Fréttablaðið - 27.11.2008, Blaðsíða 30

30 27. nóvember 2008 FIMMTUDAGUR
Ber enginn pólitíska ábyrgð?
UMRÆÐAN
Jón Baldvin Hanni-
balsson skrifar um
pólitíska ábyrgð
Sjálfstæðisflokkurinn hefur verið ráðandi
afl í stjórnmálum á
Íslandi á lýðveldistím-
anum. Síðastliðin
sautján ár hefur flokk-
urinn farið með allt í
senn forsætisráðuneytið, fjár-
málaráðuneytið og stjórn Seðla-
bankans (í persónum tvegga
fyrrverandi borgarstjóra
Reykjavíkur). Þar með ber Sjálf-
stæðisflokkurinn óumdeilanlega
höfuðábyrgð á þeirri efnahags-
stefnu, sem nú hefur beðið algert
skipbrot.
Þegar minnt er á þessa stað-
reynd bregst formaður Sjálf-
stæðisflokksins og núverandi
forsætisráðherra við með því að
segja að það megi ekki perónu-
gera vandann. Meðan allt lék í
lyndi og góðærið ríkti (þótt það
væri að vísu mestan part tekið
að láni) þótti sjálfsagt að per-
sónugera dýrðina í persónu
Davíðs Oddssonar forsætisráð-
herra (1991-2004). En nú þegar
spilaborgin er hrunin og þjóðar-
búið er ein rjúkandi rúst er bann-
að að persónugera vandann. Þá
er ekkert Davíð að kenna, hvorki
sem forsætisráðherra né seðla-
bankastjóra. Þaðan af síður þykir
kurteislegt að persónugera vand-
ann í persónu varaformanns
flokksins og fjármálaráðherra
(1998-2006). Umræðan verður
samkvæmt þessu að fara fram
undir nafnleynd.
Hinn aldni hagspekingur Við-
reisnar, Jónas H. Haraldz, hefur
vakið athygli á því að allt frá því
að þáverandi forsætisráðherra
lagði niður Þjóðhagsstofnun í
einhverju bræðikasti árið 2002
hafi engin samræmd hagstjórn
verið í landinu. Með því á hann
við að stjórn ríkisfjármála (undir
forystu forsætis- og fjármála-
ráðherra) og stjórn peningamála
(undir forystu seðlabankastjóra)
eigi að haldast hönd í hönd.
Markmiðið með samræmdri hag-
stjórn er að stuðla að jafnvægi
og stöðugleika í hagkerfinu. Til
þess að fyrirtæki getið vaxið og
dafnað til lengri tíma litið, ekki
síst þau sem byggja
afkomu sína á útflutn-
ingi, verða þau að geta
reitt sig á stöðugleika
sjálfs gjaldmiðilsins
umfram allt annað.
Flestum dómbærum
mönnum ber saman um
að þetta hafi brugðist
hrapallega á undanförn-
um sex-sjö árum.
Heimsmet í útþenslu
ríkisbáknsins
Lítum fyrst á ríkisfjármálin.
Vegna stórvirkjana fyrir austan
og nýrrar álbræðslu í tengslum
við þær var þanþol hagkerfisins
spennt til hins ýtrasta. Þessar
stórframkvæmdir höfðu í för
með sér innstreymi erlends láns-
fjár sem nam allt að þriðjungi
þjóðarframleiðslunnar, auk þess
sem boginn var spenntur til hins
ýtrasta á vinnumarkaðnum. Til
þess að aftra þenslu og viðhalda
stöðugleika þurfti ríkisstjórnin
að stíga á bremsurnar og draga
úr framkvæmdum og neyslu á
öðrum sviðum á sama tíma. Það
gerði hún ekki. Þvert á móti, rík-
isstjórnin kynti með ríkisfjár-
málastefnu sinni undir þenslunni.
