Tíminn - 21.02.1982, Blaðsíða 26

I'1 4 4
26
>
/VO
Miihftf;
17 1, ,( t.\ ‘J.l.í
Sunnudagur 21. febrúar 1982
■ Lech Walesa skaut upp á
stjörnuhimin alþjóöast jórn-
málanna f verkfallinu I Gdansk i
ágúst 1980. Þessiobreyttirafvirki
varö á sextán mánuöum einn af
frægustu mönnum f heimi, lciö-
togi og tákn sjálfstæöa verka-
lýösfélagsins Samstööu og um 10
milijön Pólverja. Hann var enn i
fararbroddi Samstööu 13da des-
ember i fyrra þegar Jaruzelski
hershöföingi lýsti yfir herlögum I
PóIIandi, leysti Samstööu upp og
Lech
Walesa —
Hetja skipasmíðastöðvanna
lét handtaka flesta leiötoga henn-
ar. t greininni sem hér fer á eftir,
sem er by ggö á grein eftir mckinn
I’ól 1 ands sérf ræöing, Neal
Ascherson, er leitaö svara viö
þeirri spurningu hvernig menn
eins og Walesa veröi til. Þetta er
æviágrip, Lech Waiesa eins og
hann kom samferöarmönnum
sinum fyrir sjónir.
í fjölrituðu æviágripi sem Sam-
staöa lét prenta stendur einfald-
lega: „Lech Walesa fæddist 29da
september 1943 i Popowo i Lipno-
héraöi. ,,Ég lagöi upp i norðurátt
frá héraöshöfuðborginni Wlocl-
awek og haföi verið sagt að
handan viö bæinn og brúna yfir
Vistulu-á tæki annað landsvæði
við. Hér væri Kujawy, þar, á
hægri bakka árinnar, væri
Dobrzyn. Landslagiö svipaö, en
menningarlega gjörólik svæði.
„Annar heimur, annaö fólk”,
segja þeir. „Fólkið i Kujawy er
rólegt og hljóðlátt en fólkið I
Dobrzynerþrjósktog ofsafengiö.”
Frá miðju Chalin-þorpi, þar
sem Lech Walesa gekk í barna-
skóla, liggur vegurinn Ut á við-
áttumikil engi. Meðfram vegin-
um eru lotin tré. Við sjóndeildar-
hringinn eru fáein hUs á stangli:
þarna er Popowo, nær því ekki
einu sinni aö vera þorp. Ég nem
staöarframan við hússem virðist
vera þaö siöasta, handan við það
er aðeins birkikjarr og þar fyrir
handan auön og tóm.
Hundur gelti og i dyrunum birt-
ist bóndi. Hann útskýröi leiöina
að setri Walesa-fólksins: þvert
yfir hlaðið, handan við hlööuna er
stigur sem liggur aö tjörn, með-
fram henni, yfir hólinn og þar
stendur hUsið. Handan viö birki-
lund var hagi og litill einmana-
legur kofi og pinulitið fjós. Þar
fyrirhandan voru nokkur plómu-
tré. Dyrnar voru læstar. Ég sneri
aftur á bóndabæinn og þar var
mér boðiö inn. Það kom á daginn
aö Kosztowny-fjölskyldan, næstu
nágrannar Walesa fjölskyld-
unnar, var vel heima i sögu ná-
grannanna.
„Hvort ég man eftir Leszek?
Auövitað man ég eftir honum.
Þegar við giftumst var hann ný-
byrjaöur I skóla og átti alltaf leið
yfir hlaðið hjá okkur. Hann var
vel upp alinn, bauð alltaf góðan
daginn. Hann átti engan föður,
bara stjúpföður. Faðir hans dó
rétt eftir striðiö. Siöasta
striösáriö var farið meö okkur
til Mlyniec i nánd viö Torun til
aö vinna nauðungarvinnu viö
aö grafa skotgrafir. Faöir
Lechs vildi ekki grafa. Þeir
komu og sóttu hann, börðu
hann og fóru meö hann i búðirnar
i Mlyniec. Það var svo kalt aö
háriö á manni fraus fast við veggi.
Boleslaw varð veikur af bar-
smiöunum og kuldanum. Hann
skildi eftir f jögur litil börn. Móðir
Lechs giftist öðrum Walesa,
Stanislaw bróður Boleslaws.
Hann var þá ógiftur og yngstur af
Walesa bræðrunum sjö. Faðir
Lechs var trésmiöur. Hann og
bróöirhansbyggðuhlöðurog fjós,
þeir voru bestu andverksmenn-
irnir i sveitinni. Bolek lét ef tir sig
fjögur börn, þrjii komu undir i
ööru hjónabandinu. Svo Lesek er
uppalinn I fátækt. Fyrst bjuggu
þau ileirkofa og þaö var ekki fyrr
en löngu siöar að stjúpfaöir hans
byggði múrsteinshús.
