Tíminn - 19.02.1982, Síða 1

Bfaðauki lí um
^nnuhreyfinSS1"-
Texti: Atli og Skafti
Myndir: Gudjón
Föstudagur 19. febrúar 1982
■ Á aldarafmæli sam-
vinnuhreyfingar á Islandi
og á 80 ára af mæli heildar-
samtaka hennar>
Sambands íslenskra sam-
vinnufélaga, er við hæfi að
litast um og hugleiða hvað
áunnist hefur og hvar
hreyfingin er stödd á
merkum timamótum, um
leið og horft er fram á veg
til nýrra verkefna. Timinn
óskaði eftir því við Val
Arnþórsson, stjórnarfor-
mann Sambands íslenskra
samvinnufélaga, að hann
ræddi ýmsa þætti þessa
efnis við okkur, þótt engu
verði á neinn hátt gerð
ýtarleg skil í stuttu spjalli.
Fyrst báðum við Val að
rifja upp með okkur þær
aðstæður, sem ríkjandi
voru í íslensku þjóðféiagi
við stofnun fyrstu kaupfél-
aganna.
„Hér er aö sjálfsögöu um svo
stórt sögulegt viöfangsefni aö
ræöa, aö þvi veröa engin viöhlít-
andi skil gerö i stuttu blaöaviö-
tali. Viö getum hins vegar reynt
aö lita aðeins á megindrætti
þeirrar myndar, sem þá blasti
við. Þjóöernisleg og menningar-
leg endurreisn íslendinga var
hafin af fullum krafti undir for-
ustu góöra manna eins og Skúla
Magnússonar, Fjölnismanna og
Jóns Sigurössonar. Þeir og fjöl-
margir aörir börðust fyrir póli-
tisku og efnahagslegu frelsi
Islendinga. Ennþá voru
tslendingar þó ekki annaö en
hnipin smáþjóð i miklum vanda.
Verslunarfrelsi haföi veriölögleitt
en var ekkert i reynd. Verslunin
var ennþá i höndum erlendra
kaupmanna eöa Selstöðukaup-
manna, sem skömmtuöu þjóöinni
lágt verð fyrir útflutningsvörur
og ákvaöu hátt verö á innfluttum
kringum 1870. Þau náöu mikilli
útbreiöslu, en reistu sér fljótlega
hurðarás um öxl meö skuldasöfn-
un, sem varð þeim öörum fremur
aö aldurtila. Úr þessum jarövegi
mikilla pólitiskra átaka spratt
samvinnuhreyfingin sem tæki al-
mennings til þess aö taka versl-
unarmálin i eigin hendur og
hnekkja erlendu valdi. I þessu
efni uröu samvinnufélögin mjög
þýðingarmikil, þótt fleiri öfl legöu
þar vissulega hönd á plóginn.
— Hver voru helstu baráttu-
málin I fyrstu og hvaöa breyting
veröur nú á verslunarháttum i
landinu?
„Baráttumálin voru aö sjálf-
sögöu mörg, en samvinnumenn
settu sér strax i upphafi þaö
meginmarkmiö, sem siðan hefur
gengiö sem rauöur þráöur i gegn-
um allt samvinnustarf á tslandi,
en þaö var aö skapa sannviröi
vöru og þjónustu. Kaupfélögin
lögöu á þaö áherslu, sem þau
jafnan hafa gert siöan, aö menn
fengju sannviröi fyrir fram-
leiösluvörur sinar og greiddu
sannviröi fyrir aöfluttar vörur.
Jafnframt lögöu kaupfélögin, eins
og þau hafa jafnan gert siöan,
mikla áherslu á vöruvöndun,
þannig að betri framleiösla
renndi nýjum stoöum undir bætt-
an efnahag. Þetta haföi strax
veruleg áhrif og þótt vissulega
gæfi oft á bátinn hjá samvinnu-
félögunum á fyrstu áratugunum
höföu þau þegar mikil áhrif til
bættrar efnahagslegrar afkomu,
auk þess sem þau uröu eitt helsta
baráttutækiö I þvi aö gera versl-
unina islenska.
Þá má ekki gleyma baráttu
félaganna fyrir þvi aö fræöa al-
menning um verslunarmál al-
mennt, þannig aö þjóðin mætti
öölast sem bestan skilning á þýö-
ingu góörar verslunar, en þetta
aftur styrkti grundvöllinn fyrir
baráttu Islendinga fyrir innlendri
verslun. Einn liöur I þessari
fræöslustarfsemi var sá, aö sam-
vinnufélögin lögöu mikla áherslu
strax i upphafi á baráttu gegn
skuldasöfnun, en skuldasöfnun
■ Valur Arnþórsson
I dag og þau voru I öndverðu.
Efnahagslegt og félagslegt rétt-
læti almenningi til handa er
grunntónn samvinnuhreyfingar.
Barátta fyrir þeim verömætum
tekur aldrei enda. Baráttan fyrir
varöveislu efnahagslegs og
félagslegs sjálfstæöis tslendinga
heldur áfram og tekur aldrei
enda. Þaö er i eöli samvinnu-
hreyfingar aö leggja
styrka hönd á plóginn i baráttu
fyrir þessum verömætum. Atök
um skiptingu þjóöarauösins halda
endalaust áfram. Samvinnu-
hreyfingin vill aö þjóöarauöurinn
sé almannaeign fremur en aö fáir
eigi mikiö og flestir litiö. Sam-
kvæmt eöli sinu boöar samvinnu-
hreyfingin þjóöinni samhygö,
samhjálp og samvinnu. Fjöl-
margt Úeira mætti nefna sem
dæmi um þá staöreynd, aö eöli
samvinnuhreyfingarinnar er ó-
breytt frá þvi sem var i öndveröu
en jafnframt sýna þessi dæmi þá
staöreynd, aö eöli samvinnu-
hreyfingarinnar er þess efnis aö
hún á erindi viö þjóöina á hverj-
um tíma.”
