Fréttablaðið - 25.06.2008, Page 13

13MIÐVIKUDAGUR 25. JÚNÍ 2008
H É Ð A N O G Þ A Ð A N
MARKAÐURINN
Þ
etta var góður tími,“ var ég
að hugsa þegar ritari forsæt-
isráðherra birtist í dyragætt-
inni og sagði: „Ráðherrann vill
tala við þig“. Ég var á skrifstofu
minni í Stjórnarráðinu vorið 1983 að taka
saman föggur mínar eftir nær fjögurra
ára starf sem efnahagsráðgjafi fráfar-
andi forsætis ráðherra Gunnars Thorodd-
sens. Ferðinni var heitið upp í Háskóla
Íslands að kenna hagfræði. Steingrímur
Hermannsson hafði fyrr um daginn tekið
við embætti forsætisráðherra. Ég skokk-
aði niður á skrifstofu Steingríms og ósk-
aði honum til hamingju með embættið.
Eftir stutt spjall á almennum nótum sagði
Steingrímur: „Ég hef áhuga á að biðja þig
um að verða efnahagsráðgjafi minn“.
Þetta kom mér nokkuð á óvart. Að
vísu höfðum við átt ágætt samstarf en
þó ekkert sérstaklega náið. En meira er
um vert að ég kom úr annarri átt, var
sjálfstæðis maður og markaðssinni, sumir
kölluðu mig jafnvel frjálshyggjumann –
ef til vill hófsaman en frjálshyggjumann
engu að síður. Þetta vissi Steingrímur að
sjálfsögðu. Þótt þessi hugsun hefði ekki
hvarflað að mér fyrir fund okkar þá hafði
ég strax einhvern veginn góða tilfinn-
ingu fyrir því að vinna með Steingrími.
Eftir stutta umhugsun sagði ég því efnis-
lega já með hefðbundnum fyrirvörum um
að ég þyrfti að ræða við mína nánustu og
ganga frá málum mínum gagnvart Há-
skólanum.
Til að gera langa sögu stutta var ég
mættur rétt upp úr klukkan átta morgun-
inn eftir á gömlu góðu skrifstofuna – og
fyrsta verk var auðvitað að taka upp úr
kössunum og koma öllu í fyrra horf. Fram
undan voru mörg verkefni.
VÍTAHRINGUR VERÐBÓLGUNNAR
Ekki fór þó á milli mála hvert var megin-
verkefni ríkisstjórnarinnar fyrsta kast-
ið eftir myndun hennar. Það var „að
brjótast út úr vítahring verðbólgunnar“,
eins og það var orðað í stefnuyfirlýsing-
unni. Fyrstu ráðstafanir ríkisstjórnarinn-
ar voru tiltölulega hefðbundnar við svona
aðstæður. Þær miðuðust við að stöðva þá
óheillaþróun sem einkennt hafði efna-
hagsmálin í aðdraganda kosninganna og
skapa svigrúm til að koma á umbótum
til lengri tíma. Þannig voru verðbætur á
laun felldar úr gildi, lagt bann við gerð
nýrra kjarasamninga í níu mánuði og
gengið lækkað umtalsvert. Mildandi ráð-
stafanir í þágu launafólks og lífeyrisþega
voru jafnframt hluti af pakkanum svo og
stuðningsaðgerðir við sjávarútveg.
Eins og af þessu má sjá var flest klapp-
að í stein svona í byrjun stjórnartímabils-
ins. Eina tillögu lagði ég þó fyrir Stein-
grím á fyrsta eða öðrum degi sem mér
þykir ávallt vænt um. Það var að hefja
mánaðarlegar mælingar á vísitölu verð-
lags. Þótt ótrúlegt megi virðast nú voru
skoðanir um þessa tillögu skiptar á þess-
um tíma. Steingrímur var þó strax já-
kvæður og var henni hrint í framkvæmd
skömmu síðar. Þetta skref reyndist mikil-
vægt þegar leið á haustið og veturinn því
það gaf færi á að fylgjast náið með ár-
angrinum í baráttunni við verðbólguna
og hélt mönnum tvímælalaust betur við
efnið. Það má ef til vill líkja þessu við
manneskju í megrunarkúr, það er hvetj-
andi að sjá árangurinn frá degi til dags.