Þau fóru til Ameriku aö heim-
sækja móðurömmu Lechs. Stjúp-
faðirinn er ennþá þar. Móðir
Lechs sneri aftur, i kistu. Hún er
grafin við hliðina á fyrri manni
sinum. Strákarnir urðu að hinum
ágætustu mönnum. Edward er
verkfræðingur, Stanislav býr I
Bydgoszcz. Já, og Lezek... Við
höfðum ekki heyrt neitt af honum
i mörg ár og þá birtist hann allt i
einu — i sjónvarpinu.
Kosztowny-fólkið sagðist hafa
heyrt um verkfalliö 1 Gdansk, en
vissi ekki mikiö um það. Það var
uppskerutimi, allir aö vinna á
ökrunum. Þetta er afskekkt
svæöi, þaö berast éngin dagblöð.
En allt í einu heyrðu þau I sjón-
varpi að Waiesa væri foringi
þessa mikla verkfalls. ,,A maður
aö trúa þvi eða ekki?” hugsaði
Kosztowny upphátt...
I barnaskólanum í Chalin eru
allir kennararnir horfnir sem
kenndu Walesa. Skólinn er
gamalt sveitasetur frá siðustu
öld, með sillum og stigum sem
brestur og brakar i.
Fyrir forvitni sakir flettu
kennararnir upp I gömlum eink-
unnarklöddum: það litur út fyrir
aö Lech hafi veriö meöal nem-
andi, engan veginn framdrskar-
andi.
Hann gekk f gagnfræöaskóla i
smábænum Lipno. 1 ferða-
bæklingum stendur að Pola
Negri, kvikmyndastjarna og
„fegursta kona i heimi”, hafi
fæðst þar. Hún hét i raun
Apolonia Chalupiec, i fyrra
hjónabandi sinu varö hUn her-
togayngja og i' hinu síðara prins-
essa. t Lipno ætla ástvinir sög-
unnar að setja upp byggðasafn til
að varðveita endurminningar
héraðsins, þar verður krókur
helgaður Polu Negri, og kannski i
framtfðinni annar helgaður Lech
Walesa.
,,Ef hann vinnur,” bætti
borgarritarinn við.
Fyrir utan bæinn stendur versl-
unarskólinn i skjóli viö hæð.
Skólastjórinn, Jezy Rybacki, sat
og las i þykkri bók. Hann var fús
að gefa upplýsingar um nemanda
sinn. „Hérna er það, árið 1958,
númer 1488, Lech Walesa, sonur
Boleslaws og Felixu. 1 fyrstu
spuröum við hvort þetta væri
gamli nemandinn okkar eða
ekki? Artaliöpassaði, útlitið lika.
Viö grófum upp gömlu einkunna-
bækurnar hans. Hann var I
meðallagi. Fékk sæmilegt i hag-
fræbi og likamsrækt og ágætt i
hegðun, en hann var verstur i
sögu. Maður sem nú er aö skapa
söguna.”
1 annarri bók voru umsagnir
frá heimavistinni þar sem hann
dvaldi. Hann reykir og lemur
félaga sina, stóö i einni.. I ann-
arri, Lech Walesa gengur um
berhöfðaöur, jafnvel þótt hann sé
með húfu í vasanum. Handa-
vinnukennari sagðium nemanda
sinn aðhann hefði verið hálfgerö-
ur slágsmálahundur, en við-
kunnanlegur fyrir þvi.
Skólastjórinn mundi eftir Lech
— ,,þó ég hafigleymtfiestum hin-
um. Hann hafði sérstaklega gott
skipulag á hlutunum. Til dæmis
þurftu krakkarnir á heimavist-
inni alltaf að þrifa gangana,
álmurnarskiptustá. Þegar röðin
kom aö álmu Walesa þurfti kenn-
arinn ekki aö reka þau áfram.
Klukkan hálf sjö á morgnana
vakti hann strákana, skipaði
einium hóp að skúra gólfin og
öörum aö bóna þau. Þegar kenn-
arinn vaknaði voru gólfin gljá-
andi. Ég var að rifja upp gamlar
endurminningar með nokkrum
kollegum um daginn og við vor-
um sammála um að strax þá
heföi hann sýnt greiniiega skipu-
lagshæfileika.”
Hann leit aftur i kladdann:
„Lech lauk skólanum 1961, hann
vann i áhaldahúsi rikisins og
siðan fór hann eins og margir
nemendur okkar sem laðast að
hafinu að vinna i skipasmiða-
stöö.”
2. júni' 1967 byrjaði Walesa að
vinna sem rafvirki i skipasmiða-
stöðinni i Gdansk. Verkstjóri
hans þar minnist þess aö hann
hafi verið „áhugasamur, agaöur
og aldrei seinn til vinnu”. Annar
starfsbróöir hans þar Henryk
Lenarciak var i verkfallsnefnd i
verkfallinu i desember 1970.