Í framhaldi af einkavæðingu
bankanna, sem þegar í stað hófu
harða samkeppni um markaðs-
hlutdeild inn- og útlána, hækkaði
ríkisstjórnin veðmörk fasteigna-
lána. Þar með hratt hún af stað
svokallaðri fasteignaverðsbólu,
sem kynti enn frekar undir verð-
bólgu. Útlánaþenslan hækkaði
enn frekar verð fasteigna sem
aftur varð andlag aukinnar
skuldsetningar. Með þessum
hætti kyntu stjórnvöld undir
skuldsetningu fyrirtækja og
heimila með alvarlegum afleið-
ingum síðar meir, eins og nú
hefur komið á daginn.
Þess ber líka að geta sem vel
er gert. Svo sem vera bar notaði
fjármálaráðherra hluta af sívax-
andi tekjustreymi í ríkissjóð af
sívaxandi viðskiptahalla til að
greiða niður skuldir ríkissjóðs.
En þenslan var orðin svo mikil
að ríkisgeirinn þandist stjórn-
laust út, enda öll aðhaldssemi
látin lönd og leið. Ráðuneyti og
stofnanir bókstaflega tútnuðu út
sem aldrei fyrr. Opinberi geirinn
stækkaði úr um 36% af lands-
framleiðslu í allt að 48%, á fáein-
um árum. Þetta hefur verið kall-
að heimsmet í útþenslu
ríkisbáknsins undir handleiðslu
forsætis- og fjármálaráðherra
Sjálfstæðisflokksins. Man ein-
hver eftir slagorðinu um báknið
burt? Var einhver að tala um
stefnufestu? Þessu til viðbótar
voru skattar lækkaðir á fyrir-
tæki og fjármagnseigendur, sem
jók enn á þensluna. Með því að
láta persónuafsláttinn til frá-
dráttar tekjuskatti einstaklinga
standa í stað í verðbólgunni var
skattbyrði hinna verst settu hins
vegar aukin um leið og kerfi
almannatrygginga var látið
drabbast niður með flóknum og
fáránlegum skerðingarákvæð-
um. Heildarniðurstaðan var eftir
sem áður sú að opinberi geirinn,
þ.e. ríki og sveitarfélög, voru á
fullu við að kynda undir þenslu
og skuldsetningu þjóðarbúsins.
Og ekki bætti peningamála-
stjórnin úr skák. Árið 2001 setti
Seðlabankinn sér verðbólgu-
markmið upp á 2.5% með vik-
mörkum. Skemmst er frá því að
segja að þessi markmiðssetning
náðist aldrei nema skamma hríð
á tímabili. Reyndar hefur Seðla-
bankinn verið víðs fjárri því að
ná yfirlýstum markmiðum sínum
sem eitt út af fyrir sig hefur
dregið úr trúverðugleika hans.
Seðlabankinn hefði átt að vera
sérstaklega vel á verði gagnvart
útlánaþenslu bankanna í fram-
haldi af einkavæðingu þeirra.
Margir bentu á það frá upphafi
að bankinn ætti að auka bindi-
skyldu viðskiptabankanna til
þess að draga úr útlánagetu
þeirra. Seðlabankinn gerði þver-
öfugt. Hann lækkaði bindiskyld-
una og ýtti þar með undir
þensluna. Seðlabankanum er líka
skylt að hafa nákvæmt eftirlit
með lausafjárstöðu bankanna,
sem er þýðingarmikið öryggisat-
riði, en á því hefur verið alvar-
legur misbrestur eins og sér-
fræðingar hafa bent á.
Peningamálastjórn í molum
Það var þó fyrst og fremst hinn
hraði vöxtur bankakerfisins í
kjölfar einkavæðingarinnar sem
átti að vera Seðlabankanum sér-
stakt áhyggjuefni. Bankakerfið
er sagt hafa þanist út frá því að
hafa verið í kringum þriðjung
landsframleiðslu fyrir einka-
væðingu upp í það að vera undir
lokin orðið tólffalt íslenska hag-
kerfið. Löngu áður en þessi
ofvöxtur hljóp í bankakerfið,
beint fyrir framan nefið á Seðla-
bankanum, átti bankinn að grípa
í taumana. Annað hvort með því
að auka gjaldeyrisforða sinn,
þannig að hann gæti talist trú-
verðugur miðað við skuldbind-
ingar viðskiptabankanna, (sem
hefði trúlega reynst okkur
ofviða); eða með því að knýja
einhvern bankanna, og þá helst
þann stærsta þeirra, til þess að
flytja höfuðstöðvar sínar erlend-
is, þar sem hann hefði starfað í
skjóli öflugri seðlabanka og þar
með dregið úr áhættu íslenska
ríkisins (les: skattgreiðenda).
