Fréttablaðið - 01.07.2008, Blaðsíða 16

16 1. júlí 2008 ÞRIÐJUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal og Þorsteinn Pálsson AÐSTOÐARRITSTJÓRI: Steinunn Stefánsdóttir FRÉTTASTJÓRAR: Arndís
Þorgeirsdóttir, Kristján Hjálmarsson, Trausti Hafliðason og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál). FULLTRÚI RITSTJÓRA:
Páll Baldvin Baldvinsson. VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson og Óli Kr. Ármannsson. Fréttablaðið kemur út í
103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili á höfuðborgarsvæðinu, Akureyri og þéttbýlissvæðum á suðvesturhorninu.
Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni blaðsins í
stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. issn 1670-3871
Á 18. öld börðust menntamenn víðs vegar í Evrópu fyrir
málstað sem iðulega er nefndur
Upplýsingin. Kjarni Upplýsingar-
innar var umburðarlyndi í
trúmálum, menntun og gagnrýnin
hugsun. Frá þessum tíma hafa
andlegir straumar á Vesturlönd-
um mótast af Upplýsingunni með
misjöfnum afleiðingum en þó er
ímynd hennar ennþá að flestu
leyti jákvæð. Efahyggja Upplýs-
ingarinnar er talin hafa rutt
brautina fyrir frjáls og lýðræðis-
leg samfélög 21. aldar.
Eins og flest önnur fyrirbæri
má nota Upplýsinguna sem tól til
aðgreiningar og til stuðnings
þjóðhverfum málstað. Í stað þess
að líta á upplýsingu sem einstakl-
ingsbundið fyrirbæri eru þá heilu
þjóðirnar og samfélögin flokkaðar
með tilliti til hennar. Sú klisja sem
fer hæst í samtímanum er sú að
þjóðir íslam hafi ekki gengið í
gegnum Upplýsingu og er oft
notuð sem allsherjar skýring á
meintu trúarofstæki meðal
múslima og þá jafnframt meintu
umburðarlyndi og frjálslyndi
kristinna manna.
Átakasaga
Það er hins vegar ofmælt að
skilgreina Upplýsinguna sem
vestræna uppfinningu, enda litu
upplýsingarmennirnir ekki
endilega sjálfir þannig á málið.
Þeir börðust gegn ofurvaldi
kristinnar trúar í andlegu lífi
Vesturlanda og litu til fyrirmynda
í eldri samfélögum eða meðal
framandi þjóða. Í Austur-Asíu
hefði hreyfing sem kenndi sig við
Upplýsingu aldrei getað tekið upp
sömu baráttumál. Þar var
umburðarlyndi í trúmálum
ríkjandi og menntun mun
útbreiddari á 17. og 18. öld en víða
á Vesturlöndum.
Þá er einnig varasamt að gera
Upplýsinguna að grundvelli
aðgreiningar á kristni og íslam.
Róttækni upplýsingarmanna fólst
m.a. í því viðhorfi að kristni væri
hvorki betri né verri en önnur
trúarbrögð. Sú staðreynd að
ennþá séu til kristin samfélög er
einkum til marks um ósigur
upplýsingarmanna. Upplýsingin
var nefnilega ekki fyrst og fremst
umbótahreyfing innan kristni
heldur krafa um endurreisn
forkristinna gilda. Í tímamóta-
verki frá 1966 skilgreindi
sagnfræðingurinn Peter Gay
Upplýsinguna sem endurreisn
heiðinna hugmynda um manninn.
Uppreisn upplýsingarmanna gegn
kristindómnum var djarfasta
framlag þeirra til heims-
menningar innar og kannski
ástæða þess að ekki er hægt að
tala um sögu hennar sem sigur-
göngu. Þvert á móti voru hug-
myndir Upplýsingarinnar lengi að
ná fótfestu í vestrænum sam-
félögum. Þar má nefna baráttuna
við trúfrelsi sem náði seint fram
að ganga. Upplýsingar maðurinn
Thomas Jefferson, höfundur
bandarísku stjórnarskrárinnar,
þurfti t.d. að horfa upp á sigur-
göngu sértrúarhópa í eigin landi.
