Tíminn - 21.02.1982, Blaðsíða 9

Sunnudagur 21. febrúar 1982
9
„Einn hinn besti og vissasti
vísir til sjálfsforræðis”
'■ Um þessar mundir eöa nán-
ara tiltekið 20. þ.m. er elzta
starfandi kaupfélagið i landinu
100 ára. Samvinnuhreyfingin
hyggst minnast þess afmælis á
margvislegan hátt.
Aður en Þingeyingar ruddu
brautina með stofnun Kaup-
félags Þingeyinga voru lands-
menn búnir að gera allmargar
tilraunir til samvinnuverzlunar
með ýmsum hætti og oft náð
verulegum árangri. Allar höfðu
þessar tilraunir farið út um þúf-
ur. Þær höfðu þó eigi að siður
hvatt menn til að halda áfram
og reyna betur. Þannig byggði
Kaupfélag Þingeyinga á nokk-
urri reynslu sem hefur vafalitið
reynzt þvi veganesti og kennt
stofnendum þess, hvað bæri að
gera og hvað bæri að forðast.
Vafasamt er, að þessar til-
raunir hefðu veriðgerðar og það
hvaðeftir annað ef sá Islending-
ur, sem áhrifamestur var á 19.
öldinni, Jón Sigurðsson forseti,
hefði ekki hvatt landa sina lög-
eggjan til að efla félagsskap um
verzlunina.
Eitt fyrsta verk Jóns Sigurðs-
sonar eftir að hann hófst til for-
ustu var að berjast fyrir
verzlunarfrelsi. Um þetta mál
fjölluðu itarlegar ritgerðir hans
i Nýjum félagsritum á árunum
1843, 1844 og 1845. Þessi barátta
Jóns átti rikan þátt i þvi, að Is-
lendingar fengu verzlunarfrelsi
1855.
Það gekk hægt hjá Islending-
um i fyrstu að hagnýta sér
verzlunarfrelsið. örfáir kaup-
menn komu til sögu og nokkrar
tilraunir voru gerðar til sam-
vinnuverzlunar. Jón Sigurðsson
taldi alltof mikinn hægagang á
þessum málum.
I Nýjum félagsritum 1872
fjallar aðalritgerð Jóns þvi um
þessi málefni. Hún nefnist: Um
verzlun og verzlunarsamtök.
Þar lýsir hann þvi hörmungar-
ástandi sem enn riki i verzlun-
inni. Jafnframt dregur hann
saman yfirlit um allar helztu til-
raunir sem bændur hafa gert til
að koma á samvinnuverzlun.
1 lok ritgerðarinnar hvetur
Jón Sigurðsson landa sina ein-
dregið til að efla slik samtök og
svarar jafnframt þeirri gagn-
rýni sem haldið hafði verið uppi
gegn slikum samtökum.
Það er ekki óeðlilegt á þessum
timamótum að rifja upp svör
forsetans við þessari gagnrýni.
Verzlunarfélög
og kaupmenn
Jón Sigurðsson vikur fyrst að
þeirri gagnrýni, að verzlunar-
félögin muni útrýma kaup-
mönnum og kaupstöðum en
talsvert bar þá á þeirri mót-
báru. Hann segir:
„Menn geta sagt, að þessi
félög séu til þess að eyðileggja
alla kaupmenn, alla fasta
verzlun i landinu, alla kaup-
staði, og undireins og félögin
dragi alla verzlun undir sig, þá
leiði þau til þess, að gjöra alla
bændur að kaupmönnum, eða
með öðrum orðum: að gjöra
alla verzlun landsins að vit-
leysu, þvi enginn bóndi geti ver-
ið kaupmaður jafnframt, eptir
þvi sem nú hagar til, nema til
þess að skemma hvorttveggja
bæði fyrir sér og landinu. Þetta
er ekki ósennilega talað, ef það
væri svo hætt við að sú aðferð,
yrði höfð, sem leiddi i þessa
stefnu: en hér er ekki hætt við
þvi. Sú stefna, sem verzlunar-
félögin taka, er aö oss virðist
allt öðruvisi og hættulaus. Það
er nú fyrst, að ekki er að gjöra
ráð fyrir að allir menn, hver
einn einstakur, gangi i þessi
verzlunarfélög: þar munu æfin-
lega verða nógir eptir handa
kaupmönnum, þeim sem hafa
lag á að koma sér betur eða gefa
betri prisa, að vér ekki nefnum
hina, sem eru skuldbundnir með
árgjaldi til að verzla við kaup-
menn æfilángt alla æfi sina. Þar
næst má gjöra ráð fyrir, að
félögin verði ýmsum breyting-
um undirorpin, svo að þau
stækki nokkuð stundum, en
minki aptur stundum, sameini
sig stundum, en klofni aptur
stundum. Enn má og gjöra ráð
fyrir að margir verði þeir, sem
þyki óhættara að verzla við
vissan kaupmann, en að bendla
sig við félag i þvi efni”.
