ur þess fyrirtækis. Og svo fram-
vegis. Zaharoff sgöi vini si'num
eftir stríöið: „Ég heföi þrisvar
sinnum getað bent Bandamönn-
um á vel framkvæmanlegar árás-
ir sem hefðu eyðilagt i eitt skipti
fyrir öll hergagniðnað óvinanna.
En þaö hefði eyðilagt iðnaö sem
tekiö hafði heila öld að koma á
fót.”
Arið 1918, áður en striðinu lauk,
fór Zaharoff í leynilegt feröalag
til Þýskalands og auövitaö beina
leiö á fundar vinar sins, Krupps.
Þá var Zaharoff farinn að hafa
verulegar áhyggjur af uppgangi
sósíalista og kommúnista og vildi
að stórveldin semdu frið áður en
itök kommúnista ykust enn meir.
Zaharoff teygði njósnanet sitt
viða um lönd og menn hans i
Rússlandi höfðu sagt honum i
smáatriöum frá áætlunum bolsé-
víka um heimsbyltinguna. Þáttur
þeirra félaga i'vopnahléinu sem á
endanum var samið er óljós en þó
má viða greina fingraför þeirra.
Og eftir striöið tókst Zaharoff að
koma i veg fyrir að Lloyd George
þjóðnýtti hergagnaiönaðinn i
Bretlandi, ef til vill þurfti hann
ekki annað en spyrja Uti heilsufar
Emily Ann...
„Mannvinurinn
mikli” auglýsir
eftir kóngi
Um sama leyti fjármagnaði
hann — að mestu úr eigin vasa —
strið Grikkja gegn Tyrkjum, af
ást til Grikklands, aö sagt var, og
var þá svo umsvifamikill i Aþenu
aö lögreglustjórinn þar kvaö hann
hafa 160 menn á sinum snærum,
„þar á meðal 27 dæmda þjófa, 21
fjárhættuspilara, 20 „hvitaþræla-
sala” 10 smyglara og 8 grunaða
moröingja”. Þetta strið mis-
heppnaðist aö visu en ekki vegna
þess að Zaharoff legði ekki sitt af
mörkum. Leyniþjónusta hans
þótti sér i lagi fullkomin en hún
var siðar tekin aö mestu i bresku
leyniþjónustuna. Yfirmaður
leyniþjónustu Zaharoffs var
Arthur nokkur Gregory, prest-
sonur frá Southampton sem
seinna var dæmdur i fangelsi
fyrirað selja i'umboössölu á veg-
um stjórnar Ihaldsflokksins að-
alstign og aðra titla sem eftir-
sóknarverðir þóttu.
Zaharoff var nú kominn um sjö-
tugt og fór að minnka við sig.
Hann eyddi hhita af auð sinum i
að afla sér virðingar og vináttu
•‘ÍSSISÍ
betri borgara með þvi til dæmis
að stofna prófessorsembætti við
háskóla, efna til bókmenntaverö-
launa og svo framvegis. Um þetta
leyti festist lýsingin „mannvinur-
inn mjkli” við hann i vestrænum
blöðum. Jafnframtbeittihann sér
af öllum mætti gegn kommún-
isma og kann aö hafa átt einhvem
þátt i morðunum á Rósu LUxem-
burg og Karl Liebknecht, helstu
foringjum þýskra kommúnista.
Um leið stóð hann þó i samning-
um, fyrirhönd Lloyd George, við
bolsévika i hinum nýstofnuðu
Sovétrikjum.
Eftir að Grikkjum mistókst i
striöi sinu viö Tyrki átti Zaharoff
beinan þátt i að koma konungs-
veldi á ný á laggirnar i Grikk-
landi og hann lét Arthur Gregory
auglýsa i breskum blööum eftir
„breskum herramanni” sem væri
til i að gerast kóngur yfir Albön-
um. Harry Sinclair, bandariskur
oliukóngur, var um tima álitínn
liklegur til tignarinnar en aö lok-
um réðu ítalir þvi að albanskur
aðalsmaður hlaut hnossið.
Ariö 1923 gerðist þaö að hinn
kolvitlausi hertogi af Villafranca
lést loks á geðsjUkrahúsi á Spáni
og dyggur förunautur Zaharoffs
konan hans, var loks frjáls. Þau
gengu i hjónaband áriö eftir en
Marie lést eftir aöeins 18 mánaða
hjónaband. Þá var fariö að syrta i
álinn fyrir Zaharoff. Eftirspurn
eftir vopnum var litil og hann
sjálfur dcki jafn þróttmikill og
fyrrum. Tilaðhafa nú eitthvaö aö
gera keypti hann stærsta spilavit-
ið i Monte Carlo og settíst aö i
Mónacó, bjó þar á hóteli sem
hann áttisjálfur það sem eftir var
ævinnar. Hann létti sér lifið eftir
lát ástkærrar eiginkonu meö þvi
að halda fjölmargar ástkonur, þó
kominn væri á áttræðisaldur, og
ekki heyrðist nein þeirra kvarta.
