Fréttablaðið - 10.05.2008, Blaðsíða 34

34 10. maí 2008 LAUGARDAGUR
H
ernámsdaginn 10.
maí 1940 steig
herlið Breta á
land í Reykjavík
og flutti liðsafnað
sinn, tól og tæki á
hafnarbakkann. Borgarbúar fögn-
uðu því að það voru Bretar en ekki
Þjóðverjar sem stigu hér á land
þennan föstudagsmorgun, en
margir töldu eins líklegt að þýski
herinn réðist hér til inngöngu eftir
árásir þeirra á Danmörku og
Noreg nokkrum vikum áður. Þó að
hernámið hafi farið friðsamlega
fram var ljóst að stríðið hafði
teygt anga sína til Íslands og að
Reykjavík var mögulega orðin að
skotmarki Þjóðverja, þar sem
landið var nú bresk herstöð. Því
var talið óhjákvæmilegt að vernda
þyrfti íbúa, byggingar og verð-
mæti Reykjavíkur fyrir möguleg-
um loftárásum Þjóðverja.
Ómetanleg verðmæti
Eitt stærsta hús borgarinnar á
þessum tíma var Safnahúsið við
Hverfisgötu (nú Þjóðmenningar-
hús), sem þá hýsti helstu söfn
þjóðarinnar,;Landsbókasafn, Þjóð-
minjasafn, Þjóðskjalasafn og Nátt-
úrugripasafnið. Innan veggja þess
voru varðveitt ómetanleg verð-
mæti, þar á meðal handritasafn
Landsbókasafns, sem þá taldi um
9.000 bindi. Margir báru hlýjan
hug til hússins og þjóðararfsins
sem það hafði að geyma og töldu
nauðsynlegt að gera viðeigandi
ráðstafanir til að hlífa safnkostin-
um við stríðsátökum.
Strax á hernámsdaginn 10. maí
skrifuðu ellefu þjóðþekktir menn,
meðlimir háskólaráðs og nokkrir
kunnir fræðimenn, nánast sam-
hljóða bréf til Guðmundar Finn-
bogasonar landsbókavarðar,
Matthíasar S. Þórðarsonar þjóð-
minjavarðar og Barða Guðmunds-
sonar þjóðskjalavarðar þar sem
þeir hvöttu til þess að þjóðarger-
semarnar í húsinu yrðu fluttar út
úr borginni í öruggt skjól, vegna
hættu á loftárásum Þjóðverja á
Reykjavík.
Sandpokar fyrir gluggum
Forráðamenn Safnahússins voru
þá þegar byrjaðir að undirbúa
varðveislu handritanna ef til
stríðsátaka kæmi. Sama dag og
mennirnir ellefu rituðu bréfið,
hernámsdaginn, lét landsbóka-
vörður flytja allt handritasafn
Landsbókasafns í kjallara hússins,
eins og hann lýsir í bréfi til dóms-
og kirkumálaráðuneytisins daginn
eftir: „Sökum þess að enginn veit
nema Reykjavík kunni þá og þegar
að verða fyrir loftárás, taldi eg
mér skylt að reyna að tryggja
handritasafn Landsbókasafnsins
svo vel sem unnt var í skjótri svip-
an og lét því undir eins í gær flytja
hin 9.000 bindi handritasafnanna
af efstu hæð niður í miðherbergi
kjallarans og setja sandpoka fyrir
gluggana. Gerði eg þetta í samráði
við skrifstofustjórann á 1. skrif-
stofu og við lögreglustjórann, sem
taldi nokkra tryggingu í þessari
ráðstöfun.“
Bréf ellefumenninganna um
brottflutning þjóðargersema úr
bænum barst þjóðminjaverði,
landsbókaverði og þjóðskjalaverði
11. maí og funduðu þeir um málið
síðdegis þann dag. Í kjölfarið
skrifaði landsbókavörður bréf til
dómsmálaráðuneytisins þar sem
segir: „Mig brestur þekkingu til
að dæma um það, hvort þetta
kæmi að fullu haldi, ef húsið yrði
fyrir sprengju, og virðist mér að
öruggasta verndin yrði sú, að
flytja handritasafnið burt úr
bænum, ef staður fyndist þar sem
það gæti varðveist óhult fyrir
öllum árásum og skemmdum.
Eftir nokkrar vangaveltur var
ákveðið að flytja handritasafnið,
nokkrar verðmætar bækur og
skjöl Þjóðskjalasafns að Flúðum,
þar sem geyma átti gögnin í skóla-
húsinu á staðnum.
Ellefu bílhlöss af bókum
Þriðjudaginn 21. maí var hafist
handa við að flytja handritasafnið
úr bænum og birtist frétt um
flutningana í Morgunblaðinu þann
dag þar sem sagt var að safninu
yrði komið fyrir á „tryggum
geymslustað“ utanbæjar. Í byrjun
júní var haldið áfram með flutn-
ingana og farið með ellefu bíl-
hlöss af bókum og skjölum Þjóð-
skjalasafns að Flúðum. Af því
tilefni birti Alþýðublaðið forsíðu-
frétt undir fyrirsögninni „Flúðir í
Hrunamannahreppi geyma nú
dýrmæta fjársjóði,“ og sagði að
„aldrei hafi bifreiðar farið hér um
landið með eins mikið verðmæti
og dýrmætt fyrir þjóðina og fram-
tíð hennar.“ Í sama streng tók
Vísir, sem sagði í fyrirsögn um
handritin: „Verðmæti, sem ekki
verða bætt, ef þau glatast.“ Í
Alþýðublaðinu var einnig viðtal
við Barða Guðmundsson þjóð-
skjalavörð, sem sagði að gögn
safnsins sem væru flutt úr bænum
væru valin með það fyrir augum
að ef skjölin sem væru eftir í
Reykjavík skemmdust eða glötuð-
ust vegna stríðsátaka, væri á
grundvelli þeirra hægt að fá
„glöggva hugmynd um sögu þjóð-
arinnar og menningu á umliðnum
öldum, svo og stjórnskipulag
landsins og framkvæmdir“.
