Fréttablaðið - 13.10.2008, Blaðsíða 14

14 13. október 2008 MÁNUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
UMRÆÐAN
Gunnar Tómasson skrifar um efna-
hagsmál
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn (IMF) var stofnaður 1945 til „að efla alþjóðlega
samvinnu í peningamálum“ og vera vettvang-
ur fyrir „ráðaleitun og samstarf“ við stjórn
slíkra mála. Ísland hefur verið aðili að sjóðn-
um frá upphafi og átt gott samstarf við hann.
Hagkerfi heims hefur gjörbreyst síðan
1946 og hið sama gildir um viðfangsefni IMF
innan þess ramma sem var markaður í upphafi. En
IMF hefur vitaskuld orðið á mistök. Til dæmis er
aðsteðjandi kollsteypa í alþjóðafjármálum áfellis-
dómur yfir ýmsum hugmyndum nýfrjálshyggju sem
hafa mótað starf og stefnu IMF og Alþjóðabankans
um langt árabil en hljóta nú að verða endurskoðaðar.
Fyrir helgi taldi Geir Haarde ólíklegt að Ísland
myndi leita aðstoðar IMF en útilokaði það ekki. Ef til
kæmi myndi aðstoðin felast í (a) gjaldeyrisláni til
nokkurra ára og (b) ráðgjöf í peninga-, ríkisfjár- og
gengismálum með endurheimt jafnvægis í hagkerfi
Íslands innan 3-5 ára að markmiði. Sendi-
nefnd IMF sem heimsótti Ísland 2006 tók
djúpt í árinni varðandi stefnu stjórnvalda í
peningamálum og sagði útlánaþenslu bank-
anna vera hrikalega (staggering). Í Morgun-
blaðsgrein 30. maí 2006 (Hvar liggur ábyrgð-
in?) vék höfundur að umsögn IMF sem hér
segir:
„Undirritaður starfaði sem hagfræðingur
hjá IMF um nær aldarfjórðungsskeið en
minnist þess ekki að hafa nokkurn tíma séð
hagfræðinga IMF nota jafn sterkt orð og
„staggering“ til þess að lýsa útlánaþenslu
viðskiptabanka í aðildarríki. Samkvæmt leikreglum
þar á bæ er oft ritað og lesið milli lína það sem segja
þarf. Það fer því ekki fram hjá neinum í IMF hvað
sendinefndinni finnst um verðbólguhorfur á Íslandi
– þær eru „staggering“.“
Ef stjórnvöld hefðu gefið aðvörun IMF gaum og
gert viðeigandi breytingar á peninga-, ríkisfjár- og
gengismálum væri staðan núna betri en hún er. Eins
má telja fullvíst að ofangreind aðstoð IMF myndi
reynast íslenskri þjóð happadrjúg á komandi tíð.
Höfundur er hagfræðingur.
Ísland og IMF
GUNNAR
TÓMASSON
Hver er maðurinn?
Kjartan Gunnarsson, fyrrverandi
framkvæmdastjóri Sjálfstæðisflokksins,
segist fráleitt hafa verið að gagn-
rýna sinn gamla vopnabróður Davíð
Oddsson þegar hann sagði í ræðu á
flokksráðsfundi á laugardag að Ísland
þyrfti ekki á leiðtoga að halda sem
uppnefndi menn, léti mál snúast um
sjálfan sig og kallaði fólk óreiðumenn.
Eðlilega hafa menn spurt sig til hvaða
leiðtoga Kjartan var að vísa, fyrst
gagnrýni á Davíð var ekki á dag-
skránni. Gárungar, sú bragðvísa
þjóðfélagsstétt, hafa gert því
skóna að grunur beinist fyrst
og fremst að tveimur aðil-
um: Annars vegar Ragnari
Reykás, og hins vegar Eiríki
Fjalari. Vissulega eru báðir
leiðtogar á sínu sviði,
sjálfhverfir í meira lagi og hafa margoft
orðið uppvísir að því að uppnefna hina
ýmsu framámenn í þjóðfélaginu. Ekki
er því loku fyrir það skotið að gárungar
hafi sitthvað til síns máls í þessum
vangaveltum sínum en Kjartan hefur
ekki viljað tjá sig um rétt einkenni hins
gagnrýnda huldumanns.
