Fréttablaðið - 29.06.2008, Blaðsíða 16

16 29. júní 2008 SUNNUDAGUR
Á
rið 1974 var leiðsögumaður
inni í Laugarvatnshelli með
hópi ferðamanna. Sagði hann
frá síðustu hellisbúunum á
Íslandi sem bjuggu þar frá
árinu 1918 til 1922. Þegar hann
er að lýsa staðarháttum hellisbúanna skerst
áheyrandi sem stóð þar álengdar í leikinn og
segir ræðumann ekki fara rétt með. Leið-
sögumaður snýr upp á sig og vill nú forvitn-
ast um hvernig þessi áheyrandi, sem reyndar
tilheyrði ekki ferðamannahópi hans, teldi sig
vita betur en sérfræðingurinn. „Nú það
vorum við hjónin sem bjuggum hérna,“ sagði
Jón Þorvarðarson þá og lagði hönd um konu
sína Vigdísi Helgadóttur.
Hellisbúarnir „koma út úr skápnum“
Niðjar þessa sómafólks áttu misgott með það
að horfast í augu við þessa fortíð. „Það var
ekkert talað mikið um þetta hér áður,“ segir
Einar Tryggvi Traustason barnabarn þeirra
Jóns og Vigdísar. „Svo var það eitt sinn sem
ég fór þarna í hellinn í vinahópi og sagði þeim
af högum síðustu ábúenda. Þegar ég var
spurður að því hvernig ég vissi þetta allt
saman gekkst ég náttúrulega við því að þau
hefðu verið afi og amma mín. Þannig kom ég
smátt og smátt út úr skápnum með þetta,“
segir hann og hlær við. „En núna er ég afar
stoltur af þessu eins og allt mitt fólk. Reynd-
ar er það svo að við köllum okkur hellisbúana
núna.“
Í gær var haldið upp á 100 ára afmæli Ung-
mannafélags Laugdælinga en í leiðinni voru
íbúar í Laugarvatnshelli heiðraðir. Þeir
fyrstu voru Indriði Guðmundsson og Guðrún
Kolbeinsdóttir sem bjuggu þar árið 1910.
Eftir ellefu mánuði þar bauðst þeim svo jörð
í Grímsnesi og fluttu þau þangað og stóð þá
hellirinn auður þar til Jón og Vigdís settust
þar að árið 1918.
Magnús Jónsson Þorvarðarsonar hellisbúa
afhjúpaði í gær, eða afklæddi eins og hann
segir sjálfur, skilti sem Jón Sverrir Erlings-
son hefur látið hanna. Magnús er fæddur árið
1920 og bjó því í hellinum tvö fyrstu æviár
sín. Hann er því eini núlifandi Íslendingurinn
sem búið hefur í helli.
Barneignir í hellinum
Jón var fæddur árið 1891 að Meðalholtum í
Flóanum og sjö árum síðar fæddist Vigdís að
Ósabakka á Skeiðum. Ólust þau upp í nágrenni
við hvort annað og felldu snemma hugi
saman. En þegar þau vildu rugla saman reit-
um var ekki hlaupið að því að koma sér þaki
yfir höfuðið fyrir efnalítið fólk. En Laugar-
vatnshellir stóð auður. Hann þótti ekki verri
kostur en sumir mannabústaðir enda hafði
Indriði fest þil framan á hellismunnann með
tvær burstir og líktist hann því venjulegum
bóndabæ þegar litinn var úr fjarlægð.
Skammt frá er annar hellir og byggði Jón þar
fjárhús sem enn má sjá ummerki um.
Til að byrja með bjó Símon Símonarson í
hellinum með þeim hjónum en unnusta Sím-
onar var vandlátari en svo að hún gengi að
því að hefja búskap í helli svo hann varð að
fara með henni og finna hentugri stað.
Árið 1919 bar Vigdís barn undir belti. Var
afráðið að ljósmóðir yrði hjá henni þegar nær
drægi fæðingu en sökum óveðurs komst hún
ekki. Það kom því í hlut Jóns að taka á móti
Ragnheiði frumburði sínum. Jón Sverrir veit
hvað síðar gerðist. „Fæðingin gekk vel en svo
fóru að vandast málin því fylgjan vildi ekki
út,“ segir hann. „Afréð afi þá að fara ríðandi
að ná í ljósmóðurina. Eftir átta klukkustundir
kom hann svo með hana í hellinn og þótti þá
ljósmóðurinni líklegast að bæði barn og
móðir væru látin. En svo var hreint ekki og
heilsaðist þeim vel á eftir.“
Ekki vildu þau hjón taka slíka áhættu þegar
Magnús var kominn undir svo frúin fór til
bæjar og eignaðist strákinn þar. Systir hans
Hrafnhildur Ásta fæddist hins vegar í hellin-
um.
Konungur í heimsókn
En þó Reyðarmúli, eins og þau hjón kölluðu
býli sitt í Laugarvatnshelli, teldist ekki til
höfuðbóla fengu þau hjón eitt sinn gest með
blátt blóð. Einar Tryggvi kann þá sögu.
„Þannig var mál með vexti að Kristján X var
hér á landi árið 1921 og átti hann og fylgdar-
lið leið hjá hellinum og vekur hann forvitni
konungs. Fylgdarmenn sögðu hins vegar að
þarna byggi fátækt fólk og konungur hefði
nú merkari menn til að klingja með en hellis-
búana atarna. Kristján var ekki sammála því
og kvaðst vilja taka hús, eða kannski réttara
Síðustu hellisbúarnir hylltir
Einn núlifandi Íslendingur bjó fyrstu æviár sín í helli. Hann hyllir nú foreldra sína og barnabörnin eru afar stolt af afa sínum og
ömmu sem hófu búskap í Laugarvatnshelli og eru síðustu hellisbúarnir á Íslandi. Þótt býlið væri fátæklegt tóku þau hjón á móti
konungi þar árið 1921. Jón Sigurður Eyjólfsson kynnti sér söguna.
VIÐ HELLINN Stórfjölskyldan hittist við Laugarvatnshelli árið 1962. Jón er annar frá vinstri og við hlið hans
er eiginkonan Vigdís. Við hlið móður sinnar er frumburðurinn Ragnheiður og fyrir aftan hana og til hægri
er Hrafnhildur systir hennar sem fæddist einnig í hellinum. Fyrir aftan unga drenginn sem stendur fremst,
fyrir miðju með hendur með síðum er síðan Magnús, eini núlifandi hellisbúinn.
SVO LEIT LAUGARVATNSHELLIR ÚT Til voru verri mannabústaðir í upphafi síðustu aldar en Laugarvatnshellir.
SÍÐUSTU HELLISBÚARNIR Jón Þorvarðarson og
Vigdís Helgadóttir. Jón sagði að fjögur bestu ár sín
hefðu þau hjón átt í hellinum.
Í LAUGARVATNSHELLI Einar Tryggvi Traustason, Magnús Jónsson og Jón Sverrir Erlingsson ræddu málin í hellinum í gær. Magnús er fæddur árið 1920 og bjó fyrstu
tvö æviárin í Laugarvatnshelli. Hann hefur til siðs að koma við í hellinum árlega og segir hellinn hafa tekið heilmiklum breytingum í áranna rás. MYND / SUNNLENSKA