Árangurinn í viðureigninni við verð-
bólgu lét ekki á sér standa. Þegar á haust-
dögum var verðbólgan komin í um 15
prósent og hafði ekki mælst minni í ára-
tug. Til að árétta enn frekar hversu mikill
þessi árangur var má nefna að verðbólgan
á áttunda áratugnum var að meðaltali 34
prósent á ári og rúmlega 60 prósent á
fyrstu árum níunda áratugarins. Alþjóða-
efnahagsstofnanir rómuðu einnig mjög
þessi umskipti í verðlagsmálum á Íslandi.
Þannig talaði OECD til að mynda um
„dramatískan“ árangur og IMF tók í sama
streng. Þegar á allt er litið má segja að
fyrri ríkisstjórn Steingríms (1983-1987)
hafi komið verðbólgunni niður í um 20%,
eða nær helmingað hana frá áratugnum á
undan. Þetta voru því kaflaskil í barátt-
unni við verðbólguna. Í seinni ríkisstjórn
Steingríms (1988-1991) var verðbólgu-
draugurinn í raun kveðinn niður. Þá fór
verðbólgan í eins stafs tölu í fyrsta skipti
í tvo áratugi. Hún var 7,3 prósent frá upp-
hafi til loka árs 1990.
Verðbólgan var fyrirferðarmikil í allri
umræðu um efnahagsmál á valdatíma
fyrri ríkistjórnar Steingríms – og var
það að vonum. En fyrir vikið gleymist oft
að þessi ríkisstjórn var í raun mikil um-
bótastjórn, hún gerði ýmsar mikilvæg-
ar breytingar á innri gerð hagkerfisins
sem lögðu grunn að mun öflugri þjóðar-
búskap til framtíðar. Til marks um þetta
má sérstaklega nefna að aflamarkskerfið
verður til á þessum árum, verð á vöru og
þjónustu var gefið frjálst, fyrstu skrefin
voru stigin í átt til vaxtafrelsis og ákvörð-
un var tekin um staðgreiðslu tekjuskatts
einstaklinga. Þetta eru allt gríðarlega
stór og mikil framfaramál sem áttu eftir
að gjörbreyta efnahagslífi þjóðarinnar –
færa það í nútímalegra og traustara horf.
ÞJÓÐARSÁTTIN, TAKA EITT
Samskiptahæfileikar Steingríms komu
sér vel við gerð þjóðarsáttarinnar 1986,
töku eitt, ef svo má að orði kveða, því
að segja má að þjóðarsáttin 1990 hafi
verið nokkurs konar taka tvö, svona til að
fullkomna sköpunarverkið. Þessir samn-
ingar byggðust á mjög nánu og traustu
sambandi við fulltrúa vinnumarkaðar-
ins. Ekki síst skipti máli að leyfa frum-
kvæðinu að haldast á taflborði samnings-
aðilanna á vinnumarkaði en um leið koma
skýrum skilaboðum til þeirra á bak við
tjöldin um hvað væri raunsætt í kröfu-
gerð þeirra á hendur ríkinu. Þarna skipti
máli að hafa nána tilfinningu fyrir stöð-
unni og geta rætt í trúnaði og með opnu
hugarfari við lykilmenn á vinnumarkaði –
og reyndar einnig í embættiskerfinu.
ÞJÓÐARSÁTTIN, TAKA TVÖ
Taka tvö, þjóðarsáttin 1990, hafði áþekk-
an aðdraganda og þjóðarsáttin fjórum
árum áður, taka eitt, var því góð æfing
fyrir hana. Enginn vafi er á því að sterk
persónuleg tengsl og trúnaður skiptu þar
meginmáli. Frumkvæðið var sem áður
hjá fulltrúum vinnumarkaðarins en Stein-
grímur var að sjálfsögðu inni í öllum
málum og stýrði því sem sneri að að-
komu ríkisstjórnarinnar. Jafnframt unnu
Þjóðhagsstofnun og Seðlabanki náið með
samningsaðilum. Hlutverk Þjóðhagsstofn-
unar var að meta verðlagsáhrif samning-
anna og hliðarráðstafana þeirra. Ef til vill
er ekki rétt að tala um hliðarráðstafanir
því þær voru gríðarlega umfangsmiklar
enda var þeim stundum líkt við efna-
hagskafla í stjórnarsáttmála nýrrar ríkis-
stjórnar. Til marks um þetta má nefna að
þessi „stjórnarsáttmáli“ náði til vaxta og
gengis krónunnar, skatta, verðs á opin-
berri þjónustu, búvöruverðs, almennra
verðlagsmála, áforma um
að leggja fram lagafrum-
vörp og launaþróunar ann-
arra launþega en ASÍ-félaga. Jafnframt
var fjallað um viðskiptakjör og hagvöxt
á samningstímanum sem grunnforsendur
þjóðarsáttarinnar.