Fjórtán faðmlög
Þrátt fyrir mikla og oft á tíðum beitta
kímnigáfu er ólíklegt er að sjónvarps-
maðurinn og ofurbloggarinn Egill
Helgason líti á sjálfan sig sem
gárunga. Líklegra er að hann telji
sig skör ofar gárungum í virðing-
arstiga samfélagsins, rétt
eins og hann
þrætti fyrir að
tilheyra stétt
bloggara á
bloggsíðu sinni fyrir fáum árum. Að
minnsta kosti fer lítið fyrir gárungaskap
hjá Agli þegar hann bloggar um faðm-
lag Kjartans Gunnarssonar og Geirs
H. Haarde að lokinni umdeildri ræðu
Kjartans á flokksráðsfundinum: „Kjart-
an er einn af stjórnendum Landsbank-
ans, einn þeirra sem kom bankanum
í þrot og ber ábyrgð á stórkostlegu
fjárhagstjóni bæði einstaklinga og
þjóðarbúsins. Er þetta faðmlag þá
alveg viðeigandi fyrir forsætisráðherra
Íslands?“ bloggar Egill, og spyr að
endingu hvort Geir ætti kannski
að einbeita sér að því að faðma
einhverja aðra en gamla klíku-
bræður, sem hafa flotið ofan á
í skjóli flokkshagsmuna og
enginn treystir lengur,
þessa dagana.
kjartan@frettabladid.is
Ég hef heyrt virta hagfræðinga tala um að yfirtakan á Glitni
hafi verið mesta axarskaft
Íslandssögunnar. Ég hef líka heyrt
virta hagfræðinga segja að hún
hafi engu breytt.
Hvernig á ég að geta dæmt um
það? Ég veit bara að íslenska
efnahagsundrið var banvæn
blanda af græðgi og greddu,
valdasýki, drambi, barnaskap og
vanþekkingu, menntunarskorti,
oflátungshætti og brengluðum
hugmyndum um eitthvert
útrásareðli, gott ef ekki víkings-
eðli.
Við töpuðum
Lettar eru glæpamenn. Portúgalir
eru hnífamenn. Skotar eru nískir.
Ítalir eru mafíósar. Frakkar eru
ástsjúkir, Danir ligeglad en Svíar
áhyggjufullir. Og Íslendingar? Það
fór aldrei svo að það tækist ekki að
koma okkur á kortið: Íslendingar
eru fjárglæframenn.
Við þurfum samt ekki endilega
að trúa þessu sjálf. Íslendingar
voru til dæmis aldrei víkingar.
Þeir höfðu hins vegar vald á orðinu
– þeir voru pappírsvíkingar, unnu
afrek sín á kálfskinn og engin þjóð
komst í hálfkvisti við þá í hug-
kvæmni við að búa til flókna
bragarhætti og smjaðra fyrir
konungum. Íslendingar kunnu líka
snemma að sveipa sig dulúð: seldu
útlendingum til dæmis hagstæðan
byr og þóttust komnir af konunga-
kyni. Þeir réðu yfir Sögunni, voru
dyraverðir Orðstírs - stjórnuðu
eftirmælum konunga.
Og þeir sem mest töluðu um að
þeir væru að endurtaka strand-
högg víkinga á Englandi hefðu
kannski mátt rifja upp hvernig fór
síðast þegar slíkt var reynt – árið
1066 þegar Haraldur konungur
harðráði féll í orrustunni við Stafn-
furðubryggju eða Stamford Bridge
– alltso: við töpuðum.
