Fréttablaðið - 16.10.2008, Blaðsíða 20

20 16. október 2008 FIMMTUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
Of hraður bankavöxtur án öflugs eftirlits endar ævinlega á einn
veg: með ósköpum. Þetta er
hryggileg niðurstaða í ljósi
nýlegrar reynslu nokkurra
Asíulanda, þar sem stríðir, óheftir
og eftirlitslausir
fjármagnsflutningar stráfelldu
gjaldmiðla, hlutabréf og banka
fyrir aðeins ellefu árum. Þegar ég
varaði seðlabankamenn á fundi í
bankanum fyrir nokkrum árum við
reynslu Taílands, þar sem ég þekki
til (ég var þar skömmu fyrir
hrunið), sagði einn þeirra með
þjósti: Ísland er ekki Taíland. En
Ísland er Taíland í þeim skilningi,
að markaðs búskaparlönd lúta í
aðalatriðum sömu lögmálum.
Helzti lærdómurinn af reynslu
Taílands er, að gjaldeyrisforði
seðlabankans þarf að duga fyrir
erlendum skammtímaskuldum
bankakerfisins. Til að ná því marki
þarf að byggja upp forða og hemja
skuldasöfnun bankanna. Hvort
tveggja brást hér heima með
hörmulegum afleiðingum.
Sljóleiki Seðlabankans olli því,
að gjaldeyrisforðinn var ekki
byggður upp í tæka tíð þrátt fyrir
ítrekaðar aðvaranir um árabil.
Græðgi og fyrirhyggjuleysi
bankanna ollu því, að skuldir
þeirra uxu upp úr öllu valdi.
Umgerð bankastarfseminnar bauð
upp á græðgina. Bankamenn gátu
hlaðið undir sjálfa sig með því að
veita sem flest lán og gera sem
flest kaup. Hömluleysi var reglan.
Það mesta, sem bankamennirnir
áttu á hættu að missa, var vinnan.
Öndvert þessari áhættu stóð vonin
um tekjur, sem gátu gert þá að
auðmönnum ævilangt. Sterk bein
þurfti til að standast slíkar
freistingar. Því fór sem fór, úr því
að eftirlitið brást.
Ríkisstjórnin, Seðlabankinn og
Fjármálaeftirlitið áttu að hafa
hemil á vexti bankanna með
ströngu aðhaldi og eftirliti, en
gerðu það ekki. Seðlabankinn átti
að leggja þunga bindiskyldu á
bankana, en þeir báðust undan því,
og Seðlabankinn hlýddi. Eftirlit
Seðlabankans með lausafé
bankanna brást með öllu.
Fjármálaeftirlitið átti að leita
aðstoðar utan úr heimi til að laga
hefðbundin álagspróf að íslenzkum
aðstæðum. Það var ekki heldur
gert. Bankastjórn Seðlabankans
hefur reynzt óhæf og er með réttu
rúin trausti. Fjármálaeftirlitið og
Seðlabankinn fléttast saman á þann
veg, að einn seðlabankastjórinn
situr í stjórn Fjármálaeftirlitsins
og varaformaður bankaráðs
Seðlabankans er stjórnarformaður
Fjármálaeftirlitsins. Ríkisstjórnin,
Seðlabankinn og Fjármálaeftirlitið
eru of tengd innbyrðis til að geta
gert fullt gagn.
Helzta einkenni íslenzku
veikinnar er skortur á virðingu
fyrir valdmörkum og mótvægi.
Þetta einkenni hefur áður gert vart
við sig í okkar samfélagi og tekur á
sig ýmsar myndir. Stjórnendur
bankanna komu
stjórnmálamönnum vel fyrir innan
vébanda sinna. Einn stjórnarmanna
í sjóðum Glitnis, þar á meðal Sjóði
9, sem gaf sjóðsfélögum rangar
upplýsingar um samsetningu
sjóðsins, var og er þingmaður
Sjálfstæðisflokksins og
fyrrverandi aðstoðarmaður
forsætisráðherra, sem nú er
seðlabankastjóri. Hvað var hann að
gera inni á gafli hjá Glitni? Ýmis
önnur dæmi mætti nefna. Skýrasta
dæmið tekur af öll tvímæli um
meinsemdina. Það er seta Kjartans
Gunnarssonar, framkvæmdastjóra
og eins helzta máttarstólpa
Sjálfstæðisflokksins um
aldarfjórðungsskeið, á
varaformannsstóli í bankaráði
Landsbankans. Kjartan átti hlut að
því á sínum tíma að gera Björgólf
Guðmundsson athafnamann að
aðaleiganda Landsbankans, þótt
viðskiptaferill og sakaskrá
Björgólfs væru á allra vitorði.
Kjartan sat kyrr í bankaráðinu, þar
til honum var vikið frá í síðustu
viku. Strax þá hefði þurft að hefja
rannsókn á, hvort refsiverð brot
svo sem umboðssvik voru framin,
til að ákveða, hvort hneppa þyrfti
eigendur og stjórnendur
Landsbankans í gæzluvarðhald og
frysta eignir þeirra. Landsbankinn
steypti almenningi í miklar
skuldbindingar gagnvart Bretum
og Hollendingum með því að víkja
sér undan að stofna
dótturfyrirtæki utan um starfsemi
sína í Bretlandi og Hollandi líkt og
Glitnir og Kaupþing gerðu. Eftir
situr almenningur með sárt ennið
og veika von um, að eignir
Landsbankans erlendis dugi fyrir
skuldbindingunum.