Þessi merku gögn voru geymd í
skólahúsinu að Flúðum fram til
stríðsloka. Finnur Sigmundsson,
sem varð landsbókavörður 1944,
skrifar í árbók safnsins í júní 1945:
„Þegar þetta er ritað, er heim-
flutningi handritanna nýlokið.
Verður eigi annað séð en að þau
séu jafngóð eftir flutninginn og
útlegðina.“
Safnahúsið í hættu?
Segja má að flutningur handrita-
safnsins og gagna Þjóðskjalasafns
hafi verið skynsamleg aðgerð,
enda óttuðust menn nokkuð loft ár-
ásir Þjóðverja á Reykjavík í upp-
hafi stríðsins. Tæknilega séð voru
slíkar árásir reyndar fremur ólík-
legar, meðal annars vegna þess að
Þjóðverjar höfðu ekki yfir veru-
lega langdrægum sprengjuvélum
að ráða. Safnahúsið var engu að
síður í mögulegri sprengjuhættu.
Ástæðan er sú að aðeins örfáir
metrar skildu að Safnahúsið og
helstu birgðastöð bandamanna í
borginni, sem var í Þjóðleikhús-
inu. Slík stöð hefði eflaust verið
skotmark þýska flughersins ef
þeir hefðu komist á snoðir um
staðsetningu hennar. Til marks
um mikilvægi stöðvarinnar má
benda á að sendiherra Breta, How-
ard Smith, sagði eitt sinn að
birgðastöðin væri afar verðmæt
fyrir hersetuliðið og að Bretar
vildu alls ekki láta hana af hendi
til Íslendinga þegar eftir því var
falast. Í sama streng tók Gerard
Shepard, sendiherra Bandaríkj-
anna, síðar.
Vélbyssuvígi hjá Ingólfi
Mönnum var líka ekki rótt um víg-
búnað á Arnarhóli, rétt við Safna-
húsið, en þar var vélbyssuvígi úr
sandpokum við styttuna af Ingólfi
Arnarssyni. Einn starfsmaður
safnsins sendi bréf til dómsmála-
ráðuneytisins í júní 1940 og fór
fram á launauppbót, meðal annars
vegna áhættunnar sem fólst í því
að vinna svo nálægt bækistöðvum
hersins: „Ennfremur leyfi eg mér
að benda á það, að vér starfsmenn
safnanna innum nú af hendi allt
starf vort fyrir söfnin inni á meðal
höfuðherstöðva ófriðaraðilja
styrjaldarinnar, milli Arnarhóls
og Þjóðleikhússins, og er því eng-
inn staður á landi voru í meiri
hernaðarhættu en Safnahúsið.“ Þó
starfsmaðurinn hafi ef til vill
verið nokkuð stórorður um stríðs-
hættuna í von um launauppbót má
geta þess að Þjóðverjar gerðu
vissulega loftárásir á nokkra staði
á Íslandi á stríðsárunum, til dæmis
á Seyðisfjörð í september 1942. Þá
var Reykjavík líka í nokkurri
hættu, til dæmis í október 1940, en
Þjóðverjar töldu að þar væri búið
að byggja flugvöll og hugðust gera
loftárás, en þurftu að hætta við
vegna óveðurs. Þýski flugherinn
fór jafnframt oft í könnunarflug
yfir landið, meðal annars yfir
Reykjavík í nóvember 1940. Þeir
Sprengjuregn ógnar þjóðararfi
Þegar Bretar hernámu Ísland 10. maí 1940 mæltust meðlimir háskólaráðs og þjóðþekktir fræðimenn til að handritum, bókum,
forngripum og skjölum Safnahússins yrði komið í öruggt skjól utan Reykjavíkur af ótta við mögulegar loftárásir Þjóðverja. Bragi
Þorgrímur Ólafsson sagnfræðingur rifjaði upp þessa sögu og hugmyndir sem vöknuðu um varðveislu handritanna á stríðstímum.
Vér undirritaðir leyfum oss hérmeð að skora fastlega á yður, herra lands-
bókavörður, að koma því tafarlaust til leiðar, að allt handritasafn Lands-
bókasafnsins sem og þau íslenzk fornprent, sem telja verður ófáanleg, verði
vegna yfirvofandi hættu á loftárásum á Reykjavík flutt úr borginni og komið
fyrir á sem óhultustum stað utan hennar. Vér viljum með öllu mæla á móti
því, að nefndir hluti verði geymdir á neðstu hæð landsbókasafnshússins,
þar sem ætla verður, að það sé með öllu ófullnægjandi trygging fyrir því, að
þeir farist ekki.
Undir bréfið skrifa meðlimir Háskólaráðs, þeir Alexander Jóhannesson rekt-
or, Sigurður Nordal forseti heimspekideildar, Ólafur Lárusson forseti laga-
deildar, Magnús Jónsson forseti guðfræðideildar, Jón Hj. Sigurðsson forseti
læknadeildar, einnig Pjetur Sigurðsson háskólaritari, fræðimennirnir Einar
Ólafur Sveinsson, Guðbrandur Jónsson, Guðni Jónsson, Björn Þórðarson og
Einar Arnórsson hæstaréttardómari.
Bréf sent til landsbókavarðar
HERNÁMSDAGURINN 10. MAÍ 1940. Breski herinn safnaði öllum bifreiðum Reykvíkinga saman á Miðbakkanum þegar að herliðið lenti í Reykjavík MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR