Fréttablaðið - 25.06.2008, Qupperneq 10

MARKAÐURINN 25. JÚNÍ 2008 MIÐVIKUDAGUR10
S K O Ð U N
Eins og lesendur Fréttablaðsins
ættu að vita er blaðið tekið að
birta pistla eftir nóbelshagfræð-
inginn Joseph Stiglitz. Marg-
ir þeirra eru sjálfsagt undrandi
yfir ýmsu í málflutningi nóbels-
hafans, hann talar t.d. með lítils-
virðingu um sumar af kenning-
um Miltons Friedmans en hann
er talinn með gúrúum og guðum
á Íslandi. En það er séríslenskt
fyrirbæri að gapa upp í frjáls-
hyggjuhagfræði, meðal siðaðra
þjóða má finna snjalla fræði-
menn sem taka hraustlega á móti
trúboðum frjálshyggjunnar.
Stiglitz er einn þessara fræði-
manna. Hann segir það enga til-
viljun að hönd markaðarins sé
ósýnileg, hún sé nefnilega ekki
til! Frjáls markaður hefur að
forsendu að allir hafi jafnmikla
þekkingu, jafn góða yfirsýn yfir
alla kosti. En svo er ekki í hinum
napra veruleika handan frjáls-
hyggjukenninganna hátimbruðu.
Þekking markaðsgerenda sé ein-
att ósamhverf (asymmetrísk),
allir eru jafnir en sumir eru jafn-
ari en aðrir þegar markaðsþekk-
ing er annars vegar. Yfirleitt eigi
hinir ríku og voldugu greiðari
aðgang að markaðsþekkingu en
sauðsvartur almúginn, það er
munur á Jóni og séra Jóni. Ekki
bæti úr skák að í ýmsum geir-
um efnahagslífsins er náttúru-
leg einokun á gæðum. Þetta gildi
m.a. um flugvelli og sé því ill-
mögulegt að koma á raun-
verulegri samkeppni í
flugvallargeiranum.
Þetta er að sögn Stig-
litz skýringin á því
hve illa hefur tek-
ist til með einka-
væðingu í þess-
um geira. Íslend-
ingar mættu íhuga
hvort hægt er að
keppa við Kefla-
víkurflugvöll, væri
annar alþjóðaflug-
völlur á Íslandi
raunhæfur kostur?
Ég held ekki.
MOLAKENNINGIN
Stiglitz segir ennfremur að mola-
kenning (trickle down theory)
frjálshyggjunnar standist ekki.
Molakenningarsinnar halda því
fram að hinir ríku spari meira
en hinir fátæku, sparnaðn-
um sé fjárfest og allir hagnist
á fjárfestingunum. En í Austur-
Asíuríkjunum er mikill sparn-
aður þótt tekjum sé frekar jafnt
dreift. Þessi ríki hafi reynt að
koma í veg fyrir mikinn ójöfnuð
og jafnframt auka hagvöxt. Þeim
tókst það, falsspámönnum mola-
kenningarinnar til mikillar hrell-
ingar. Ekki eigi falsspámennirn-
ir auðveldar með að skýra þá
staðreynd að lífskjör almennings
versnuðu á blómaskeiði frjáls-
hyggjunnar í Bretlandi Viktoríu-
tímans. Eða geta molakenning-
arsinnar skýrt hvers vegna kjör
hinna verst stæðu vestanhafs
versnuðu á níunda áratug síðustu
aldar, áratug mikillar markaðs-
væðingar? Eftir þrjá-
tíu ára markaðs-
væðingu ber
meðal-
kani
minna úr býtum á unna klukku-
stund en hann gerði fyrir daga
Reagans um leið og hinir ríku
hafa grætt á tá og fingri. Aukinn
ójöfnuður síðustu áratuga hafi
hreinlega ekki leitt til þess að
molar falli af borðum hinna ríku
og bæti kjör hinna fátækustu,
hvað þá (kven)mannsins með
meðaltekjurnar.
GAGNRÝNI Á FRIEDMAN
Ég nefndi gagnrýni Stiglitz á
frjálshyggjupostulann Friedman.
Að sögn Stiglitz misheppnaðist
hin friedmanska efnahagstilraun
í Chile. Þar í landi hrundi efna-
hagurinn árið 1982 eftir sjö til
níu ára Friedmans-stefnu. Það
árið dróst þjóðarframleiðslan
saman um 13,7% og missti fimmti
hver verkamaður vinnuna. Þá
söðlaði Chile-stjórn um og jók
ríkis umsvif á efnahagsviðinu
með prýðilegum árangri. Ríkis-
„afskipti“ eru nefnilega ekki allt-
af af hinu illa. Bandaríkin og
Bretland hafi iðnvæðst bak við
tollmúra og hafi það verið hin
eina rétta leið til iðnvæðingar
eins og ástandið var á þeim árum.
Á síðustu áratugum lék Suður-
Kórea sama leik og iðnvæddist
fyrir vikið hraðar en nokkurt
annað land í veraldar sögunni.
Þar í landi má finna einhverjar
skilvirkustu stálverksmiðjur
heimsins en þær eru allar í ríkis-
eign. Einu stálverksmiðjurnar
sem geta keppt við þær suður-
kóresku er að finna í Taívan og
eru að sjálfsögðu ríkisreknar. En
þetta eru undantekningar sem
sanni regluna, yfirleitt eru verk-
smiðjur betur komnar í hönd-
um einkaaðilja, segir nóbelshag-
fræðingurinn. Hann er enda eng-
inn sósíalisti heldur frjálslyndur
jafnaðarmaður í orðsins eigin-
legu merkingu.
ÚT GÁFU FÉ LAG: 365 – prentmiðlar RIT STJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson og Óli Kr. Ármannsson RITSTJÓRN: Annas Sigmundsson, Björn Þór Arnarson, Hólmfríður Helga Sigurðardóttir, Ingimar
Karl Helgason, Jón Aðalsteinn Bergsveinsson, Sindri Sindrason AUGLÝSINGASTJÓRI: Jón Laufdal RIT STJÓRN OG AUGLÝSING AR: Skaftahlíð 24, 105 Reykja vík AÐ AL SÍMI: 512 5000 SÍMBRÉF:
512 5301 NETFÖNG: rit stjorn@markadurinn.is og aug lys ing ar@markadurinn.is VEFFANG: visir.is UM BROT: 365 – prentmiðlar PRENT VINNSLA: Ísa fold arprent smiðja ehf. DREIFING:
Pósthúsið ehf. dreifing@posthusid.is Markaðinum er dreift ókeyp is með Fréttablaðinu á heim ili á höf uðborg ar svæð inu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum
verslunum á lands byggðinni. Markaðurinn áskil ur sér rétt til að birta allt efni blaðs ins í staf rænu formi og í gagna bönk um án end ur gjalds.
annas@markadurinn.is l bjorn.ingi@markadurinn.is l bjornthor@markadurinn.is l holmfridur@
markadurinn.is l ingimar@markadurinn.is l jonab@markadurinn.is l olikr@markadurinn.is
l sindri@markadurinn.is
Sögurnar... tölurnar... fólkið...
O R Ð S K Ý R I N G I N
Frjáls markaður er ekki til
Hugtakið kreppa er jafnan notað af hagfræðing-
um til að lýsa alvarlegum samdrætti í efnahags-
lífinu. Með samdrætti er átt við að framleiðsla
þjóðarbúsins á vörum og þjónustu dregst saman,
svo segir á vísindavef Háskóla Íslands.
Einkennin eru meðal annars að þjóðarfram-
leiðsla dregst saman og atvinnuleysi eykst og
fyrirtæki halda að sér höndum í kostnaði. Stundum
er notað sem þumalputtaregla að ef þjóðarfram-
leiðsla dregst saman að raunvirði tvo ársfjórðunga
í röð þá sé hagkerfið í kreppu. Kreppur geta vita-
skuld verið misharðar, samdrátturinn verið mis-
mikill og mislangur og ekki alltaf ljóst hvenær
rétt er að tala bara um samdrátt og hvenær um
kreppu.
Ronald Reagan lýsti muninum á kreppu og sam-
drætti á þann veg að: „Samdráttur er þegar ná-
granni þinn missir vinnuna, en kreppa er þegar þú
missir hana.“
Kreppa
O R Ð Í B E L G
Stefán
Snævarr
prófessor í
heimspeki við
Lillehammer-
háskóla
Joseph Stiglitz
„Stiglitz styrkist
meðan varnir
frjálshyggjunnar
veikjast.“
Þegar kemur að umræðum hér á landi um nýtingu náttúruauðlinda
og virkjanir í þágu uppbyggingar atvinnufyrirtækja er sú hætta
ávallt fyrir hendi að orðræðan verði staglkennd. Skipað sé í tvö lið
– með eða á móti virkjunum – og frasakenndar fullyrðingar í hvora
áttina sem er hljómi á endanum eins og rispuð plata sem fæstir
nenna til lengdar að leggja eyrun við.
Engum vafa er þannig undirorpið að hatrammar deilur um
virkjanir og stóriðju hér á landi á undanförnum árum hafa gert
marga fráhverfa því að ráðast í frekari framkvæmdir á þessum
sviðum. Þeir sem telja eðlilegt að hver þjóð nýti auðlindir sínar
með skynsamlegum hætti eiga sjálfkrafa á hættu að vera stimplaðir
náttúruníðingar og valkostunum hefur verið snúið á hvolf með þeim
hætti að ekki virðist lengur vera unnt að aðhyllast hvort tveggja
sjónarmið náttúruverndar og nýtingar. Annaðhvort ertu með eða á
móti, er viðhorfið – eins óskynsamlega og það nú hljómar.
Í fréttum Ríkisútvarpsins á mánudagskvöld var rætt við Magnús
Árna Skúlason hagfræðing um ástandið í efnahagsmálunum. Upp-
haf fréttirnar hljómaði svo: „„Nýti stjórnvöld hins vegar ekki þau
tækifæri sem bjóðast og tryggi áframhaldandi hagvöxt má búast
við því að fólk flytji af landi brott eins og raunin varð í efnahags-
kreppunni 1992-1993,“ segir Magnús Árni Skúlason hagfræðingur.“
Síðar í fréttinni sagði svo: „Magnús segir að Íslendingar hafi
ekki efni á því eins og nú árar að hafna framkvæmdum á borð við
Bitruvirkjun. Nýta þurfi öll tækifæri, annars megi aðgerðir ríkis-
stjórnarinnar í fasteignamálum sín lítils. Hann segir að eins og
málin standi í dag hafi aðgerðir ríkisstjórnarinnar skapað ákveðið
svigrúm.“
Fyrir þá sem á stundum hafa verið sakaðir
um markvissan flutning á rispuðum plötum
í umræðunni um virkjanir og stóriðju er
nokkur fengur að þessum sjónar miðum frá
hagfræðingnum. Raunar má segja að sí-
fellt fleiri hafi stigið fram á sviðið að undan-
förnu og sett fram þau sjónarmið, sem
ýmsir telja kannski augljós, að á tímum
alþjóðlegrar olíukreppu og samdráttar í
heimsbúskapnum sé ekki rétti tíminn fyrir
eina þjóð að varpa frekari möguleikum til
orkunýtingar fyrir róða og leggja af frek-
ari áform um virkjanir.