Hagnaður
allrar alþýðu
Jón Sigurðsson segir, að óhjá-
kvæmilegt sé, að verzlunarfélög
ráði sér forstöðumann og starfs-
menn. Að sjálfsögðu fylgi þvi
kostnaður. Siðan segir hann:
„Það geta menn og sagt, að
þegar félagsverzlanir fari fram
á þennan hátt, sem hér er gjört
ráð fyrir, þá sé ekki liklegt að
félögin geti selt eða keypt með
betri kjörum en kaupmenn en ef
félögin ekki geti það, þá sé ekk-
ert gagn i þeim: aptur á móti ef
þau geti það, þá eyðileggi þau
kaupmennina, og þegar það sé
búið, þá einoki þau allt landið,
ver en nokkurntima áður. Þegar
menn tala á þennan hátt, þá gá
menn ekkert að þvi að ef svo
væri, að kaupmenn seldi og
keypti með sama verði og félög-
in — sjálfsagt með þvi fororöi,
aðfélögunum væri vel stjórnað,
og hvorirtveggja flytti jafn-
góðan varning — þá væri þetta
einmitt félögunum að þakka,
þvi kaupmanna væri annað-
hvort nauðugur einn kostur, að
halda til jafns við félögin i öllum
kaupum og sölum, eða að verða
af allri verzlun: eða að öðrum
kosti hefði hann þá liklega von
um að geta sligað félagið með
þvi að yfirbjóða það, — eins og
Höpfner gerði ráð fyrir að fara
með Gránufélagið i fyrra — og
hugsaði sér svo að vinna upp á
eptir það sem hann yrði að
leggja i sölurnar i bráð. Sá
hagnaður, sem félagsmenn hafa
á þessu, og ekki einúngis félags-
menn, heldur öll alþýða, hún er
þvi félögunum að þakka; en þá
er ekki þar með búið, heldur er
það einnig félögunum að þakka
að verzlanin verður öll fjörugri
og hagkvæmari samgaungur
tiðari, vörur meiri og betri, að-
sókn meiri, og — það sem mest
er vert — kunnátta landsmanna
meiri bæði i verzlunarefnum og
i öllu þvi, sem snertir þeirra
efnahag- og atvinnu, en þar
undir er komin öll þeirra fram-
för i veraldlegum efnum, og vér
getum bætt við — enda i andleg-
um efnum, þvi sá sem ekki hefir
nein úrræði fyrir vanefna sakir
að leita sér neinnar menningar,
hanngetur ekki átt von á mikilli
mentun”.
