Fréttablaðið - 22.11.2008, Blaðsíða 30

30 22. nóvember 2008 LAUGARDAGUR
MÓTMÆLI Á AUSTURVELLI Við verðum einfaldlega að hætta að karpa um það hverjum vandinn sé að kenna. Hann er hvort eð er okkur öllum að kenna meira eða
minna. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
Þ
að var Þorláksmessa og
árið var 1968. Ég var 19
ára menntskælingur og
mér fannst tilveran bæði
óendanlega spennandi og
ógnvekjandi í senn. Það
var allsherjarverkfall í landinu og það
var haldinn verkfallsfundur í Sigtúni,
gamla sjálfstæðishúsinu, og síðan
farið í kröfugöngu sem átti að fara upp
Bankastrætið og Laugaveginn. Að
mati skipuleggjenda átti þetta ekki að
vera mikið mál því götunum tveimur
var alltaf lokað fyrir bílaumferð á Þor-
láksmessu. Þess vegna kom það okkur
á óvart þegar við rákumst á fylkingu
lögregluþjóna, sem náði yfir Banka-
strætið á móts við númer 0, fjögurra
manna djúpa. Við gengum upp að þess-
ari einkennisklæddu girðingu og þegar
við vorum komin innan seilingar létu
lögregluþjónarnir í fremstu röð högg-
in dynja á okkur með hnúum og vasa-
ljósum en að öllum líkindum ekki með
kylfum enda flestir eða allir þeirra
gott fólk.
Ég var við hliðina á Leifi Jóelssyni,
rauðhærðum komma og æskulýðsfylk-
ingarforkólfi. Hann var barinn í höf-
uðið með stóru vasaljósi af myndar-
legum lögregluþjóni sem bar
viðurnefnið kótiletta en í þá daga þóttu
kótilettur fínn matur. Leifur hlaut sár
á hvirfilinn og það blæddi reiðinnar
býsn úr honum. Ég fylgdi honum á
Hreyfilsstöðina við rætur Arnarhóls
og bað að hann yrði keyrður á slysa-
varðstofuna. Fyrstu viðbrögð voru
neitun vegna þess að hann myndi skíta
út bílinn með blóði sínu en fljótlega
stóð upp eldri maður og sagði: „Auð-
vitað keyri ég hann upp á slysavarð-
stofu, helvítis kommarnir ykkar.“
Þegar ég kom heim seint um kvöldið
settist ég niður og orti ljóð um atburði
dagsins. Ég var ofurliði borinn af til-
finningum, það man ég, en lítið man ég
af ljóðinu utan síðasta erindið sem var
svona:
Hugrekki vort okkar hrynjandi blóð
Þeirra högg sem veitt´engum grið
Verða stuðlar og rím sem við leggj-
um í ljóð
Um lífsins byltingu og frið.
Þetta var fyrir 40 árum, næstum
nákvæmlega 40 árum og við vorum
hnípin fátæk þjóð og áttum greinilega
í erfiðleikum með að skipta því litla
sem við áttum milli fólksins í landinu.
Og 40 árum síðar erum við hér og
nú, hnípin þjóð í vanda. Bankarnir
gjaldþrota og annað hvert fyrirtæki í
landinu á leið í þrot. Það er býsna
margt sem hefur gerst í sögu þessarar
þjóðar síðan á Þorláksmessu 1968 og
flest af því gott. Við lögðum hringveg-
inn, kláruðum Hallgrímskirkju og
ákváðum að láta hana standa. Við
fórum að láta til okkar taka í tónlist úti
í hinum stóra heimi. Við jukum frelsi í
viðskiptum og urðum flinkari að
ávaxta okkar pund. Og svo fórum við
fram úr okkur sjálfum, langt fram úr
okkur sjálfum.
Óheppnar útrásarhetjur – brigðult
regluverk
Það er áleitin spurning hvers vegna
bankarnir fóru á hausinn og við með
þeim ofan í skítinn. Einfalda svarið við
þessari spurningu er að bankakerfið
hafi vaxið hagkerfi þjóðarinnar yfir
höfuð. Flóknara svar er að við höfum
enn einu sinni lent í vanda vegna þess
að við sem þjóð eigum erfitt með að
fara að reglum sem aðrir setja okkur
og það sama eigi við um okkur sem
einstaklinga. Því hefur gjarnan verið
haldið fram að þessi anarkismi í sál-
inni á forfeðrum okkar hafi verið
ástæða þess að þeir tóku sig upp og
fluttust yfir á eyjuna fögru við ballar-
haf. Eitt er víst að einhverra hluta
vegna dugðu ekki þær reglur sem hafa
dugað öðrum þjóðum til þess að halda
íslensku hagkerfi, íslenskum bönkum
og íslenskum athafnamönnum innan
marka.