Það er ekki ofsögum sagt að fáir trúðu
á þjóðarsáttina fyrir utan þann hóp sem
var að vinna að henni – og jafnvel innan
hópsins gætti stundum efasemda. Í
þessu sambandi má nefna að Stjórnunar-
félag Íslands efndi til spástefnu í lok árs
1989, skömmu áður en þjóðarsáttin var
fullmótuð. Í stuttu máli var almenn niður-
staða spástefnunnar að verðbólga yrði
á bilinu 20-30 prósent á árinu 1990. Til
saman burðar var spá Þjóðhagsstofnunar
um 6-7 prósenta verðbólgu á árinu 1990
lögð til grundvallar samningunum. Eins
og kunnugt er varð niðurstaðan 7,3 pró-
sent þannig að heita má að samningsaðilar
og stjórnvöld hafi verið „right on target“.
Svona lítil hafði verðbólgan ekki verið
í tuttugu ár. Þessir samningar mörkuðu
því tímamót í íslenskum þjóðarbúskap,
loks komst Ísland í hóp þróaðra þjóða sem
höfðu viðunandi tök á verðbólgu.
ÓGN VIÐ SAMNINGANA
Ekki voru öll mál leyst með þjóðarsátt-
inni. Hæfileikar Steingríms og traust
tengsl við aðila vinnumarkaðarins nýtt-
ust ekki einungis vel í aðdraganda henn-
ar heldur einnig í kjölfarið. Ég ætla hér
að láta nægja að nefna tvennt sem kom
upp og raunverulega ógnaði samningun-
um. Fyrra atriðið – og reyndar nokkuð
skondið – sneri að óvæntum bata í við-
skipakjörum á fyrstu mánuðum þjóðar-
sáttarinnar. Góðæri rak á fjörur sjávar-
útvegsins í formi gríðarlegra hækkana á
verði sjávarafurða. Hvernig gátu svo góð
tíðindi teflt í tvísýnu þjóðarsáttinni? Jú,
hækkun fiskverðs gat haft í för með sér
launahækkun sjómanna og í framhaldi
leitt til þenslu, launaskriðs og verðbólgu.
Stemmt var stigu við þessu með því að
setja lög um Verðjöfnunarsjóð sjávar-
útvegsins og beina stórum hluta tekju-
aukans inn í sjóðinn til sveiflujöfnunar
í greininni.
Seinna atriðið er „tímasprengjan“ víð-
fræga, eins og Einar Oddur Kristjánsson,
formaður VSÍ, kallaði ákvæði í kjara-
samningum BHMR um að félagsmenn
fengju aukalega sambærilegar hækkanir
og aðrir launamenn í samningum næstu
árin. Tímasprengjan var aftengd en það
var flókið og vandasamt verk – það hefði
svo sannarlega verið auðvelt að ruglast
þar á pólitískum þráðum og hleypa öllu í
bál og brand. Í lausn beggja þessara mála
lék Steingrímur aðalhlutverkið.
- Grein þessi er stytt útgáfa af erindi, sem Þórð-
ur flutti á laugardag á málþingi til heiðurs Steingrími
Hermannssyni, fv. forsætisráðherra, áttræðum. Milli-
fyrirsagnir eru blaðsins.PERSÓNUR OG LEIKENDUR Í ÞJÓÐARSÁTTARSAMNINGUNUM Það mæddi mikið á ríkisstjórn Steingríms þegar þjóðarsáttin var í burðarliðnum. Hér er fundur í Ráðherrabústaðnum og sjá má Jón Baldvin Hannibalsson,
Guðmund J. Guðmundsson, Þórarin V. Þórarinsson, Einar Odd Kristjánsson, Ólaf Ragnar Grímsson og Steingrím
Hermannsson.
