Tíminn - 27.01.1982, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 27. janúar 1982
9
í grein þessari er f jallað um stöðuvötn á
afrétti sem bændur i Rangárvallasýslu
hafa rekið fé á um aldir. Þar er rakin að
nokkru saga veiða i vötnunum og deilna,
sem uppi voru vegna veiðinnar, og
Hæstaréttardómurinn 1955. Skýrt er frá
stofnun veiðifélags um afréttarvötnin
sem opnaði almenningi vötnin til veiða,
og greint frá starfsemi félagsins, sem
hefur þótt til fyrirmyndar.
■ Þjónustuhús við Veiðivötn. 1 húsinu er eldunar- og snyrtiaðstaða
fyrir tjaldbúa og aðra ferðamenn.
Rangárvallahreppi hefðu sam-
eiginlega veiðirétt i vötnum á
Landmannaafrétti enda þótt
Hæstiréttur teldi eignarrétt þess-
ara aðila að afréttinum ekki
sannaðan. Framangreind ályktun
réttarins um veiðina var reist á
þvi lagaákvæði lax- og silungs-
veiðilaga frá 1941, er segir, að
noti héruð afrétt með löglegri
heimild, sé héraðsmönnum þar
öllum veiði jafnheimil. Dómur
þessi var stefnumarkandi varð-
andi hliðstæð silungsvötn á öðrum
afréttum landsins.
Breyting varð á ákvæði laga
um sihingsveiöi i afréttarvötnum,
sem fyrr greinir, tveimur arum
eftir að dómur Hæstaréttar féll.
Lagagreinin hljóðar þannig: Bú-
endur, sem rétt eiga til upp-
rekstrar á afrétt, er einum heimil
veiöi i vötnum á þeim afrétti til
búsþarfa á sama hátt og verið
hefur, enda sé veiðiréttur i þeim
vötnum eigi einkaeign. Eigi má
leigja veiði i slikum vötnum eða
leyfa hana með öðrum hætti.
Veiðifélagi um slik vötn er heim-
ilt að ráðstafa veiði i samræmi
við lög um lax- og silungsveiði.
Veiðifélag stofnað
Skriðurkomst á undirbúning að
stofnun veiðifélags 1964 um Veiði-
vötn og vorið 1965 var Veiðifélag
Landmannaafréttar stofnað að
Brúarlundi i'Landsveit. Innan vé-
banda þess eru 103 jarðir i Land-
mannahreppi, Holtahreppi og tvö
býli í Rangárvallahreppi. Félagið
tekur yfir öll vötn á afréttinum og
afrennsli þeirra svo og frárennsli
þeirra að Tungnaá, að undan-
skildu bórisvatni og Kirkjufells-
vatni, sem eru á mörkum afrétta
á móti Landmannaafrétti. Þetta
eru Holtamannaafréttur (Þóris-
vatn) og Skaftártunguafréttur
(Kirkjufellsvatn). Veiðifélag var
stofnaðáriö 1971 um vötn á Holta-
mannaafrétti með þátttöku fyrr-
greindra aðila svo og allra jarða i
Asahreppi og Djúpárhreppi i
Rangárvallasýslu. Félagið tekur
til Þórisvatns og annarra vatna á
afréttinum. Aðilar i Asahreppi og
Djúpáihreppi fara þó einir með
málefní annarra vatna en Þóris-
vatns. Veiðifélag mun væntan-
lega verða stofnað á næstunni um
Kirkjufellsvatn og samtengd
vatnasvæði með aöild sömu jarða
og í veiðifélagi Landmannaaf-
réttar, auk allra jarða I Skaftár-
tunguhreppi í Vestur Skaftafells-
sýslu.
Vötnin opnuð almenn-
ingi
Verkefni veiðifélags Land-
mannafréttar er að viðhalda veiði
á félagssvæðinu, rækta upp fisk-
stofni fisklaus vötn og láta stunda
skipulega veiði i vötnunum.
