Tíminn - 15.01.1982, Blaðsíða 11

Föstudagur 15. janúar 1982
19

menningarmál
KISULEIKUR
ÞJÓOLEIKHÚSIÐ
KISULEIKUR
Höfundur:
ISTVAN ÖRKÉNY
Þýðing:
Karl Guðmundsson og
Hjalti Kristgeirsson.
Leikmynd og búningar:
Sigurjón Jóhannsson.
Leikstjóri:
Benedikt Árnason.
Aðst. leikstjóri:
Jóhanna Norðfjörð.
Ljós:
Páll Ragnarsson.
István Örkény
■ Það er ekki mikið um ung-
verska skáldið István Orkény i
bókum á Sólvaliagötunni, enda
berst Evrópufrægð i bók-
menntum þangað heldur seint. A
hinn bóginn er þetta austur-
evrópska skáid ekki með öllu
ókunnugthérá suðvesturhorninu,
þvi Leikfélag Reykjavikur sýndi
eitt verka hans árið 1970, Það er
kominn gestur, og urðu sýningar
alls 14, sem yar nú fremur dræm
aðsókn.
István örkény hefur þó býsna
áhugaverða reynslu að baki, til að
skrifa, og þá reynslu hefur hann
orðið að kaupa dýrt. Hann nam
lyfjafræði og blandaði meðöl .
Hann fæddist i heim er reyndist
siðarekki vandur að meðölum, og
varð að þola þjáningar með sinu
fólki. Hann fæddist árið 1912 og
nam lyfjafræði, segir i leikskrá,
og „Hann hóf ritstörf á fjórða
áratugnum og gaf út fyrstu bók
sina, smásagnasafn 1941. Hann
barðisti siðari heimsstyrjöldinni,
var tekinn til fanga . af Sovét-
mönnum og var næstum fjögur ár
i striðsfangabúðum. Lifið i fanga-
búðunum og fólkið sem hann
kynntist þar er uppistaðan i
tveimur næstu bókum hans, en
þær eru i formi skýrslna: Uns við
náðum þangað (1946) og Fanga-
búðafólk (1947). Raunar er striðs-
reynsla höfundar drjúgur efni-
viður i margar smásögur. — Arið
1951 kom út skáldsagan Hjón og á
sjötta áratugnum birti Orkény
nokkrar smásögur, styttri skáld-
sögur og frásagnir i timaritum. Á
þessu timabili verður tröllsleg og
fjarstæðukennd gamansemi
áberandi i verkum örkénys og
telst siðan eitt megin einkenni
hans sem höfundar. I smásagna-
safninu Hveitibrauðsdagar (1967)
er þessi gamantónn allsráðandi
og þar i var prentuð smásagan
Tót fjölskyldan, sem örkény
breytti siðar i leikrit sem náði
gifurlegum vinsældum”.
Sem leikjahöfundur átti István
örkény örðugt uppdráttar i
fyrstu. Hann náði ekki til heims-
ins fyrr en hann var kominn um
sextugt, eða á sjöunda ára-
tugnum, en var þó byrjaður að
fást við leikritagerð þegar árið
1944. Frá þeim tima er t.d. til
nokkuð vont leikrit um ást ungrar
kennslukonu, er þarf að sigrast á
andstreymi. Þetta leikrit samdi
hann i rússneskum fangabúðum,
sem eru nú ef til vill ekki albestu
aðstæður, sem menn geta fengið,
til að fást við skriftir. Leikritið
sendi hann heim úr fanga-
búðunum.
En hægt blandast þessi ung-
verski meðalasullari, hermaður
og fangi i slunginn dularfullan rit-
höfund, er ritar fyrst sögur, er
siðan breytast i leikrit. Þegar
hann deyr árið 1980 hefur hann
náð mikilli hylli sem leikrita-
skáld.
Lifsverk István Örkény i leik-
bókmenntunum spannar þó ekki
mörg leikrit. Þau má i rauninni
telja á fingrum annarrar handar.
Það breytir þvi á hinn bóginn
ekki, að hann er frumlegur og
fimur höfundur, og það fengu
frumsýningargestir að sjá i Kisu-
leik, er frumsýndur var á Litla
sviði Þjóðleikhússins 7. janúar
siðastliöinn.
Kisuleikur
Kisuleikur varð til úr skáldsögu
höfundar, og var leikritið frum-
sýnt árið 1971. Það fjallar um
tvær systur. Aðra er lifir grand-
vöru lifi i hjólastól i Suður-Þyska-
landi, eða i Bæjaralandi. Hina
sem byr i Budapest og er alltaf
ástfangin af gamla elskhug-
anum sinum, er nærist á fornri
söngfrægð, sem aldrei varð þó að
veruleika. Hann er feitur, eins og
blásinn belgur, eins og hann andi
bara aðsér, en aldrei frá sér, eins
og segir i verkinu.
Systurnar tala saman i sima og
senda bréf. Áhyggjur eru i
Þýskalandi og i Budapest út af
Frú Orban, sem er 65 ára, en
heldur aö hún sé að verða 61, eða
minna og litar á sér hárið og
fleira. Eða m .ö.o. reynir að halda
dauðahaldi i æskuna — og elsk-
hugann.