Upplýsingarmönnunum sem
stofnuðu til Bandaríkjanna 1776
hefði þótt einkennilegt að líta til
Bandaríkjanna nú á dögum þar
sem ofstækisfullir kristnir trúar-
hópar geta ráðið úrslitum um það
hver verður Bandaríkjaforseti.
Vissulega hafa umbótamenn
innan landa íslam einnig bent á
annmarka á eigin samfélögum
sem tengjast skorti á Upplýsingu
og þar hefur einnig orðið öfug-
þróun með uppgangi íslamista
sem hafna veraldlegum gildum.
Það er hins vegar merki leg
staðreynd að þær ríkisstjórnir
sem hafa lengst og mest barist
fyrir trúarlegum gildum innan
íslam hafa jafnframt fengið
rækilegan stuðning frá vestræn-
um ríkjum. Þar má t.d. nefna
Sádí-Arabíu og furstadæmin þar í
kring. Ráðamenn sem börðust
fyrir veraldlegum gildum hafa
hins vegar iðulega mætt heiftræk-
inni andstöðu vestrænna ríkis-
stjórna.
Hefur Upplýsingin sigrað?
Að sumu leyti er auðvitað hægt að
segja að Upplýsingin hafi áorkað
miklu fyrir mannkynið þótt
margir sigrar hennar hafi komið
seint. Efling menntunar á 20. öld
er kannski mesta afrekið, en það
væri ofmælt að líta svo á að
arftakar upplýsingarmanna hafi
unnið fullnaðarsigur á andvísinda-
legri hugsun. Og á Vesturlöndum
er vísindaleg hugsun í kreppu.
Barátta sköpunarsinna gegn
kenningum Darwins hefur áorkað
því að náttúrufræðikennsla í
Bandaríkjunum er að hverfa 300
ár aftur í tímann. Svo kallaðir
„efasemdarmenn“ sem hafna
tilvist gróðurhúsaáhrifa vilja
setja efnahagslegan geðþótta-
mælikvarða á það hvenær taka á
mark á niðurstöðum vísinda-
manna.
Á alþingi Íslendinga var svo
samþykkt með yfirgnæfandi
meirihluta atkvæða núna í þing lok
að grunnskólamenntun á Íslandi
eigi að byggja á einhverju sem
kallast „kristin arfleifð“ en á
sama tíma var felld tillaga um að
mannréttindi ættu að vera hluti af
hugmyndalegum kjarna íslensks
skólakerfis. Einnig var felld
breytingartillaga um að trúarleg
innræting ætti að vera óheimil og
að trúarbragðafræðsla ætti að
virða rétt manna til trúfrelsis og
trúleysis. Varla er hægt að hugsa
sér afgreiðslu sem er síður í anda
þess sem Voltaire, David Hume
eða Thomas Jefferson hefðu
kosið.
UMRÆÐAN
Eiður Guðnason skrifar um íslenskt
mál
Come on,“ krakkar, „please!“ Þetta eru orð úr íslenskri sjónvarpsauglýs-
ingu, sem nú birtist ítrekað á skjánum.
Hvað er verið að auglýsa? Er nema von
að spurt sé. Svo ótrúlegt sem það kann
að virðast, þá er þetta úr auglýsingu þar
sem verið er að mæra íslenskt lamba-
kjöt. Hvað segja bændur nú?
Er það boðskapur þessarar auglýsingar að það
sé gott og gilt að blanda saman ensku og íslensku,
þegar talað er við börn? Hversvegna auglýsand-
inn þarf að nota ensku til að lofa lambakjötið er
hulin ráðgáta – mér hulin að minnsta kosti.
Toyota-umboðið notar um þessar mundir í
heilsíðu auglýsingum enskuslettuna að „smæla“ í
staðinn fyrir hið fallega orð að brosa.