Svo virðist sem ríkisstjórnin ætli
að reyna að halda hlífiskildi yfir
ýmsum þeirra, sem þyngsta
ábyrgð bera á vandanum nú, þótt
saklausir vegfarendur – fólkið í
landinu – þurfi að axla þungar
byrðar. Það má ekki verða.
Ríkisstjórn, sem skortir afl eða
vilja til að víkja stjórn
Seðlabankans frá eftir allt sem á
undan er gengið og til að gera
tengdar varúðarráðstafanir, bregzt
skyldu sinni og þarf sjálf að víkja
fyrir nýju fólki.
Saklausir vegfarendur
Vegurinn fram á viðÍ DAG |
ÞORVALDUR GYLFASON
Réttum hlut námsmanna erlendis
UMRÆÐAN
Katrín Jakobsdóttir skrifar um náms-
menn erlendis
Íslenskir námsmenn erlendis hafa fengið að finna harkalega fyrir sveiflukenndu
gengi krónunnar á undanförnum mánuð-
um en námslán þeirra eru greidd út í
íslenskum krónum. Hinn 1. júní ár hvert
eru gefnar út tölur um grunnframfærslu-
kostnað í hverju landi fyrir sig í mynt við-
komandi ríkis. Þessi tala er svo umreiknuð
yfir í íslenskar krónur á gengi gjaldmiðils-
ins í lok skólaannar.
Til að framfleyta sér á hverri skólaönn hefur
viðkomandi námsmaður í flestum tilfellum fengið
bankalán sem miðast við þá grunnframfærslu sem
upphaflega var gefin upp. Þegar kemur að greiðslu
er ekki ólíklegt að gengi erlendra gjaldmiðla
gagnvart íslensku krónunni hafi tekið verulegum
breytingum og annaðhvort gert framfærslu
viðkomandi námsmanns auðveldari eða erfiðari.
Námsmenn geta því endað í skuld við sinn viðskipta-
banka og námslánið dugir ekki fyrir skuldinni.
Nú höfum við nokkrir þingmenn í Vinstri
grænum lagt fram þingsályktunartillögu um að
úthlutunarreglurnar verði endurskoðaðar
þannig að námslán námsmanna erlendis
miðist við meðaltalsgengi viðkomandi
gjaldmiðils á því tímabili sem námið
stendur yfir. Þannig er tryggt að náms-
menn taki ekki á sig sveiflur í gengi
krónunnar. Ennfremur leggjum við til að
menntamálaráðherra beiti sér fyrir því að
úthlutun styrkja frá Rannsóknamiðstöð
Íslands, RANNÍS, verði breytt á hliðstæð-
an hátt.
Samkvæmt lögum um LÍN á að veita
námsmönnum lán sem á að nægja til að
standa straum af náms- og framfærslu-
kostnaði meðan á námi stendur. Það er vandséð að
LÍN sinni því hlutverki sínu ef námslánin sveiflast
á þennan hátt og fólk sem uppfyllir öll skilyrði um
námsárangur situr samt eftir stórskuldugt eftir
önnina. Á sama hátt má segja að RANNÍS-styrkj-
um sé meðal annars ætlað að framfleyta nemend-
um í rannsóknatengdu framhaldsnámi og nauðsyn-
legt að styrkirnir standi undir því hlutverki sínu.
Hér er um að ræða réttlætismál sem einnig stuðlar
að áframhaldandi framþróun Íslendinga í menntun
og vísindum.
Höfundur er alþingismaður.
KATRÍN
JAKOBSDÓTTIR
Tryggvi Þór hættur
Tryggvi Þór Herbertsson hagfræðingur
er hættur sem sérlegur efnahagsráð-
gjafi ríkisstjórnarinnar. Haustið 2003
varaði Tryggvi Þór við afleiðingunum
af því ef ríkisútgjöld yrðu ekki skorin
niður og stórframkvæmdum frestað.
„Ef allir leggjast á eitt mun góðærið
skila sér til almennings en ef
menn fara út af sporinu verða
timburmennirnir miklir.
Verðbólga, samdráttur og
sársauki. Þá fyrst brotlendum
við,“ sagði Tryggvi þá. Ríkis-
stjórnin launaði Tryggva
með því að... ja,
hafa hann beinlínis
á launum rétt á
meðan hrakspáin
gekk eftir.
Drepur tímann
Tryggvi Þór var ráðinn sem efnahags-
ráðgjafi ríkisstjórnarinnar í júlí og stóð
til að hann yrði henni innan handar
þar til í byrjun næsta árs. Hann hættir
því nokkuð á undan áætlun og þarf
því að drepa tímann í nokkra mánuði
áður en hann hefur aftur störf
hjá Öskum Capital. Nú er
sagt að Ísland hafi færst
heilu áratugina aftur
í tímann. Spurn-
ing hvort Tryggvi
Þór gerist ekki bara
hljóðmaður hjá
Greifun-
um á
ný?
