Fréttablaðið - 02.08.2008, Blaðsíða 16

16 2. ágúst 2008 LAUGARDAGUR
B
yrjum á að líta yfir far-
inn veg. Hvernig met-
urðu nýliðið kjörtíma-
bil í samanburði við
hin fyrri tvö?
Það er erfitt fyrir
mig að leggja mat á það. Þessi veg-
ferð í tólf ár hefur verið með marg-
víslegum hætti og kjörtímabilin
hvert með sínu móti. Í upphafi
sinnti ég hefðbundnum tengslum
við frændþjóðirnar á Norðurlönd-
um og ættmenni okkar í Vestur-
heimi og tók þátt í að undirbúa hin
miklu hátíðarhöld árið 2000 vegna
landafundanna. En það kjörtímabil
bar líka svipmót veikinda og and-
láts Guðrúnar Katrínar og þeirra
erfiðleika sem ég og við í fjölskyld-
unni glímdum við í þeim efnum.
Á öðru kjörtímabilinu, sérstak-
lega undir lok þess, var nokkur
glíma milli mín og forsvarsmanna
ríkisstjórnarinnar vegna fjölmiðla-
málsins og hvernig minnast skyldi
heimastjórnarinnar. Kannski bar
það kjörtímabil einkenni þeirra
átaka.
Þriðja kjörtímabilið hefur svo að
mínum dómi verið farsælt, árang-
ursríkt og ánægjulegt. Ég hef átt
gott samstarf við stjórnvöld og for-
ystumenn allra flokka, almenning
vítt og breitt í byggðum landsins
sem og fólk á sviði vísinda, við-
skipta, lista og menningar.
Það er ekki síst þess vegna að ég
ákvað að gefa kost á mér til að þoka
góðum verkum áfram.
Hvað er svo á stefnuskránni fyrir
kjörtímabilið sem nú er að hefjast?
Ég hef á liðnum árum unnið að
mörgum verkefnum og reynt að
leggja lið á fjölþættum sviðum,
bæði hér heima og á alþjóðlegum
vettvangi. Ég hef gert það vegna
þess að ég er sannfærður um að
Íslendingar eigi fjölda tækifæra á
þessari nýju öld og forsetaembætt-
ið getur verið eitt öflugasta tækið
sem við eigum á alþjóðlegum vett-
vangi. Það er einfaldlega eðli alþjóð-
legra samskipta að aðkoma þjóð-
höfðingja getur skipt miklu máli.
Á kjörtímabilinu sem framundan
er mun ég halda áfram að sinna
þessum verkefnum og taka þátt í
samstarfi sem leitað er eftir. Beiðn-
um um aðkomu forseta fjölgar
sífellt. Á alþjóðavettvangi er nánast
í viku hverri leitað eftir því að for-
seti Íslands flytji fyrirlestur, haldi
ræðu eða taki þátt í málþingum og
umræðum.
Þetta sýnir að Ísland hefur tölu-
vert fram að færa. Á þeim árum
sem framundan eru mun ég á svip-
aðan hátt og ég hef gert að undan-
förnu leitast við að styrkja sam-
stöðu og árangur heima fyrir, leggja
lið fólki sem vill sækja inn á ný svið.
Það þarf að nýta þau tækifæri sem
blasa við íslenskri þjóð og ég tel það
verkskyldu forsetans að leggjast á
árar í þeim efnum.
Vill opna umræðu um embættið
Í þinni embættistíð er meira rætt og
ritað um forsetann en áður. Er það
til góðs eða ills?
Satt að segja hef ég reynt að feta
inn á þær brautir að fram fari lýð-
ræðisleg og opin umræða um emb-
ættið og gjörðir forsetans. Ég hef
talið óeðlilegt að hér ríki einhver
þögn hefðar og tilgerðarleg virðing
gagnvart forsetanum. Ég hef þess
vegna aldrei gert athugasemd við
það þótt einstök blöð eða einstakl-
ingar gagnrýni forsetann eða jafn-
vel hamist á honum. Það er einfald-
lega lýðræðislegur réttur hvers og
eins í opnu samfélagi þó að eðlilega
þurfi menn að gæta hófs og kurteisi
í þeim efnum eins og öðrum.