Þetta er ekki brosleg orðnotkun, heldur
brjóstumkennanleg og ekki til álitsauka
fyrir það ágæta fyrirtæki. Ég veit að þeir
Toyota-menn réttlæta þetta með því að
vitna í Megas, sem hlotið hafi verðlaun
Jónasar Hallgrímssonar („Brosa blóm-
varir....“ ) á Degi íslenskrar tungu. Það
gerir slettuna að „smæla“ ekki hætishóti
betri. Þessi enskusletta er ekki „tákn um
gæði“. Öðru nær.
Auglýsendur og auglýsingahöfundar
ættu líka að hafa hugfast að það skilur ekki öll
þjóðin ensku og enskuslettur, þótt margir séu vel
að sér í því ágæta tungumáli. Það væri miklu
hreinlegra að hafa auglýsingarnar alfarið á ensku
en ekki einhverju slettuskotnu hrognamáli.
Kannski kemur að því.
Höfundur er sendiherra.
Framsókn enskunnar
EIÐUR GUÐNASON
R
obert Mugabe valsaði inn á leiðtogafund Afríkuríkja
í orlofsdvalarstaðnum Sharm el-Sheikh í Egypta-
landi í gær eins og ekkert væri sjálfsagðara og var
þar tekið með kostum og kynjum af öðrum þjóðar- og
ríkisstjórnar leiðtogum álfunnar. Daginn áður sór hann
embættiseið sem forseti Simbabve í sjötta sinn, á grundvelli opin-
berra úrslita vafasömustu kosninga í Afríku um langt árabil.
Að Mugabe komist upp með hvað sem er til að halda völdum í
því sem eitt sinn var efnahagslega þróaðasta ríki Afríku sunnan
Sahara en er nú bókstaflega á vonarvöl vegna gerræðis forsetans
og skjólstæðinga hans er harmleikur. Að umheimurinn horfi upp
á þennan harmleik án þess að fá rönd við reist er hneyksli.
Höfuðábyrgðina á því að alþjóðlegur þrýstingur á Mugabe og
gerræðisstjórn hans hefur engum árangri skilað fram til þessa
er að þeir aðilar sem eru í aðstöðu til að beita mestum þrýstingi
hafa kosið að gera það ekki. Þar munar mestu um stjórn Suður-
Afríku, stórveldisins í þessum heimshluta, og þá einkum og sér
í lagi Thabo Mbeki forseta. Hann fer að nafninu til með forystu
sáttaumleitana í nafni SADC, samtaka fjórtán ríkja í sunnanverðri
Afríku, en hefur í því hlutverki beinlínis haldið hlífiskildi yfir
Mugabe.
Það sem rekur Mbeki til að gera þetta er væntanlega gamal-
gróin virðing hans fyrir þeim Robert Mugabe sem fór fyrir sjálf-
stæðisstríði Simbabvebúa gegn minnihlutastjórn hvítra Ródesíu-
manna á sínum tíma. Síðan eru liðnir nærri þrír áratugir og sá
Mugabe sem nú vílar ekki fyrir sér að beita eigin þegna ofbeldi,
morðum og kúgunum til að halda völdum er ekki sami maður og
frelsishetjan sem hann eitt sinn var. Fjórði hver Simbabvebúi
hefur flúið land (flestir til Suður-Afríku) vegna eymdarinnar og
volæðisins sem gerræðisstjórnarhættir Mugabes hafa kallað yfir
þjóðina.
Vegna sjúklegrar tortryggni valdhafanna í garð allra erlendra
aðila hafa þeir bannað erlendum hjálparstofnunum að starfa í
landinu. Sem eykur enn á eymdina enda er stór hluti landsmanna
nú algerlega háður erlendum matargjöfum. Nú nota valdhafarnir
mat sem kúgunartæki; aðeins þeir fá mat sem haga sér „rétt“, en
á föstudaginn þýddi það að mæta á kjörstað og krossa við nafn
Mugabes í þeim skrípaleik sem kallaður var úrslitaumferð for-
setakosninga.
Ríkisstjórnir Norðurlandanna og margra annarra vestrænna
ríkja hafa lýst sig reiðubúnar að koma inn af krafti til að hjálpa
nauðstöddum í Simbabve og við uppbyggingu lýðræðis legs réttar-
ríkis þar um leið og ólögmæt stjórn Mugabes víkur frá völdum.