Þetta fór allt úr böndum og nú þegar
horft er til baka lítur það út, sem við
kölluðum útrás í augum útlendinga,
sem víkingur þar sem við fórum mik-
inn og víða og rændum og rupluðum,
ældum upp í gestgjafa okkar og sví-
virtum allt og alla. Þetta er ekki falleg
Höfuðlausn
Fyrir fjórum áratugum var íslenskt samfélag í vanda. Kári Stefánsson minnist þess að hafa fylgt félaga sínum alblóðugum upp á
slysavarðstofu, eftir að lögreglan lamdi hann í höfuðið með vasaljósi á verkfallsfundi. Enn á ný erum við í vanda. Kári telur skeyt-
ingarleysi um upplýsingaþörf fólksins lítið betra en barsmíðarnar fyrir 40 árum. En hvað er til ráða?
mynd og ég held að hún sé alröng.
Útrásarhetjurnar eru harðduglegt fólk
og eiga hrós skilið fyrir afköst en að
öllum líkindum ekki fyrir heppni. Nú
hefur það hins vegar orðið að þjóðar-
sporti að skammast út í þess pilta fyrir
óheppni þeirra og það er sjálfsagt í
lagi að skamma menn fyrir óheppni en
það skilar ekki miklu í þjóðarbúið.
Það sem brennur á okkur er hins
vegar sú staðreynd að regluverkinu,
sem átti að halda utan um starfsemi
bankanna og í gegnum hana utan um
fjárfestingar útrásarstrákanna, lánað-
ist ekki að sjá til þess að áhættan sem
þeir tóku væri á þeirra kostnað og
þeirra einna en ekki allrar þjóðarinn-
ar. Og þess vegna erum við í þeim
vanda sem síst skyldi.
Hættið að hlífa okkur
Hvað er þá til ráða? Við verðum fyrst
og fremst að læra af þessu. Einn lær-
dómurinn er sá að það er alltaf best að
rækta garðinn sinn heima hjá sér. Ef
fjárfestingar erlendis ganga ekki upp
skilja þær ekkert eftir í okkar samfé-
lagi. Ef fjárfestingar í íslensku sam-
félagi ganga ekki upp er alltaf sá
möguleiki fyrir hendi að úr rústum
þeirra megi byggja eitthvað nýtt og
betra. Útrásin var einfaldlega lang-
oftast fjárfesting erlendis á fé sem
var tekið að láni með veði í íslensku
samfélagi. Og þetta þótti okkur flott
meðan önnur samfélög lögðu mikið á
sig við að draga að sér fjárfestingar í
stað þess að hreykja sér yfir því að
þær færu annað.
Stjórnvöld verða að halda okkur vel
upplýstum um hvað gerðist og hvað sé
verið að gera í málunum. Það er réttur
okkar, óyggjandi, að fá upplýsingar
um það sem er að gerast meðan það er
að gerast. Málið er nefnilega forsend-
ur lífs okkar í þessu landi og okkar
afkomenda. Það er of seint að tilkynna
okkur þegar búið er að semja eða láta
okkur lesa um örlög okkar í Financial
Times.
Ég er ekki í nokkrum vafa um að
stjórnvöld eru að vinna í þessum
málum af heiðarleika, dugnaði og
útsjónasemi og ég er líka viss um að
flæðið er svona lítið í upplýsinga-
sprænunni vegna þess að stjórnvöld
vilja hlífa okkur við erfiðum stað-
reyndum. En þetta gengur bara ekki.
Við viljum enga miskunn. Við viljum
vita hvar við erum, hvert ferðinni sé
heitið og hvernig menn ætla að kom-
ast þangað. Við eigum rétt á því að
vita þetta og óvissan og þögn stjórn-
valda eru búin að baka ómælda reiði í
garð þeirra sem síst skyldi eða þeirra
sem eru að reyna að leysa vandann.
Þessi þögn og skeytingarleysi um
upplýsingaþörf fólksins er sínu verri
en hnefahögg og vasaljós fyrir 40
árum.
„Það var að flækjast fyrir mér“
Að vissu leyti minnir þessi þögn stórn-
valda á þær aðferðir sem skurðlæknar
á fyrri hluta síðustu aldar beittu í sam-
skiptum við sjúklinga. Sjúklingurinn
kom og var skoðaður og síðan skorinn
upp og vissi gjarnan ekki hvers vegna
eða við hverju.
Ég varð fyrir því þegar ég var
fimmtán ára að rífa á mér liðþófa á
hægra hné og lenti inni á spítala þar
sem ein af hetjum íslenskrar læknis-
fræði skar mig upp til þess að laga
þetta. Í þá daga var gert að liðþófum
með því að opna inn á liðinn og því
fylgdi rúmlega í allt að þrjár til fjórar
vikur. Í dag er þessi aðgerð hins vegar
gerð í gegnum liðsjá og menn geta
sippað og farið í parís nokkrum dögum
síðar. Slíkar hafa verið framfarir
læknisfræðinnar á síðustu fimmtíu
árum. Meðan ég var á spítalanum lá ég
á sex manna stofu og kynntist alls
konar karakterum sem deildu henni
með mér um lengri eða skemmri tíma.