Ég tel að forsetinn sé þjónn þjóð-
arinnar. Hann starfar í lýðræðis-
legu, opnu og frjálsu samfélagi þar
sem umræður eru kjarni hins dag-
lega lífs og hefur engar sérstakar
undanþágur. Sérhver sem kosinn er
til ábyrgðar af almenningi verður
að sætta sig við að almenningur hafi
svo skoðanir á því hvað hann gerir.
En þó að þér finnist eðlilegt og
sjálfsagt að fram fari umræða og
gagnrýni, hefurðu lesið eitthvað eða
heyrt eitthvað um þig sem hefur
sært þig?
Nei, í raun og veru ekki. Það er nú
kannski vegna þess að þegar ég
kom hingað til Bessastaða var ég
með nokkuð þykkan skráp frá þátt-
töku í þjóðmálaumræðu í þrjátíu ár,
fyrst sem ungur maður sem stjórn-
aði umræðuþáttum í sjónvarpi og
útvarpi sem ekki féllu öllum valda-
mönnum í geð á sínum tíma og voru
reyndar bannaðir vegna þess að
þeir þóttu of djarfir og of frjálsir
hvað snerti efnistök og skoðanir.
Ekkert hefur snert mig illa. Það
var þó í veikindum Guðrúnar Katr-
ínar og eftir andlát hennar þegar
dætur mínar veittu mér stuðning
um tíma í embættinu að farið var að
gagnrýna þær afar ómaklega að
mínum dómi. Mér fannst að menn
ættu að geta haft skilning á því að á
tímum sorgar og erfiðleika þyrfti
ég og fjölskyldan á styrk að halda
og það var auðveldara að takast á
við sumar embættisannir með
dætur mínar mér við hlið.
En óvægin umræða um mig sjálf-
an og verk mín hefur á engan hátt
snert mig persónulega. Ég tel
reyndar að það sé mjög mikilvægt
að forsetinn sé ekki mjög viðkvæm-
ur fyrir slíkri umræðu þótt honum
beri að sjálfsögðu að taka mark á
umfjöllun og gagnrýni. En ef hann
er of viðkvæmur fyrir slíkri
umræðu kann að skapast hætta á
því að hann veiti einstökum fjöl-
miðlum eða einstaklingum of mikið
vald um svigrúm sitt til athafna.
Um leið og eitthvert blað, frétta-
maður eða annar einstaklingur færi
að leggja línur um það hvað forset-
inn mætti eða mætti ekki gera,
gantast með hann eða annað í þeim
dúr og forsetinn færi að hika í verk-
um sínum eða haga þeim í sam-
ræmi við það væri hann í reynd að
afsala sér ákvörðunarvaldi og
jafnvel fela einstaklingum eða
fjölmiðlum neitunarvald.
Og mér hefur stundum fundist
þegar ónefnt dagblað var að hjóla í
forsetann að þá teldi blaðið að það
hefði einhvers konar dómaravald
yfir því hvað forsetinn ætti og
mætti gera. Ef hann færi út af þeirri
línu þá væri flautað á ritstjórninni.
Forsetinn er ekki háður ríkisstjórn
Starfslýsing forsetaembættisins er
til þess að gera fábrotin, aðeins
nokkrar greinar í stjórnarskránni.
Væri hyggilegt, að þínum dómi, að
gera nákvæmari grein fyrir störfum
og skyldum forsetans hvort sem það
væri í stjórnarskránni eða annars
staðar?
Þessi umræða hefur stundum
skotið upp kolli. En þegar við lítum
til baka og skoðum þær umræður
og ákvarðanir sem voru teknar í
aðdraganda lýðveldisstofnunarinn-
ar og þegar forsetaembættið var
mótað, sess þess í stjórnskipuninni
ákveðinn, þá sjáum við að forystu-
sveit hins unga lýðveldis hafði skýr-
ar hugmyndir um hvernig forseta-
embættið ætti að vera. Það ætti að
vera fulltrúi þjóðarinnar inn á við
og út á við, það ætti ekki að taka
þátt í daglegri togstreitu um ákvarð-
anir þings eða ríkisstjórnar, það
ætti að rækta samband við þjóðina
og vera reiðubúið að skjóta málum
til þjóðarinnar ef nauðsyn krefði.
Þessi rammi, ásamt því að greiða
fyrir myndun ríkisstjórna, hefur
reynst íslenska lýðveldinu vel í rúm
sextíu ár. Ég er þeirrar skoðunar að
það eigi ekki að breyta stjórnarskrá
eða stjórnskipun nema brýna
nauðsyn beri til.