Þetta er skemmtilegt leikrit og
fróðlegt fyrir þá, sem vita litið
um rökræðuna i leikhúsi undir
ráðstjórn.
Höfundursneiðir t.d. algjörlega
hjá hinu félagslega, staðreyndum
eins og þvi að vinna fyrir sér.
Hann ræðir ekki um þungaiðnað,
kjarnorkulaus belti, hersetu, eins
og tiðkast i alþýðuleikhúsum
vesturlanda. Meira aö segja er
mjög gott að fá vegabréf og leigu-
bila i leikritinu og mikið úrval er
af keti.
Rökræðan snýst um persónu-
legar tilfinningar, einvörðungu.
Striðið er i baksviði. Hinir gömlu
góðu dagar lika, án þess að þeir
séu þó taldir betri og enga drætti
þjóðskipulagsins má greina i
verkinu.
Um þetta er fjallað, ekki vegna
þess að maður eigi heimtingu á
pólitiskri úttekt á ástandinu i
Ungverjalandi, heldur til að
vekja athygli á, að unnt er að
skrifa mjög góð leikrit, án þess að
taka eftir heiminum sem þau
gerast i.
Maður á lika varla orð til að
lofa hugkvæmni þessa ungverska
leikjahöfundar. Rökræðan er
aldrei á lágu plani. Hann notar
menntað fólk, lyfjafræði og
læknisfræði og listir, til að næra
texta sinn, sem er ótrúlega sann-
færandi. Áhorfendur lifa sig inn i
þennan heim, eða draum.
Ekki veit ég hvort Benedikt
Arnason hafði einhverja forskrift
við sviðsetningu, en hún er frum-
leg, og sumt hefur maður ekki séð
áður á leiksviði.
Einna mest hvilir verkið á þeim
Herdisi Þorvaldsdóttur og Guð-
björgu Þorbjarnardóttur, er leika
systurnar, og komast þær meira
en vel frá sinu verki. Það sama
má segja um þær Bryndisi
P é t u r s d ó 11 u r , Margréti
Guðmundsdóttur og Þórunni
Magneu.
önnur hlutverk eru minni, en
sýnt er að allir hafa lagt alúð við
að skila góðu verki.
Það vakti nokkra athygli, að
Þorsteinn Hannnesson, söngvari,
leikur söngvarann og kemst hann
bærilega frá þvi.og Þóra Borg fer
þarna með litið hlutverk, en 25 ár
eru siðan hún lék seinast i Þjóð-
leikhúsinu. Voru henni færð blóm.
Leikmynd var góð, og naut sin
vel i þessu erfiða leikhúsi.
Leikstjórinn Benedikt Arnason
leggur þetta verk rétt, að voru
mati. Að lifið er falið i textanum,
að hann komist til skila, og aö
skáldskapur þessa verks og
galdur, er bundinn orðinu, fyrst
og fremst.
Hann færir leikinn þvi i réttan
búning.
Þetta er verk, sem menn ættu
ekki að láta fram hjá sér fara.
Jónas Guðmundsson
Jónas
Guðmundsson
skrifar um
leiklist
Söngleik-
ar Unnar
Jensdóttur
■ Hinn 10. janúar „debútteraði”
ný sópransöngkona, Unnur Jens-
dóttir, i Norræna húsinu við
undirleik Jóninu Gi'sladóttur.
Tónleikaskráin segir frá þvi, að
Unnur hafi próf bæði i söng og
pi'anóleik, og stundi kennslu við
Tónlistarskólann á Akranesi.
Efnisskráin var þannig, að fyrir
hlé söng hún þrjú ljóð eftir
Brahms, og tvö eftir hvern þeirra
Debussy, Fauré og Duparc, en
eftir hlé fimm söngva eftir Rach-
maninoff, þá ariu eftirDvorák, og
loks Una voce poco fa, úr
Rakaranum frá Sevilla eftir
Rossini.
Unnur hefur mjög góða og
„menntaða” sópranrödd, með
hæfilegu „vibratói” sem gerir
röddina lifandi, en jafnframt
textann skiljanlegan, (sé hann á
skiljanlegu tungumáli). Röddin
er jöfn yfir allt sviðið, og aldrei
varð þess vart að hún knýði að
efri mörkum hennar eða neðri,
eins og oft heyrist hjá smærri
spámönnum (og konum), þegar
hún annaðhvort hverfur eða
verður að hljómlausum og dauð-
um skræk. Hins vegar féll Unnur
nokkrum sinnum i þá freistni
flestra söngkvenna að syngja háa
tóna svo sterkt, að sker i eyrun —
slikt mátti og oft heyra — og úr
ýmsum börkum — i Sigaunabar-
óninum, þar sem hræðilegir
skrækir bárust i gegnum hljöm-
sveitargný og kórsöng — ég nefni
engin nöfn. En þettá var nú minni
háttaryfirsjón,oghver veitnema
textinn gefi tilefni til þess.
Eiginlega söng Unnur alla
þessa óliku söngva mjög vel, en
þó var seinni hluti söngleikanna
■ Unnur Jensdóttir sópran og
Jónina Gisladdttir pianó
ennþá betri en hinn fyrri: sér-
staklega virtust rússnesku lögin
eiga vel við hana. Þá var gaman
að heyra alla þessa frönsku
söngva, en eins og menn vita er
franskur ljóðasöngur nokkuð,
sem nú er mjög á döfinni, ekki
sist fyrir tilstilli vinar vors
Souzay.
Jóninu Gisladóttur hef ég ekki
heyrt spila betur né af meira
öryggi áður, og virtist þo sitthvað
þarna, t.d. sumir söngvar Rach-
maninoffs og aria Rossinis, vera
fjári erfittað komast klakklaust i
gegn um, hvað þá spila. Sem hún
gerði.
Gaman væri að þekkja lögmál-
ið um aðsóknina, hvað veldur þvi,
að sumir tónleikar eru vel sóttir,
en aðrir ekki. Vafalaust er þetta
margslungið, og stundum getur
maður bent á þessa þætti eins og
stórar fjölskyldureða vinmargar,
sem standa að listafólkinu, jafn-
vel fjölmennar félagshreyfingar
eins og fþróttahreyfinguna eða
eitthvað þ.u.l. En 'svo má ekki
gleyma listinni sjálfri, hér virðist
I minningu Gabriels
T urville — Petre
Specvlvm Norroenvm. Norse
Studies In Memory of Gabriel
Turville-Petre.
Editedby Ursula Dronke, Oxford,
Guðrún P. Helgadóttir, Reykja-
vik.
Gerd Wolfgang Weber, Frank-
furt, Hans Bekker-Nielsen,
Odense.
Odense University Press 1981
XVI + 508 bls.
■ Fáir menn erlendir munu á
undanförnum árum hafa reynst
islenskum og norrænum forn-
fræðum dyggari liðsmenn en
prófessor Gabriel Turville —
Petre i Oxford. Hann lagði stund
á norræn fræði frá unga aldri og
gegndi um langt skeið prófessors-
embætti þvi sem kennt er við
Guðbrand Vigfússon i Oxford.
Þar var hann lærifaðir margra
ágætra fræðimanna og hafði mik-
il áhrif til þess að auka viðgang og
virðingu fræðigreinar sinnar i
hinum enskumælandi heimi. Rit-
störf hans á sviði norrænna forn-
fræða urðu einnig mikil að vöxt-
um. Fyrsta ritgerð hans á þessu
sviði birtist árið 1934 og siðasta
ritsmiðin sá dagsins ljós i af-
mælisriti dr. Jakobs Benedikts-
vera dæmalaust mikill áhugi á
söng, sömuleiðis á gitarleik, og
pianómúsik er alltaf vinsæl sé
hún 100 ára eða eldri. Tónleikar
þeirra Unnar og Jóninu voru afar
vel sóttir, svo salur Norræna
hússins „sprakk” i rauninni. Var.
það vel, þvi þarna söng greinilega
gáfuð og kunnáttusöm listakona.
12.1. Sigurður Steinþórsson
sonar árið 1977. 1 ritsmiðum
Gabriels Turville-Petre kennir
margra grasa. Viðfangsefni hans
voru margvisleg, en allt þaö sem
hann lét frá sér fara einkennist
öðru fremur af fræðilegri ná-
kvæmni og djúpskyggnri þekk-
ingu. Hann skrifaði ótal margar
ritgerðir um norræn fræði samdi
bækur og annaðist útgáfur.
Bókin, sem hér liggur fyrir,
Specvlvm Norroenvm, mun upp-
haflega hafa átt að verða af-
■ G. Turville-Pctre
mælisrit en þegar Turville-Petre
lést áður en hún kæmi út var
ákveðið að helga ritið minningu
hans. 1 bókinni eru þrjátiu og
tvær ritgerðir um norræna forn-
fræöi eftir ýmsa þekkta fræði-
menn, norræna, enska, banda-
riska, og þýska og i bókarlok er
birt ritskrá Turville-Petre.
Islenskir menn sem i bókina
skrifa eru Einar Ólafur Sveinsson
er ritar einskonar kveðjuorð til
Turville-Petre, Jakob Benedikts-
son, Kristján Eldjárn, Davið Er-
lingsson, Guðrún P. Helgadóttir,
Jón Helgason og Jónas Kristjáns-
son. Af erlendum höfundum sem
þekktir eru hérlendis má nefna
Theodore M. Anderson, Peter
Foote, Lars Lönnroth og Jonna
Louis-Jensen.
Ritgerðirnar eru allar fremur
stuttar og taka til afmarkaðs
sviðs. Allar byggja þær á ná-
kvæmum rannsóknum og eru
margar hverjar stórskemmtileg-
ar aflestrar, jafnt fyrir leikmenn
sem sérfróða.
Bókin er öll ágætlega úr garði
gerð og minningu hins ágæta
fræðimanns sómi sýndur með út-
gáfu hennar.