Seðlabankinn gerði hvorugt,
þrátt fyrir viðvaranir dómbærra
manna innanlands og erlendis.
Seðlabankastjóri ber fram þær
málsbætur að hann hafi í febrú-
ar á þessu ári varað bæði ríkis-
stjórn og stjórnendur viðskipta-
bankanna við yfirvofandi
hættuástandi. Svarið við því er
að Seðlabankinn átti löngu áður,
ekki aðeins að hafa varað aðra
við, heldur hefði hann átt að
grípa til ráðstafana í tæka tíð til
að draga úr þeirri áhættu sem
viðskiptavinum bankanna og
þjóðarbúinu í heild stafaði af
skuldsetningu þeirra.
Margir hafa orðið til þess að
benda á að stýrivaxtahækkun
bankans gat ekki skilað miklum
árangri við ríkjandi aðstæður.
Bæði er að langtímalán t.d. á
húsnæðismarkaði eru verð-
tryggð og með föstum vöxtum
svo að hækkun stýrivaxta hefur
lítil áhrif á þeim markaði til
skamms tíma. Aðgengi fólks og
fyrirtækja að erlendum lánum á
lágum vöxtum fyrir milligöngu
viðskiptabankanna var á sama
tíma nær takmarka laust. Hins
vegar hafði hækkun stýrivaxta
Seðlabankans fyrirsjáanleg og
óæskileg hliðaráhrif. Hinn mikli
vaxtamunur milli Íslands og ann-
arra landa vakti athygli gjald-
miðla- og vaxtamunarbraskara,
sem eygðu von um skjótfenginn
gróða með kaupum á íslenskum
vaxtabréfum. Innstreymi
erlends fjármagns varð til þess
að hækka gengi krónunnar langt
umfram langtímajafnvægis-
gengi.Hátt gengi krónunnar örv-
aði innflutning, jók á skuldsetn-
ingu fyrirtækja og heimila og
magnaði viðskiptahallann.
Heildaráhrifin af peninga-
málastjórnun Seðlabankans voru
því í reynd þveröfug á við yfir-
lýsta stefnu. Með þessari stefnu
var gengisstöðugleika fyrirsjá-
anlega stefnt í voða, auk þess
sem kynt var undir neysluæði,
viðskiptahalla og skuldsetningu.
Undir lokin voru íslensk heimili
orðin hin skuldsettustu í heimin-
um.
Þetta var hagkerfi sem bar öll
ytri merki óstöðugleika og jafn-
vægisleysis. Ríkisstjórn og
Seðlabanki höfðu í sameiningu,
vegna skorts á samræmdri hag-
stjórn, búið til falska velmegun
sem var mestan part fengin að
láni. Það mátti lítið út af bera til
þess að spilaborgin hryndi. Um
leið og lánalínur erlendra banka
brugðust, í kjölfar hinnar amer-
ísku bankakreppu, sem nú er
orðin alþjóðleg, hrundi spila-
borgin. Sérstaða Íslands í þess-
ari bankakreppu er sú að fjár-
málakerfi þjóðarinnar í heild
hrundi til grunna og að gjaldmið-
illinn sjálfur var í frjálsu falli,
uns hann brotlenti með ósköp-
um.
Þetta er niðurstaðan af þeirri
efnahagsstefnu, sem Sjálfstæð-
isflokkurinn ber höfuðábyrgð á
sl. sautján ár. Það er ekki bara að
forsætis- og fjármálaráðherrum
flokksins, item seðlabankastjóra,
hafi verið mislagðar hendur. Þeir
skilja beinlínis við hagkerfið í
rjúkandi rúst eins og það hafi
lent í stríðsátökum eða náttúru-
hamförum. Þar með er Sjálf-
stæðisflokkurinn orðinn að pólit-
ísku þrotabúi, sem ætti sjálfur
að sjá sóma sinn í að óska eftir
greiðslustöðvun og gjaldþrota-
meðferð. Ella verða kjósendur
að taka af honum ómakið.