Jafnframt gerði hann sittýtrasta
tíl aö eyöa öllum skjölum um hér-
vist sína, sendi menn sina um öll
lönd og oftastnær hurfu flestar
þarlendar skýrslur um Basil
Zaharoff i kjölfar þeirra heim-
sókna.
Skemmtanir:
að lesa eigin
minningar-
greinar
Ekki gaf hann þó vopnaviö-
skiptin algerlega upp á bátínn og
er kom fram á fjórða áratuginn
rann upp betri tiö með auknum
vigbúnaöi. Áriö 1932 — er hann
var 83ja ára — kom Zaharoff
þeirri sögu á kreik aö hann hefði
átt viöræður við Hoover Banda-
rikjaforseta um vopnasölumál og
hefðu viðræöurnar farið fram á
snekkju forsetans, Corsair, i
Washington. Bandariskir blaöa-
menn komust fljótt aö þvi aö
snekkjan var þá i viðgerð i New
York svo þeir ályktuðu að engar
viöræöur heföu átt sér staö. En
Zaharoff var þeim snjallari —
hann haföi i rauninni átt fund með
Hoover en þeir höfðu veriö haldn-
ir i Hvita húsinu. Tilgangur hans
var að hvetja Bandarikin til að
taka ekki þátt i ráðstefnu um af-
vopnunarmál sem stóö þá fyrir
dyrum. Um sama bil studdi hann
fasista I Þýskalandiog á Spáni og
beitti sér f yrir auknum vopnaiðn-
aði i' Frakklandi, Belgiu, Hollandi
og Lúxembúrg. Þar mætti hann
harðri andstöðu þriggja manna —
Radziwill prins, og kaupsýslu-
mannanna Mayrich i Lúxemburg
og Lowenstein i Belgiu. Lowen-
stein hvarf á dularfullan hátt úr
flugvél sinni yfir Ermarsundi.
Mayrich dó I bilslysi sem engin
vitni voru aö. Radziwill var myrt-
urog konan sem eitraöifyrir hon-
um var dæmd geðsjúk.
Siðustu árunum eyddi Zaharoff
1 Mónacó. Hann var þá bundinn
við hjólastól en enn sami blekk-
ingarmeistarinn. Stundum lét
hann tilkynna lát sitt, tíl þess eins
að geta lesiö minningargreinar
um sig i blöðunum, og skemmti
sér dátt. Leyniþjónusta hans var
jafn virk og áður — árið 1934 sagöi
hann frönskum stjórnmálamanni
hvaða áhrifamenn i Þýskalandi
væru Hitler hættulegastir: allir
þeir sem hann nefndi tóku siöar
þátt i samsæri gegn Foringjan-
um.
Hann dó 28. nóvember 1936 og
var grafinn við hlið hertogaynj-
unnar sinnar. Geysilegur auöur
hans hefur aldrei fundist.
— ij. tök saman.
UTBOÐ
Landsvirkjun óskar hér með eftir tilboð-
um i smiði og uppsetningu á lokum i Sult-
artangastiflu. Hér er um að ræða tvær
geiralokur (6,5 x 4,0 m) og tvær hjólalokur
(5,5 x 4,0 m) ásamt tilheyrandi búnaði.
Útboðsgögn verða afhent á skrifstofu
Landsvirkjunar, Háaleitisbraut 68, 108
Reykjavik, frá og með mánudeginum 11.
janúar 1982 gegn óafturkræfu gjaldi að
upphæð kr. 400.- fyrir fyrsta eintak, en kr.
200.- fyrir hvert eintak þar til viðbótar.
Tilboðum skal skilað á skrifstofu Lands-
virkjunar fyrir kl. 14:00 föstudaginn 12.
mars 1982, en sama dag verða þau opnuð
opinberlega á Hótel Sögu við Melatorg i
Reykjavik.
Reykjavik, 8. janúar 1982
LANDSVIRKJUN
St. Jósefsspítali
Landakoti
óskar að ráða tvo aðstoðarræstingastjóra,
hvorni 50% starf. Upplýsingar gefur ræst-
ingastjóri spitalans i sima 19600.
St. Jósefsspitali,
Landakoti,
simi 19600
Fóstrur
Fóstrur óskast i eftirtalin störf:
1. Hálft starf við leikskóla við Háholt frá 1.
aprii n.k.
Umsóknarfrestur er til 15. febr.
2. Heilt starf fóstru við leikskóla við Viði-
gerði frá 1. mars n.k.
Hlutastarf kemur einnig til greina.
Umsóknarfrestur er til 20. janúar.
Skriflegar umsóknir er tilgreini aldur,
menntun og fyrri störf ásamt meðmælum
sendist undirrituðum sem veitir nánari
upplýsingar um störfin i sima 93-1211
Félagsmálastjóri
Kirkjubraut 2
Akranesi.
SUNN-
LENDINGAR
Fjölbreytt úrval
fiskjar:
Ýsa — Ýsuflök — Lúða
— Gellur — Kinnar —
ofl. ofl.
Tökum fisk í reyk
Fiskbúð Glettings
Gagnheiöi 5, Selfossi