Aö hafa prisana
i hendi sér
Jón Sigurðsson heldur áfram:
„Þessvegna er það mjög mik-
il skammsýni og eintrjánings-
skapur, að lita allajafna
einúngis á „prisana”, sem
manni eru boðnir af öðrum, en
gæta ekkert að hinu, hver mun-
ur er á að hafa ekkert vald á
■neinum prisum sjálfur, hvorki i
hönd né úr og ekki hafa neina
minnstu hugmynd um, hvernig
prisarnir ætti að vera ef þeir
væri réttir, ellegar á hinu, að
hafa alla prisa i hendi sér bæði
að og frá, og vita þar að auki
hverir réttir og sannir prisar
■ Jdn Sigurðsson, forseti
eru, þvi þetta geta félagsmenn
vitað og eiga að vita, þegar þeir
hafa verzlun sina saman, og
hyggja að ráði sinu og félagsins
einsog skynsamir og greindir
menn. Það er þetta sjálfsfor-
ræði i öllum verzlunarefnum,
sem er aðalgagn af verzlunar-
félögunum, og sem er margra
peninga virði. Enginn ætti að
geta metið það eins og vér Is-
lendingar, sem höfum svo þrá-
faldlega orðið að missa
nauðsynja • vorra ár eptir ár,
láta oss lynda úrþvætti úr öllum
varningi, sem enginn vildi nýta
annarsstaðar og engum þótti
boðlegur, taka á móti skemmdri
matvöru, maðkaðri og fullri af
allskonar óþrifum, og þakka
fyrir að fá heldur þetta en ekki
neitt.og segja með manninum
sem keypti sér brennivins-
dregg: „spyrjum ekki að hvað
það kostar, þökkum guði það
fæst!” — Þvi betur sem vér
styrkjum verzlunarfélögin þvi
hægra eigum vér með að fá allt
það sem vér þörfnumst, valið
eptir skynsamlegum óskum og
þörfum sjálfra vor, og þar að
auki með svo góðu verði sem að
likindum er að fá: þá getur og
öll alþýða haft færi á hver sem
tekur þátt i félögunum og lætur
sér um það hugað að komast
niður i hinu sanna verðlagi á
hverjum hlut sem er, að þekkja
vörur og vörugæði og i öllum
greinum að geta hagað sér
skynsamlega i verzlun sinni, i
stað þess að renna öldúngis blint
1 sjóinn, að kalla má, einsog
hingað til”.
Einokunarhættan
Jón Sigurðsson vikur aftur að
þeirri grýlu að verzlunarfélögin
geti leitt til einokunar og segir:
„Vér verðum enn að fara
nokkrum orðum um þann ótta,
sem sumir þykjast hafa, að ef
verzlunarfélögin yrði drottn-
andi þá mundu þau einoka
verzlunina miklu ver en nokkur
kaupmaður nú.þvi opt heyra
menn það á Islandi að enginn sé
verri blóðsuga á löndum sinum i
kaupum og sölum heldur en
tslendingar, þeir sem gefi sig að
verzlun. Vér skulum nú ekkert
orðlengja um þann vitnisburö,
— hver veit nema hann sé vottur
um, að Islendingar hafi meiri
gáfurtil verzlunar en lærimeist-
arar þeirra, þegar þeir fá að
njóta sin? — en vér getum
einúngis sagt, að hvort sem
nokkuð væri hæft i honum eða
ekki þá getur hann ekki með
neinu móti náð til félaganna.
Þetta er að oss virðist i augum
uppi, þvi þegar ætti að g jöra ráð
fyrir þesskonar einokun, þá yrði
félögin að vera sundruð og eyði-
lögð.og verzlun þeirra að vera
komin i hendur einstakra
manna. Þegar félögin væri i
fullu f jöri og nálega hver maður
i héraðinu ætti þátt i þeim, meiri
eða minni, þá gæti slik félög
aldrei orðið einokunarfélög
vegna þess beinlinis, að þau
gæti engan einokaö nema sjálf
sig”.
Hið bezta ráð
Ritgerð sinni lýkur Jón
Sigurðsson með þessum oröum:
„Það er þvi hið bezta ráð sem
vér að endingu getum gefiö
lesendum vorum á tslandi að
tefja ekki við að gánga i
verzlunaríélög, sem hafi
þann tilgáng að gjöra verzlun
vora innlenda i eiginleg-
asta skilningi heldur aö þeir
kappkosti sem mest.að ná hlut i
þessum félögum og koma þeim i
blóma. Þess eins skyldi félags-
menn gæta nákvæmlega, að
vera vandir að þeim forstöðu-
mönnum, sem þeir kjósa, og aö
sjá sér út únga efnilega menn til
að læra til verzlunar og gánga i
þjónustu félaganna undir stjórn
forstöðumanna þeirra. Upp-
gángur félaganna er mjög undir
stjórn þeirra kominn en þó
verða menn jafnframt aö
treysta uppá heppni og lán og
eins lika að vera við því búnir,
að óheppni kunni að henda sem
enginn getur fyrir séð. Það er
einkenni hinnar góðu stjórnar
aðfæra sér heppnina forsjálega
i nyt til hagnaðar félaginu og að
sjá svo við óheppninni að hún
valdi sem minnstu tjóni. I
verzlunarfélögunum og góöri
stjórn þeirra er fenginn einn
hinn bezti og vissasti visir til
sjálfsforræðis”.
Þórarinn Þórarinsson,
ritstjóri skrifar