Höfundur starfaði með Sjálfstæð-
isflokknum í ríkisstjórn 1991-95.
JÓN BALDVIN
HANNIBALSSON
En þenslan var orðin svo mikil
að ríkisgeirinn þandist stjórn-
laust út, enda öll aðhaldssemi
látin lönd og leið. Ráðuneyti
og stofnanir bókstaflega
tútnuðu út sem aldrei fyrr.
Opinberi geirinn stækkaði úr
um 36% af landsframleiðslu
í allt að 48%, á fáeinum árum.
UMRÆÐAN
Lilja Þorkelsdóttir, Katrín Þor-
grímsdóttir og Soffía Einars-
dóttir skrifa um vinnumark-
aðinn
Gífurlegar breytingar hafa átt sér stað á vinnumarkaði og
möguleikum til náms undanfarin
ár. Dregið hefur úr þeim viðhorf-
um til starfa sem áður voru við-
tekin, þ.e. að fólk finni sér starfs-
vettvang og haldi sér þar án
mikilla breytinga. Í dag er litið
svo á að starfsferill sé þróun sem
hefjist snemma á ævinni og sé í
stöðugri mótun út ævina. Nú
þykir sjálfsagt að einstaklingar
skipti um starfsvettvang oftar en
einu sinni á starfsferlinum og
sæki sér sí- og endurmenntun til
að fylgja þessari þróun eftir.
Í flóknu nútímasamfélagi hafa
breytingar á atvinnumarkaði og
örar tækniframfarir gert það að
verkum að starfsþróun einstakl-
inga er ekki eins fyrirsjáanleg og
áður. Möguleikar til að skipta um
starf og bæta við sig menntun til
nýrra starfa hafa tekið miklum
breytingum. Mikið framboð er af
námsleiðum til að bæta ofan á
fyrra nám sem gefa tækifæri á
að víkka út starfssviðið. Framboð
á námi fyrir einstaklinga með
litla eða enga formlega menntun
hefur einnig aukist mikið.
Gott aðgengi að náms- og
starfsráðgjöf er mikilvægt fyrir
alla þá sem standa frammi fyrir
ákvarðanatöku um nám eða starf.
Hluti af verksviði náms- og
starfsráðgjafa er að aðstoða ein-
staklinga við að kortleggja áhuga
sinn, skoða eigin viðhorf og gild-
ismat. Vel ígrundað náms- og
starfsval eykur líkur á meiri
starfsánægju og betri lífsgæð-
um. Rannsóknir hafa sýnt fram á
það að öflug náms- og starfs-
fræðsla ásamt náms- og starfs-
ráðgjöf dregur úr hættunni á
brotthvarfi úr námi.
Eitt meginhlutverk Náms-
flokka Reykjavíkur er að fylgja
eftir félagslegri menntunar-
stefnu Reykjavíkurborgar en í
henni felst meðal annars að
aðstoða borgarbúa, einkum þeim
hópi fólks sem minnsta formlega
menntun hefur, að finna nám og
störf við hæfi. Liður í því er að
bjóða Reykvíkingum upp á náms-
og starfsráðgjöf og starfa nú
fjórir náms- og starfsráðgjafar á
vegum Námsflokka Reykjavíkur
við það verkefni. Þeir sinna
náms- og starfsráðgjöf á öllum
þjónustumiðstöðvum Reykjavík-
ur. Stendur þessi þjónusta öllum
Reykvíkingum til boða.
Höfundar eru náms-
og starfsráðgjafar.
Þitt að velja,
okkar að styðja
Aðgengilegt uppflettirit fyrir
þá sem vilja glöggva sig á efni
Biblíunnar og lykilpersónum
hennar. Bókin varpar ljósi á
tilurð þessa mikilvægasta rits
vestrænnar menningar og
hvernig það hefur fengið á sig
þá mynd sem við þekkjum nú
á dögum.
bók bókanna