Einn af þeim var maður milli tvítugs
og þrítugs sem var lagður inn vegna
kviðslits og skorinn upp. Nokkrum
dögum eftir aðgerðina staulaðist hann
í fyrsta skiptið fram á salerni og kom
til baka í miklu uppnámi. Hann hafði
greinilega gert uppgötvun sem honum
líkaði heldur illa. Hann hringdi á
hjúkrunarkonu. Á þeim tíma voru
allar hjúkrunarkonur konur og enginn
hafði heyrt heitið hjúkrunarfræðing-
ur, hvað þá fest það á pappír. Þegar
hjúkkan kom krafðist strákur þess að
fá að tala við lækninn sem hafði skorið
hann upp en hann hafði ekki sést síðan
á aðgerðardaginn. Seint og um síðir
kom skurðlæknirinn sem var eldri
maður með fingur eins digra og úlnlið-
irnir á mér. Hann gekk rakleitt að
rúmi stráks og sagði svo hátt að allir á
stofunni heyrðu: „Ég tók úr þér annað
eistað í leiðinni, það var að flækjast
fyrir mér í aðgerðinni.“
Rétturinn til að fylgjast með
Ég held að það skipti íslenska þjóð
miklu máli að hún vakni ekki eftir þær
efnahagslegu björgunaraðgerðir sem
stjórnvöld standa fyrir og átti sig á því
að það sé búið að fjarlægja úr henni líf-
færi án þess að hún hafi verið vöruð
við. Það má vera að það þurfi að fjar-
lægja úr okkur líffæri meðan á aðgerð-
unum stendur en við viljum ekki þurfa
að komast að því þegar við loksins
staulumst á fætur.
Við viljum treysta stjórnvöldum, við
erum í þeirra liði, við viljum fá að taka
þátt, við viljum fá að fagna þegar vel
gengur og ausa með stjórnvöldum
þegar gefur á bátinn. En til þess að svo
megi vera verða stjórnvöld að deila
með okkur öllu því sem þau vita, vilja
og ætla. Við getum tekið því, við eigum
rétt á því. Þetta á líka við þegar stjórn-
völd vita ekki. Við þurfum að vita það
svo við getum stutt þau í óvissunni.
Stjórnvöld þurfa líka það aðhald sem
felst í því að fólkið í landinu fylgist
með. Án þess aðhalds er hætta á því að
það sem rísi úr öskunni verði ekki
þjóðin sem slík heldur sukkið og svall-
ið í höndum þeirra sem gerðu út á veik-
leika hennar fyrir hrunið.
Eignarhald á fjölmiðlum landsins
gerir það að vísu að verkum að það er
erfitt að koma óbeygluðum fréttum af
ástandinu til fólksins í landinu. Það vill
nefnilega svo til að fyrir utan ríkisút-
varpið eru allir fjölmiðlar landsins í
eigu þeirra sem eiga hvað mest undir
því hvernig sagan er sögð. Ég er alls
ekki að halda því fram að eigendur
fjölmiðlanna séu viljandi að fikta í
sögu líðandi stundar en vegna þess
hvað þeir eiga mikið undir er á stund-
um erfitt að taka fjölmiðla þeirra
alvarlega.
Erum þar sem við erum
Við verðum einfaldlega að hætta að
karpa um það hverjum vandinn sé að
kenna. Hann er hvort eð er okkur öllum
að kenna meira eða minna. Sumir
kreistu þúsund milljarða út úr banka-
kerfinu, sem er glæpsamlega há upp-
hæð, aðrir dáðust að þeim fyrir það.
Og engum tókst að gera nokkurn skap-
aðan hlut við því. Við erum þar sem við
erum án tillits til þess hverjum það er
að kenna. En staðurinn sem við erum á
er vondur að flestra mati og við kom-
umst ekki á betri stað með því að troða
á sökudólgum. Við gerum það með því
að snúa saman bökum, þjappa okkur
saman, hlúa hvort að öðru, yrkja jörð-
ina, stunda sjóinn og gera út á hugvit
ungs fólks. Þetta kunnum við, þetta
getum við.
Eins og stendur er myrkur úti og það
eru alls konar skepnur í svölulíki fyrir
utan gluggann okkar með hávaða og
læti. Okkar verkefni er að hundsa þær
eða hrekja þær í burtu og einbeita
okkur að því að vinna okkur inn réttinn
til þess að halda því höfði sem á herð-
um okkar situr.
Höfundur er forstjóri Decode.
Ég held að
það skipti
íslenska
þjóð miklu
máli að hún
vakni ekki
eftir þær
efnahags-
legu björg-
unaraðgerðir
sem stjórn-
völd standa
fyrir og átti
sig á því að
það sé búið
að fjarlægja
úr henni líf-
færi án þess
að hún hafi
verið vöruð
við.