Veiðileyfi hafa verið seld i vötnin
bæði til stangveiði og netaveiði,
sitt á hvað. t sum vötnin er ein-
göngu leyftað fara með stöng og
önnur eru stunduð með netum og
enn önnur er hvorttveggja við-
haft. Sem dæmi um fyrirkomu-
lagið má nefna, að i Stóra-Foss-
vatni hefur eingöngu verið veitt á
stöng frá 1965 til þessa, að undan-
skildum árunum 1968 og ’69 að
vatnið var friðað gegn allri veiði.
Hinsvegar hefur verið leyfð neta-
veiði og stangveiði i Snjóöldu-
vatni og Nýjavatni flest árin en
fyrrnefnda vatnið var alfriöað ár-
ið 1969 og 1970 og Nýjavatn fékk
friöun 1970 og 1971.
Mörg veiðivötn
Það er nær eingöngu um urriða
að ræða i vötnum á Landmanna-
afrétti. Hinsvegar hefur bleikju
verið sleppt í vötn sem fisklaus
voru. Besta veiðivatnið i Veiði-
vatnaklasanum er Stóra-Foss-
vatn, sem áður var nefnt, sem þó
er aðeins 85 ha að flatarmáli. Ber
það höfuð og herðar yfir hin vötn-
in, ef svo má taka til orða. Þá má
nefna til viðbótar helstu veiði-
vötnin: Stóra-Skálavatn, 78 ha,
Snjóölduvatn, 162 ha, Litla-
Skálarvatn, Nýjavatn, 56 ha,
Litlasjó, 920 ha, Skyggnisvatn,
132 ha, Langavatn, 39 ha, Eski-
vatn, 11 ha, Litla-Fossvatn, 12ha,
Arnarpoll, 19 ha, og svonefnt
Ónýtavatn, 109 ha. Arleg meðal-
veiði s.l. 10 ár er 11.261 silungur.
Stefnt að bættri nýtingu
silungsstofnsins
Veiðifélagið leigði Stangveiði-
félagi Rangæinga s.l. vor til 8 ára
veiðina i Lifrafjallavatni, Dóma-
dalsvatni og Kilingavatni. Þá
leigði félagið Sigriði Ingólfsdóttur
einnig frá sama tima til 8 ára
veiðina f 10 öðrum vötnum á af-
réttinum sunnan Tungnaár. Vötn-
in eru: Sauðleysuvatn, Hrafna-
bjargarvatn, Herbjarnarvatn,
Loðmundarvatn, Laufdalsvatn,
Eskihliöarvatn, Bláhylur, Ljóti-
pollur, Blautaver og Frostastaða-
vatn. Félagið hefur þannig leigt i
heilu lagi til annarra aDa veiði i
vötnum á afréttinum sunnan
Tungnaár. Leigutakar munu
endurleigja veiðina i vötnunum
bæði til stangveiði og netaveiði
eða stunda þar veiði sjálfir, eins
og Sigriður Ingólfsdóttirgerði s.l.
sumar.
Fiskræktin
Að fiskrækt hefur verið unnið á
hefðbundinn hátt á vegum veiði-
félagsins. Klakhús var byggt að
Heiðarbrún i Holtum 1965. Þar
hefur verið klakið Ur hrognum úr
fiski, sem aflaö hefur verið úr
vötnum á Veiðivatnasvæðinu, en
seiðunum hefur veriö sleppt f 10
fisklaus vötn á afréttinum. Þá
hefur félagiö keypt hjá öðrum
silungsseiði eða stærri fisk til að
setja I vötnin. Félagið hefur, eins
og fyrr greinir, alfriðað vötn, eitt
áreða fleirieða settfriðun á hluta
vatns vegna viðhalds veiði og til
veiðiaukningar. U'mbætur hafa
einnig verið gerðar á árfarvegum
og UtrennsU vatns breytt til að
bæta hrygningar-og uppeldisskil-
yrði fisksins. Veiðieftirlit hefur
verið stöðugt að sumrinu allan
timann ásamt annarri gæslu i
sambandi við ferðamenn og þjón-
usta verið látin i té vegna þeirra.