Betur má hins vegar ef duga skal. Efalítið á sá álitshnekkir sem
Bandaríkin, Bretland og Vesturlönd almennt hafa orðið fyrir
vegna klúðursins í Írak þátt í þeim skorti á slagkrafti sem þrýst-
ingur vestrænna landa virðist hafa í málefnum Simbabve. Íraks-
stríðið hefur gefið ráðamönnum þróunarríkja, þar á meðal grann-
ríkja Simbabve, tilefni til að saka Vesturlönd um tvöfalt siðgæði.
En það gerir ábyrgð grannríkjanna, fyrst og fremst Suður-Afríku,
þeim mun meiri á því að stöðva frekara hrun Simbabve og styðja
við lýðræðis-, mannréttinda- og efnahagsumbætur í landinu, í
þágu hagsmuna Simbabvebúa og heimshlutans alls.
Mugabe situr sem fastast.
Boltinn hjá Mbeki
AUÐUNN ARNÓRSSON SKRIFAR
Upplýsingin
Og á Vesturlöndum er vísinda-
leg hugsun í kreppu. Barátta
sköpunarsinna gegn kenn-
ingum Darwins hefur áorkað
því að náttúrufræðikennsla í
Bandaríkjunum er að hverfa
300 ár aftur í tímann.
SVERRIR JAKOBSSON
Í DAG | Vísindaleg hugsun
Fokið í flest skjól
Sjónvarpsmaðurinn Egill Helgason, sem
hvílir lúin bein á grísku eyjunni Mykon-
os, vaknaði upp við vondan draum á
dögunum, þegar fólk á Porsche-jepp-
um tók að streyma til eyjarinnar til að
vera viðstatt brúðkaup ungmenna úr
grískum auðmannafjölskyldum. Ekki
er vitað til að fólkið hafi nein
tengsl við eyjuna – „því finnst
það bara smartur staður,“
skrifar Egill. Hvort tengsl
Íslendinga við Mykonos
séu af traustari meiði
en sterkefnaðra
Grikkja skal ósagt
látið, en Agli finnst
þetta að minnsta kosti
„skuggalegt“ og spyr
sig hvort hann þurfi að
finna sér aðra eyju. Það er sannarlega
fokið í flest skjól þegar íslenskar sjón-
varpsstjörnur fá ekki að hafa grískar
eyjar í friði.
Hvað um Benedikt?
Miklar vangaveltur hafa sprottið upp
um hvaða fyrrverandi forsætisráðherra
sagði Jóni Ásgeiri Jóhannessyni að
Baugsmálið væri runnið af pólit-
ískum rótum, eins og hann stað-
hæfði í viðtali við Morgunblaðið
um helgina. Með almennri úti-
lokunaraðferð er fullyrt að aðeins
fjórir komi til greina: Davíð Odds-
son, Halldór Ásgrímsson,
Steingrímur Hermannsson
og Þorsteinn Pálsson.
Eru allir búnir að gleyma
Benedikt Gröndal?
Félagsmálafrömuðurinn
Í Tækniskólanum – hinum nýsam-
einaða skóla Fjöltækniskólans og
Iðnskólans í Reykjavík – er lögð rækt
við öflugt félagslíf og til að koma í veg
fyrir hálfkák í þessum efnum hefur
verið ráðinn sérstakur „félagsmálafröm-
uður“. Veðja forsvarsmenn skólans á að
enginn sé líklegri til að höfða til smiða,
múrara og vélstjóra framtíðarinnar en
Jón Jósep Snæbjörnsson, gjarnan
kallaður Jónsi í Svörtum fötum.
Jónsi er þaulreyndur í skemmtana-
og þjónustugeiranum, sem popp-
stjarna, flugþjónn og viðburðastjóri
hjá fjármálafyrirtækjum, og ætti
því ekki að verða skotaskuld úr
því að skipuleggja bjórkvöld á
Hressingarskálanum í vetur.
bergsteinn@frettabladid.is