Á þessum tíma hefur lýðveldið
farið í gegnum miklar breytingar
og forsetaembættið tekið þátt í
lausn erfiðleika. Hér hafa verið erf-
iðar stjórnarkreppur, kalda stríðið
geisaði og ólga hefur ríkt meðal
almennings um fjölmörg mál. Nið-
urstaðan er engu að síður sú að
stjórnskipuleg staða forsetans
hefur í raun og veru aldrei verið
hindrun í vegi.
Það hefur stundum verið, bæði á
fyrri áratugum og síðari, að ein-
stökum ráðamönnum hefur fundist
forsetinn vera fyrir sér en það er
eðli stjórnarskrárinnar að forsetinn
er hvorki verkfæri ríkisstjórnar né
háður henni. Sá skilningur heyrist
stundum að forsetinn sé eins konar
undirdeild ríkisstjórnar og eigi að
lúta vilja og ráðum hennar í einu og
öllu. Það er grundvallarmisskilngur
á eðli forsetaembættisins. Forset-
inn er kosinn á sjálfstæðan hátt af
þjóðinni. Það er einmitt þetta sjálf-
stæði embættisins og sú staðreynd
að forsetinn er eingöngu ábyrgur
gagnvart þjóðinni sem er kjarninn í
hinu stjórnskipulega eðli íslenska
lýðræðisins.
Stjórnarskráin er svo líka sniðin
á þann hátt að hver forseti hefur
svigrúm til að móta embættið og
verk þess í samræmi við þær
áherslur sem hann telur mikilvæg-
ar og eru í samræmi við vilja þjóð-
arinnar. Að fenginni reynslu tel ég
að hið lýðræðislega aðhald sem
þjóðin veitir forsetanum og ávallt
er til í vitund þess sem embættinu
gegnir sé mikilvægasta markalínan
sem er dregin um umsvif forseta-
embættisins.
Líturðu þá svo á að í erindum og
ræðum sértu að greina frá þinni per-
sónulegu afstöðu en ekki að túlka
afstöðu ríkisstjórnar Íslands á
hverjum tíma?
Ég heyri stundum sagt að forset-
inn eigi að túlka afstöðu ríkisstjórn-
ar eða að ráðherrar eigi að ákveða
hvað forsetinn eigi að segja. Ég tel
að þessi skilningur sé á engan hátt
réttur. Hér er stjórnskipun þar sem
forsetinn ákveður sjálfur hvað hann
segir og gerir. Hann hefur sjálf-
stæðan málflutningsrétt og það er
ekki í verkahring hans að túlka
afstöðu ríkisstjórnarinnar. Það er
verkefni ráðherranna. Það er hins
vegar svo, að í viðræðum forseta
við ráðamenn annarra þjóða leggur
hann áherslu á þau mál og þann
málflutning sem kalla má að sé
stefna lýðveldisins.
Hins vegar er mikilvægt að for-
setinn hafi jafnan í huga hver er
ráðandi vilji þings og þjóðar. Það
getur verið erfitt fyrir forseta að
fara á svig við eða beinlínis tala í
andstöðu við ríkjandi vilja þings en
ef aftur á móti hann telur brýnt að
gera það þá tel ég að hann eigi að
gera það en ekki leyna þjóðina
þeirri afstöðu sinni.
Það eina sem nauðsynlegt er að
forseti hafi samráð við ríkisstjórn
og ráðherra um stjórnskipulega séð
Forsetinn er þjónn þj
Fjórða kjörtíma-
bil Ólafs Ragnars
Grímssonar í emb-
ætti forseta Íslands
er hafið. Björn Þór
Sigbjörnsson hitti
Ólaf á Bessastöðum
í vikunni og ræddi
við hann um stöðu
embættisins, verk-
efni næstu ára og
gagnrýni sem sett
hefur verið fram á
störf hans. Ólafur
segir forsetann óháð-
an ríkisstjórninni,
hann ráði sjálfur
hvað hann segi og
geri. Þá rökstyður
hann ákvörðun sína
um að sækja Ólymp-
íuleikana í Peking
og lýsir því hvernig
nýleg heimsókn
Mörthu Stewart
getur orðið öflug og
jákvæð landkynning
fyrir Ísland.