Að siðustu má geta þess að félag-
ið hefur látið sá i og bera áburð á
landið umhverfis vötnin.
Veiði- og sæluhús
Veiðifélagið á hlut i' f jórum hús-
um á afréttinum eitt sér eða á
móti öðrum, Feröafélagi Islands
og Upprekstrarfélaginu. Húsin
eru: Sæluhús viö Tjaldvatn að
1/3, tvö önnur hús eitt sér við
Tjaldvatn, en þetta eru Dverga-
steinn og Lindarhvammur, og
sæluhúsið við Landmannahelli að
hálfu á móti hreppsfélögunum.
Þá hefur félagið komið upp mjög
góðri eldunar- og snyrtiaöstöðu
fyrir tjaldbúa og aðra ferðamenn
við Tjaldvatn og gert aðrar um-
bætur á svæðinu til að auðvelda
fólki dvöl þar og umferð um
Veiðivatnasvæðið.
Góðar veiðitekiur— Vel
varið
Tekjur af leigu og sölu veiði-
leyfa i Veiðivötn árið 1980 nam
tæplega 11 millj. gkr. Enn sem
komið er, hefur ekki ein einasta
króna, sem aflast hefur f sam-
bandi við veiðileigu, verið flutt til
byggða, ef svo má að orði komast,
heldur verið varið til viðhalds
veiðinni og umbóta annarra i
þágu veiðimanna. t þessu skyni
hefur verið varið verulegum fjár-
munum, eins og ljóst er af þvi,
sem hér hefur verið skýrt frá.
Sigurþór Árnason, for-
maður veiðifélagsins
I fyrstu stjórn veiðifélagsins
voru kjörnir: Sigurþór Arnason,
oddviti Landmannahrepps,
Hrólfsstaðahelli, formaður, Þórð-
ur Bjarnason, oddviti Holta-
hrepps, Meiritungu, Guðni
Kristinsson, hreppstjóri Skarði,
Sigurjón Sigurðsson, bóndi Raft-
holti og Magnús Guðmundsson,
bóndi Mykjunesi. Þeir Sigurþór i
Hrólfsstaðahelliog Guðni iSkarði
eru enn i stjórn félagsins en auk
þeirra eru í núverandi stjórn:
Páll Eliasson, oddviti Holta-
hrepps, Saurbæ, Þórður Matthias
Sigurjónsson, bóndi Fosshólum
og Hermann Sigurjónsson, bóndi
Raftholti.
EinarHannesson
Helstu heimiidir:
Arsskýrslur Vf. Land niannaaf-
réttar
Vatnamælingar, Orkustofnun
Veiðimálastofnun
gróður og garðar
Ingólfur Davfðsson
skrifar
Allra bragða leitað
Krydd var geysileg gróðalind
■ Smygl er ofttalið næstelsta
atvinnugreinin. Gull, dem-
anta, vopn, fíkniefni, fólk, vín
og tóbak t.d. má kalla sigildar
smyglvörur!
Ekki skal rættum þau dæmi
hér, nóg er umræða I fjölmiðl
um. En drepið skal á heims-
sögulegt smygl fyrr á ti'mum,
smygl sem rauf að lokum
ýmsa aldagamla einokun og
breytti bæði menningarlegri
og póDtiskri þróun á margan
hátt.
Landkönnuðarferðirnar á
16. og 17. öld voru ekki ein-
göngu tU að finna og skoða
ókunn iönd og þjóöir af
forvitni einni saman, siöur en
svo. Leiðangrar voru miklu
fremur geröir út til að rjúfa
aldagamla verslunareinokun
Araba og Feneyinga á krydd-
varningi. Það var stöðutákn
vel metinna borgara Evrópu
fyrr á öldum að geta neytt
kryddaðra rétta og boðið
gestum mat kryddaðan pipar,
kryddnellikum, múskati, kan-
el, kardemommum o.fl.
kryddi Austurlanda.
Jafnframt jók kryddið
geymsluþol matvæla, og sumt
krydd var taUð hafa dásam-
legan lækningakraft.