— Hver er staöa hreyfingar-
innar i þvi hagkerfi, sem nú er viö
lýöi i landinu?
„Svo sem kunnugt er búa
lendingar viö blandaö hagkerfi
þar sem saman fer rikisrekstur i
verulegum mæli, ýmis konar
einkarekstur, rekstur hluta-
félaga, sameignarfélaga og siöast
en ekki sist samvinnufélaga. Lýö-
ræöisskipulag er tslendingum i
blóö borið frá fornu fari og þaö
má fullyröa, aö samvinnuskipu-
lagiö falli lang best aö lýöræöis-
hugmyndum tslendinga af þeim
rekstursformum, sem viö lýöi eru
i landinu. Rikisreksturinn er i
raun ákaflega ólýöræöislegur og
fjarri fólkinu. I einkarekstri og
hlutafélögum ræöur fjármagniö
feröinni og almenningur hefur
engin bein áhrif á stefnumótun
eöa starfsaöferöir þessara
rekstursforma. Samvinnufélögin
eru hins vegar öllum opin og þar
hefur hver einstaklingur eitt at-
kvæöi burtséðfrá efnahag sinum.
,, Framtíðarstarfið verði í
traustum farvegi sem fram-
hald af fortíð og nutíð”
— Rætt við Val Arnþórsson, stjórnarformann
Sambands íslenskra samvinnufélaga
vörum. Menn reyndu ýmsar aö-
ferðir til þess aö bæta hag sinn
gagnvart versluninni. Strax um
aldamótin 1800 stofnuöu menn
félög, sem siöar hafa verið nefnd
verökröfufélög, en hlutverk var
þaö aö semja fyrir einstakar
sóknir, hreppa eöa jafnvel heil
héruö viö kaupmenn um verö á
framleiösluvörunum annars
vegar og innfluttu vörunum hins
vegar. Verökröfufélögin náöu um
hriö árangri, sem fljótlega varö
þó litill vegna samtaka kaup-
manna um aö vinna gegn þeim.
Verslunarhlutafélögin voru mjög
merkileg tilraun af hálfu
tslendinga til þess aö taka málin 1
eigin hendur. Þau risu og hnigu á
tiltölulega skömmum tima I
var oft og einatt sá klafi, sem batt
menn fasta viö óhagstæö viöskipti
kaupmanna. Barátta samvinnu-
félaganna gegn skuldaverslun
var þvi beinlinis liöur i baráttunni
fyrir efnahagslegu frelsi lands-
manna.
Þaö má þvi fullyröa, aö veruleg
breyting varö a' verslunarháttum
þegar við tilkomu samvinnufélg-
anna en vissulega áttu þau viö
erfiöleika aö striöa. Félögin störf-
uöu meö pöntpnarfélagssniöi og
söfnuöu þvi engu fé i sjóöi til
tryggingar gagnvart framtiöinni.
Utanaökomandi áföll gátu oröið
þeim nærri aö aldurtila. Fram-
sýnir forustumenn samvinnu-
manna sáu, aö viö svo búiö mátti
ekki standa og 1906 beittu sam-
vinnumenn I Eyjafirði sér fyrir
grundvallarbreytingu i skipulagi
samvinufélaganna. Horfiö var frá
pöntunarfélagsfyrirkomulaginu
en I þess stað tekið.upp aö selja
vörur úr opinni sölubúö á gang-
veröi hvers tima. Þeim hluta
vöruverösins, sem var umfram
þarfir, var skilaö aftur til félags-
mannanna I árslok, en þá var
jafnframt tekiö upp aö leggja
hiuta endurgreiöslunnar i stofn-
sjóö til tryggingar framtiöar-
rekstri félagsins. önnur sam-
vinnufélög i landinu tóku fljótlega
upp þetta skipulag, sem varö afl-
vaki þeirrar miklu uppbyggingar,
sem samvinnufélögin fljótlega
hófu um land allt, þjóöinni allri
tilmikils framdráttar.
Fjölmargt fleira mætti nefna
varöandi þá breytingu, sem varö
á verslunarháttum i landinu viö
tilkomu samvinnufélaganna, en
þetta veröur látiö nægja aö
sinni.”
— Nú eru ttmar breyttir og
verslunin komin á innlendar
hendur. Er eöli samvinnu-
hreyfingarinnar þá enn hiö sama
og var?
„Timarnir eru aö sjálfsögöu
gjörbreyttir frá þvi sem var viö
upphaf samvinnuhreyfingar i
landinu. Verslunin er i aðalatriö-
um I höndum Islendinga sjálfra
og ekki fyrirsjáanleg nein meiri-
háttar breyting i þeim efnum.
Stefnumiö og eöli samvinnu-
hreyfingar eru þó alveg þau sömu
Samvinnufélögin falla þvi beint
aö lýöræöishugm y ndum
tslendinga og eiga þvi fullan rétt
á sér i frjálsu samfélagi á hverj-
um tima sem valkostur og sam-
keppnisaðili milli annars vegar
rikisreksturs og hins vegar kapi-
talisma.”
— Félagsleg deyfð er öllu
félagslifi i landinu mikiö á-
hyggjuefni. Hvernig hefur sam-
vinnuhreyfingin snúist viö þessu?
„Þaö blandast vist engum hug-
ur um, aö félagsleg deyfö hefur
vaxiö meö þjóöinni samfara betri
Sjá næstu síðu