Þ Ó R Ð U R F R I Ð J Ó N S S O N ,
F O R S T J Ó R I K A U P H A L L A R I N N A R .Efnahagsmál í aðdraganda þjóðarsáttar
Framlegð olíufélaganna á sölu
bensíns hefur dregist saman úr
78 prósentum í október í fyrra
í 46 prósent í apríl. Framlegð í
sölu díselolíu hefur einnig dreg-
ist saman úr 60 prósentum í 29
prósent á sama tímabili segir í
skýrslu starfshóps á vegum Fjár-
málaráðuneytisins.
Hlutur olíufélaganna hefur því
dregist saman að undanförnu og
segir í skýrslu um þróun elds-
neytisverðs að olíufélögin virð-
ist ekki hafa fært alla hækkun
innkaupsverðsins yfir á neytend-
ur þótt mjög hafi verið kvartað
yfir því.
Framlegð er tekjur að frá-
dregnum breytilegum kostnaði.
Í skýrslunni er framlegð reiknuð
sem endanlegt söluverð að frá-
dregnum sköttum og vörugjaldi
ásamt reiknuðu innkaupsverði,
sem hlutfall af innkaupsverði.
Hermann Guðmundsson, fram-
kvæmdastjóri N1, segir að starfs-
aðferðir félagsins séu þær sömu
og áður og ákaflega erfitt sé að
segja til um hvort framlegðin
hafi dregist saman án nákvæmr-
ar skoðunar á þeim aðferðum sem
beitt var við skýrsluna.
Hermann segir að margir þætt-
ir liggi að baki verðlagningu olíu-
félaganna en hlutur þeirra hafi
ekki dregist jafn mikið saman og
hann segir að framlegð olíufélag-
anna hafi dregist eitthvað saman
en ekki jafn mikið og komi fram
í skýrslu fjármálaráðuneytisins.
- bþa
Minni framlegð olíufélaga
GEFUR LÍTIÐ FYRIR NIÐURSTÖÐUNA
Hermann Guðmundsson, forstjóri N1, segir
að framlegð félagsins sé stöðug yfir lengra
tímabil og hafi ekki dregist jafn mikið
saman og skýrsla ráðuneytisins segir til um.
MARKAÐURINN/ANTON
Orðrómur fór á kreik í gær að
Chris Ronnie, forstjóri bresku
íþróttavörukeðjunnar JJB Sports,
ætli að leggja fram yfirtökutilboð
í félagið og taka það af markaði.
Ekki liggur fyrir hvort Exista
geri tilboð í verslunina með for-
stjóranum. Ýjað var að yfirtöku
Existu í fyrra.
Exista keypti 29 prósenta hlut
í JJB Sports með forstjóranum
á genginu 275 pens á hlut fyrir
ári og nálægt hæsta gildi. Verðið
nam 190 milljónum punda, jafn-
virði 24 milljarða króna á þávirði.
Nokkru eftir kaupin varð ljóst að
Englendingar tækju ekki þátt í
EM í knattspyrnu. Þá þrengdi að
í smásölugeiranum.
Gengi bréfa í félaginu lækk-
aði hratt í kjölfarið, stóð í 117
pensum á hlut í gær. Fréttaveita
Bloomberg segir yfirtökutilboð
hljóða upp á 160 til 180 pens á
hlut.
Ekkert liggur fyrir um hvort
hluthöfum líki tilboðið. Viðmæl-
endur Markaðarins töldu hins
vegar að þeir geri sér grein fyrir
að hámarksgengi hefði verið náð.
Því sé allt eins gott að fara úr
hluthafahópnum nú frekar en
síðar. - jab
STJÓRNENDURNIR Óvíst er hvort stjórnendur Existu geri yfirtökutilboð í JJB Sports
ásamt forstjóranum. MARKAÐURINN/GVA
JJB Sports enn orðað við yfirtöku