Og núna? Þó að kannski megi
segja að Íslendingar hafi látið eins
og verðbréfavillimenn þá er hitt
ofmælt að í þeirri framgöngu allri
hafi endurpeglast eitthvert
sérstakt Íslendingseðli sem okkur
beri öllum að taka til endurskoðun-
ar nú þegar allt er í kaldakoli eftir
þessa tuttugu karlmenn sem eru
helstu leikendurnir í þessu
hroðalega leikriti. Vestur-Íslend-
ingar – afkomendur þeirra sem
héðan fóru fyrir aldamótin 1900
hafa alla tíð verið þekktir fyrir
varfærni og aðsjálni í fjármálum,
sparsemi sem jaðrar við nísku.
Þeir hafa haft í heiðri önnur gildi
en hér urðu smám saman ríkjandi.
Hvar er víkingseðli þeirra?
Svo ég tali fyrir sjálfan mig: Ég
harðneita að líta í eigin barm; í
mér er ekki snefill af útrásareðli –
ekki frekar en öðrum almenningi.
Hver er sinnar gæfu smiður?
En aðrir ribbaldar fengu að vaða
uppi: Stjórnleysingjarnir, mark-
aðstrúfíflin. Þeir eru kallaðir
frjálshyggjumenn og jafnvel ný-
frjálshyggjumenn en það er alltof
fallegt orð frelsið að spandera því
á þessa stefnu sem aðhyllist aðeins
frelsið til yfirgangs og dýrkar
óhófið og ofstopann. Það tók
vestræn ríki 70 ár að gleyma því
hvernig kapítalisminn virkar.
Mikilvægasta lexían af þessum
hamförum hlýtur að vera að koma
á fót raunveruleg fjármálaeftirliti
hér á landi.
Munum við ekki öll einn ötulasta
talsmann anarkistanna Pétur
Blöndal þegar hann hamraði á því
að bankar í almannaeigu væru fé
án hirðis? Hann átti við að bankar
þyrftu að vera í einkaeigu
samkvæmt þeirri hugmyndafræði
að enginn sinni því sem honum er
trúað fyrir en ávaxti hins vegar
það sem hann eigi sjálfur. Og þar
liggi hagsmunir fjöldans – í græðgi
forstjórans.
Þurfum við að ræða þetta
eitthvað frekar? Hvað kom út úr
einkavæðingu bankanna? Jú
akkúrat: það var hætt að hirða um
fé þess fólks sem trúði bönkunum
fyrir sparnaði sínum. Í öllum
bönkunum hélt að vísu áfram að
starfa hæft og gott starfsfólk sem
sinnti af virðingu og alúð þörfum
viðskiptavina sinna en því miður
verður hið sama ekki sagt um þá
hærra settu eða eigendurna sem
umgengust þetta fé vægast sagt af
léttúð. Með öðrum orðum:
ástandinu eins og það var eftir
einkavæðingu bankanna verður í
rauninni ekki betur lýst en einmitt
með frasa Péturs Blöndal: fé án
hirðis.
Annar kunnur stjórnleysingi
Hannes H. Gissurarson hljómar nú
ískyggilega mikið eins og trotskí-
istarnir gerðu í mínu ungdæmi:
hugmyndin er rétt og algild, en
útfærslan er bara hvergi eins og
hún á að vera. Á Hannesi er að
skilja að upphaflega sé kreppan
demókrötum í Bandaríkjunum að
kenna og ráð hans er að minnka
reglugerðir: meira stjórnleysi –
nema hvað.
En þó að Hannes líti á Markað-
inn eins og hann sé Guð Almáttug-
ur sem hljóti að komast alltaf að
réttri niðurstöðu sé hann bara
látinn í friði þá lítur hann og
skoðanabræður hans svo á að við –
íslenska þjóðin – séum villuráfandi
sauðir og þurfum sterkan hirði:
Davíð Oddsson.
Ég held að flestir landsmenn
gætu tekið undir þá ósk að við
fáum að vera fé án nákvæmlega
þess hirðis.
Fé án hirðis
GUÐMUNDUR ANDRI THORSSON
Í DAG |Efnahagsástandið
L
eiðtogar fimmtán Evrópuríkja sem hafa evruna sem
gjaldmiðil funduðu í París um helgina. Fundarefnið var
vitaskuld sú ótrúlega fjármálakreppa sem nú ríður yfir
heimsbyggðina og brennir upp verðmætum með meiri
hraða en áður hefur sést. Sterkustu fjármálastofnanir
veraldar riða nú til falls, séu þær ekki þegar fallnar. Telji menn
að ástandið einskorðist við Ísland og sé bundið misheppnaðri
útrás örfárra manna, vaða þeir í villu og svíma.