Einmitt þess vegna er forvitnilegt og í
raun stórmerkilegt að rýna í skoðanakann-
anir sem Fréttablaðið hefur birt síðustu
daga; fyrst um fylgi stjórnmálaflokkanna á landsvísu og svo í gær
um stuðning við frekari virkjanir á Íslandi fyrir orkufrekan iðnað.
Í fyrrnefndu könnuninni bætti Samfylkingin stórlega við sig á
kostnað Sjálfstæðisflokksins, sem einkum tapaði miklu fylgi – ríf-
lega þriðjungi – á landsbyggðinni. Stjórnarandstaðan bætti nokkru
við sig, en almennur stuðningur við ríkisstjórnina minnkaði milli
kannana og mældist nú ríflega fimmtíu prósent, sem er vitaskuld
geysileg breyting frá því stjórnin mældist með vinsældir upp á ríf-
lega áttatíu prósent á hveitibrauðsdögum sínum.
Eins og jafnan í könnunum sem þessum voru sett fram marg-
víslegar skýringar á fylgisþróuninni, en algengast var að tengja
minnkandi fylgi við Sjálfstæðisflokkinn við versnandi horfur í efna-
hagsmálunum. Sjálfur forsætisráðherrann – ráðherra efnahags-
mála – væri með réttu eða röngu sá sem skellinn fengi á sig í slíkum
mótvindi og þar með væntanlega líka flokkur hans.
Ef við gefum okkur að þessi kenning sé rétt, að kjósendur Sjálf-
stæðisflokksins séu óánægðir með efnahagsástandið, ekki síst á
landsbyggðinni, og láti það bitna á stuðningi sínum við flokkinn í
skoðanakönnunum, er einkar athyglisvert að líta til niðurstaðna
könnunarinnar um fylgi við frekari virkjanir.
Niðurstaða þeirrar könnunar er sú að þrátt fyrir niðursveiflu í
efnahagslífinu sé meirihluti landsmanna mótfallinn því að meira
verði virkjað fyrir orkufrekan iðnað. Sagðist 43,1 prósent svar-
enda styðja frekari virkjanir, en 56,9 prósent voru því mótfallin.
Skekkjumörk í könnuninni voru 3,7 prósentustig og því munurinn
milli hópanna marktækur.
Þetta virðast býsna afgerandi niðurstöður. Ekki vekur síður at-
hygli að andstaðan á landsbyggðinni er tæplega sextíu prósent.
Hitt kemur væntanlega síður á óvart að stuðningsmenn Samfylk-
ingar og VG eru andvígari virkjunum en aðrir, en stuðningsmenn
Sjálfstæðis flokks, Framsóknarflokks og Frjálslyndra hafa meiri-
hlutastuðning við frekari virkjanir í sínum röðum.
En ef ekki á að virkja orkuna, hvað á þá að gera? Hvernig á að fá
erlenda fjárfesta hingað til lands? Hvernig örvum við hagvöxtinn
og sköpum hér fleiri störf? Ekki hefur fengist neitt einhlítt svar við
því. Kannski er kreppan ekki komin, úr því að háværari umræða
um þessi mál er ekki enn komin á fullt í íslensku samfélagi? Getur
verið að niðurstöður sambærilegrar könnunar yrðu aðrar, til dæmis
eftir þrjá til fjóra mánuði, ef spár um umfangsmiklar uppsagnir og
sveiflur í gengi krónunnar ganga eftir?
Eða er staðan einfaldlega sú að þjóðin vill ekki nýta orkuna með
þessum hætti? Ef svo er, hvað vill hún gera þá til að örva hér hag-
vöxt og tryggja lífsgæði í þessu landi?

Skoðanakannanir Fréttablaðsins vekja mikla athygli.
Já, en hvað þá?
Björn Ingi Hrafnsson
Þeir sem telja
eðlilegt að
hver þjóð nýti
auðlindir sínar
með skynsam-
legum hætti
eiga sjálfkrafa
á hættu að vera
stimplaðir nátt-
úruníðingar ...