Stillir saman strengi
Snemma árs 2006, þegar útrásin
malaði sem mest gull, var efnt
var til lokaðra boðshljómleika
Sinfóníuhljómsveitar Íslands, þar
sem velski ofurbarítóninn Bryn Terfel
söng fyrir forseta Íslands og aðra
broddborgara. Þetta sárnaði mörgum
unnendum klassískrar tónlistar úr
röðum almennings og voru jafnvel
þess dæmi að rótgrónir aðdáendur
Sinfóníuhljómsveitar Íslands segðu sig
úr vinafélaginu. Nú minnir sveitin hins
vegar á að henni lætur betur að stilla
saman strengi en stuðla að ósætti og
býður þjóðinni á ókeypis tónleika á
föstudags- og laugardagskvöld. Það
er auðvitað til fyrirmyndar, jafnvel
þótt enginn sé Bryn Terfel í þetta
sinn. bergsteinn@frettabladid.isÓ
vissa um hvað framtíðin ber í skauti sér er líklega
það sem þyngst hvílir á þeim sem fyrir fjölskyldum
eiga að sjá nú á tímum bankakreppu.
Sumar afleiðingar bankakreppunnar eru vissulega
komnar í ljós, til dæmis hækkandi vöruverð. Flest
heimili í landinu eru einnig skuldsett og hækkandi afborganir
setja mark sitt á heimilisbókhaldið og þá ekki síst í þeim tilvikum
að lán hafa verið tekin í erlendri mynt.
Miklu fleira er þó óljóst á þessum tímapunkti. Óvíst er að
einhverju leyti um afdrif sparifjár, séreignasparnað og jafnvel
greiðslna úr lífeyrissjóðum, svo eitthvað sé nefnt. Óvissa um
framtíð fjöldamargra fyrirtækja í landinu og þar með atvinnu
þúsunda einstaklinga er einnig mörgum þungbær.
Verkefni ríkisstjórnar Íslands eru því mörg og flókin. Margt
hefur verið sagt en óljóst er um efndir. Sparifjáreigendur hafa
verið róaðir með því að segja þeim að innstæður séu tryggðar,
sömuleiðis hefur séreignasparnaður verið sagður tryggður. Svör
til þeirra sem áttu sparnað sinn í ýmsum sjóðum bankanna hafa
verið óljósari en þeim hefur þó verið lofuð einhver fyrirgreiðsla.
Brýnt er að almenningur fái að finna fyrir efndum þessara
yfirlýsinga á eigin skinni sem allra fyrst.
Ekki er þó síður brýnt að ríkisstjórnin gangi fumlaust og af
öryggi til þess verkefnis að halda hjólum atvinnulífsins í landinu
gangandi. Slíkar aðgerðir þola enga bið enda eru þær forsenda
þess að þúsundir manna haldi vinnu sinni.
Gjaldeyrisþurrðin sem ríkt hefur að undanförnu hefur þegar
leikið atvinnulífið grátt. Það þolir því enga bið að greiða fljótt og
örugglega fyrir gjaldeyrisviðskiptum með því að veita gjaldeyri
inn á markaðinn með erlendu láni.
Ljóst er einnig að fjöldi fyrirtækja stendur frammi fyrir
gjaldþroti, komi ekki til lánafyrirgreiðslu af hálfu viðskipta-
banka. Brýnt er því að fyrirtæki sem hafa forsendur til að eiga
lífvænlega framtíð fái nauðsynlega fyrirgreiðslu til að þeim
verði fleytt yfir erfiðleikatímabilið sem nú stendur yfir.
Stýrivextir voru lækkaðir um 3,5 prósentustig í gær. Það var
vissulega skref en fjarri því að nóg sé að gert. Krafan hlýtur að
vera sú að stýrivextir á Íslandi séu sambærilegir við það sem
tíðkast í öðrum Evrópulöndum. Lækkun stýrivaxta úr 15,5 pró-
sentum í 12 prósent er vonandi aðeins byrjunin.
Hlutverk Seðlabanka Íslands er lögum samkvæmt að fram-
fylgja efnahagsstefnu ríkisstjórnarinnar. Ef ágreiningur er uppi
milli bankastjórnar Seðlabanka og ríkisstjórnar leikur því eng-
inn vafi á hver á að ráða för.
Stór hópur Íslendinga átti þess ekki kost að taka þátt í því
kapphlaupi sem kallað var góðæri. Íslensk stjórnvöld eru ábyrg
fyrir því að lágmarka áhrif bankakreppunnar á kjör þessa hóps.
Afleiðingar þess að hjól atvinnulífsins stöðvist eru atvinnumiss-
ir fjölda fólks. Eitt brýnasta verkefni ríkisstjórnarinnar er að
koma í veg fyrir að það gerist.
Grípa verður til aðgerða til að tryggja atvinnu.
Hjól atvinnulífs-
ins snúist
STEINUNN STEFÁNSDÓTTIR SKRIFAR