Tignar konur iimuðu af ara-
bisku kryddi og ilmvötnum.
En þetta var dýr munaður,
geysilega dýr. Feneyjar
voru lengi miöstöð austur-
lenska kryddvarningsms og
græddu ótæpilega. Arabar
vildu greiöslu ígulli.en á þeim
gjaldmiðli var oft tilfinnan-
legur skortur. Bar þvi nauð-
syn til að rjúfa einokunina.
Portúgalskir sæfarar sigldu
suður um Afriku til Indlands,
en Kólumbus hélt i vestur til
að reyna að finna hagkvæma
leið tD Kina. Portúgalir náðu
fótfestu á Indlandi og i
Mólúkkaeyjum . Þeir unnu
þannig kapphlaupið.
Mólúkkaeyjar voru mjög
dýrmætar, þvi að þar uxu
hinar afarverðmætu krydd-
jurtir,múskathnetur og krydd-
nellöcur. Einokun Portúgala
hélst tæpa öld.
I byrjun 17. aldar áttu
Hollendingar stærsta og besta
verslunarflota veraldar. Þeir
boluðu Portúgölum frá
Mólúkkaeyjum og settust
sjálfir þar að. Hollendingar
takmörkuðu framleiðsluna á
kryddnellikum og múskat-
hnetum til að geta haldið þeim
iháu verði, tóku að rækta þær
aðeins á eyjunum Banda og
Ambon, en eyðilögöu þær
annars staðar. Flutt voru þá
árlega til Evrópu 125 þúsund
kg af múskathnetum og
Hollendingar stórgræddu á
kryddinu austurlenska. Stund-
um eyðilögðu þeir hluta af
miköD uppskeru til að halda
veröinu óbreyttu. (sbr. t.d.
eyðingu á offramleiöslu kaffi-
bauna i Brasiliu á okkar dög-
um).
Svo miklu af múskathnetum
og kanel var brennt i Amster-
dam árið 1760 að lyktin fannst
I mikilli fjarlægð.
Aðrar þjóðir öfunduðu
Hollendinga og reyndu með
öllu móti að komast inn i
kryddræktunarsvæöin og stela
plöntum til ræktunar.
En Hollendingar voru á
verði og smyglurunum var
hegnt grimmilega. Múskat-
hnetur til útflutnings voru
meðhöndlaðar með kalki, svo
þær gætu ekki spirað.
En 1770 urðu þáttaskil.
Landstjórinn á Mauritius
sendi tvö skip á laun til
Mólúkkaeyja. Leiðangurs-
menn lentu i lltilli höfn, grófu
upp allmargar litlar krydd-
nellötur og múskatplöntur og
flýttu sér með ránsfenginn um
borð. Hollensku varðskipin
eltu en náðu þeim ekki.
Ræktun kryddjurtanna tókst
prýðilega á Mauritius og
þaðan voru þær slðan fluttar
til Cayenne, Zansibar o.fl.
hentugra ræktunarstaða.
Eftir að Englendingar höfðu
hrakið Hollaidinga burt frá
Mólúkkaeyjum 1796 fluttu þeir
bæði kryddneliikur og
múskathnetur til Indlands og
Sumatra. Hin „gullna” einok-
un Hollendinga var rofin að
fullu.
Lítum snöggvast á sjálfan
kryddvarninginn sögufræga.
Kryddnellikutré er skylt
myrtu og ilma blöð þess enn
sterkara en hennar. Versl-
unarvaran er þurrkaðir bióm-
hnappar á ýmsu þroskastigi.
Mynd sýnir hangandi grein
múskattrésins með aldinum,
sem eru aðopnast. Aldinin eru
á stærð við peru, gul á lit.
Þegar þau opnast kemur fræ
með rauðu hýði í ljós. Það er
fræiö, sem kallað er múskat-
hneta, kryddið fræga sem inn-
fæddir furstar, Portúgalir og
Hollendingar stórgræddu á.
■ Múskattrjágrein með aldinum.