Breska ríkisstjórnin undirbjó þjóðnýtingu þriggja til fjögurra
risastórra fjármálastofnana í nótt sem leið. Breskir fjölmiðlar
eru nú að átta sig á að það veitti skammvinnan yl að ráðast að
Íslandi og íslenskum bönkum; þeirra eigin bankar falla nú hver
um annan þveran. Stóryrtar yfirlýsingar og beiting hryðjuverka-
laga gegn Landsbankanum þar í landi hafa vakið furðu víðar en
hér á landi og niðurstaðan er minnkandi traust í garð breska fjár-
málakerfisins, gengisfall pundsins og flótti erlends fjármagns
frá landinu. Breskur almenningur tekur út sparifé sitt í stórum
stíl, fyrirtæki halda að sér höndum. Það vill enginn lenda í sömu
reynslu og Íslendingar, að góðar eignir eins fyrirtækis eins og
Kaupþings séu frystar eða keyrðar í greiðslustöðvun til þess
að bregðast við skuldum annars fyrirtækis af sama þjóðerni, í
þessu tilfelli Landsbankans og innlánsreikninganna Icesave. Þá
reikninga og tilurð þeirra verður raunar að skoða alveg sérstak-
lega í framhaldinu. Telja verður augljóst að vandræðin vegna
Icesave reikninganna hafi valdið íslenskum efnahag ómældu
tjóni og álitshnekki á alþjóðavettvangi. Óútskýrt er, hvað hefur
orðið um öll þau innlán og hvers vegna ekki var hugað að nægum
tryggingum. Óvissan er óþolandi og henni þarf að eyða.
Kaldhæðni örlaganna er að Bretar hvetji nú þjóðir heims til að
taka höndum saman í þeirri viðleitni að bjarga bönkunum. Þeir
höfðu ekki sömu áhyggjur þegar þeir keyrðu Kaupþing í þrot.
Nú er rætt um að endurfjármagna banka í vandræðum, tryggja
ný lán til allt að fimm ára í millibankaviðskiptum til að veita
fjármálastofnunum nægilegt súrefni svo þær fái lifað. Sams
konar aðgerðir voru til umræðu á fundi leiðtoga helstu iðnríkja
heims og hjá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum í Washington.
Krísan er þess vegna jafn alþjóðleg og frekast getur verið. Hún
er hins vegar dýpri og sársaukafyllri hér á landi fyrir margra
hluta sakir. Við fórum of geyst, steyptum okkur í allt of miklar
skuldir og gættum ekki nægilega að undirbyggingunni. Útrás
góðra fyrirtækja, sem var mestmegnis fjármögnuð með lánsfé,
reyndist hættuspil þegar lánamarkaðir lokuðust í einu vetfangi.
Þá gjöldum við fyrir veikan gjaldmiðil við þessar aðstæður
sem ekkert veitir skjólið fyrir vondum veðrum úr öllum áttum.
Sveiflurnar magnast um allan helming og er nú svo komið að
ástandið í gjaldeyrismálum einkennist af höftum, skömmtun og
miðstýringu eins og aftan úr fornöld.
Af öllum þessum sökum er algjörlega nauðsynlegt að semja
nú þegar við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn um neyðaraðstoð. Hér
má ekki frekari tíma missa. Fregnir helgarinnar benda til að
fleiri lönd sjái nú fram á sama hrun og einkenndi síðustu viku
í íslensku viðskipta og efnahagslífi. Þau ríki munu þá fljótlega
einnig leita á náðir sjóðsins. Við verðum að vera á undan, því
fyrr því betra, svo við getum hafið endurreisnina.
Fjármálakerfi heimsins verður vísast aldrei samt.
Bankahrunið
BJÖRN INGI HRAFNSSON SKRIFAR