„Ég vann I sama skipi og Wal-
esa.Hann varfrekar þögullpiltur
og skar sig ekki Ur fjöldanum.
Stundum tók hann til máls á fund-
um en hann var aldrei mjög her-
skár. 1 mars 1968 heyrði ég hann
ráöleggja verkamönnum að fara
ekki á fund hjá stúdentunum
(sem þá voru i uppreisnarhug).
Þaö fór fyrst aö bera á honum
1970, hann barst upp á við i hring-
iöu þeirra daga. Þá sýndi hann
fyrst leiðtogahæfileika sina.”
12ta desember 1970 voru aug-
lýstar verðhækkanir í Póllandi.
Næsta mánudag safnaðist hópur
manns saman fyrir framan
skrifstofu skipasmiðastöövar-
innar i Gdansk. Nokkrir vinnu-
hópar lögðu strax niður vinnu.
Næsta morgun var mótmæla-
ganga frá skipasmiðastööinni
inn i borgina til lögreglustöðv-
arinnar i Swiercczewskigötu.
Klukkan átta um morgun-
inn höfðu mótmælendurnir her-
tekiö hluta af jaröhæðhiissins. Þá
heyröust fyrstu skotin og fyrstu
fórnarlömbin féllu. Stjórnvöld
sendu skriödreka á vettvang.
Eina leiöin til að verja vigi verk-
fallsmanna var að ráöast að her-
mönnunum með þviað aka bilum
á þá á fuliri ferð. Umhádegiövar
skollin á orrusta þar sem um
20.000 verkamenn börðust gegn
her og lögreglu.
Hvarvar Walesa? Sjónarvottar
segja að hann hafi veriö i göng-
unni, sumir i fylkingarbroddi.
Einhver sagðiað hannhafi haldið
ræöu standandi uppi á simaklefa.
Þegar árásin á lögreglustöðina
var gerð birtist hann óvænt i
glugga á annarri hæð. Hann
mæltisttilþessaðhættyrði við að
ráðast á fangelsi i nágrenninu.
Fólksfjöldinn lét sér segjast.
Þegar verkam ennirnir sneru
aftur I skipasmiðastöðina var lýst
yfir setuverkfalli og Walesa kjör-
inn I verkfallsnefnd.
Það var svo áriö 1973 að byrjað
var að reka verkfallsmennina frá
þvi i desember 1970 úr vinnu
undir ýmsu yfirskini. En það var
ekki fyrr en þrem árum slöar að
barst bréf þar sem var sagt að
„vinnusamningnum við borgara
Lech Walesa skyldi rift strax.”
Ástæðurnar voru: „Þaö er erfitt
að vinna með honum. Rætin orð
opinberlega um yfirmennina og
stjórnmálafélög, sem skapa
slæmt andrúmsloft á vinnustaðn-
um.
Sannleikurinn var sá að Walesa
hafði hallmælt stjórn Giereks á
verkamannafundi. Þegar hann
reyndi að fá Ieiðréttingu mála
fyrir dómstóli var úrskurðað að
gagnfýni á verkalýðsfélagsfundi
væri næg ástæða fyrir brott-
rekstrinum.
Engu siður fann Wlaesa sér
aðra vinnu nokkru siðar og réði
sig hjá fyrirtæki sem framleiddi
þungavinnuvélar. Fólk sem vann
meðhonum þarsegir: „Hann var
góður handverksmaöur, vann
hratt.” „Hann gerði við bila,
hann þoldi ekki biiaða bila. Hann
fiktaði i þeim þar til þeir gengu
aftur. Hann drakk sig aldrei full-
an, kom aldrei of seint. Forstjór-
inn kunni vel við hann. Og þegar
þeir báðu hann um að gefa
Walesa slæman vitnisburð neitaði
hann. En þeir þráuðust við vegna
þess vegna þess aöWalesa hafði
þá byrjað að starfa í frjálsu
ver ka lýðsfé lög un um. ”
Stofnnefnd frjálsu verkalýðs-
félaganna var sett á lagginrar I
Gdansk lsta mai 1978. Aðal-
hvatamaðurinn var rafverkfræð-
ingurinn Andrezej Gwiazda. Wal-
esa þekkti hann og þegar nefndin
var stofnuð varð hann einn af
virkustu félögunum. Hann
starfaði einnig á ritstjórn blaös-
ins „Strandverkamaðurinn”.
í fyrsta tölublaði þess sem kom
út iágúst 1978 var þessi yfirlýsing
„Við höfum engin pólitisk mark-
mið, v® viljum ekki þröngva
neinum pólitiskum skoðunum upp
á félagsmenn okkar og þá sem
hafa samúð með okkur, viö ætlum
ekki aö taka völdin. Þó gerum við
okkur grein fyrir þvi að við mun-
um verða ásakaöir fyrir aö taka
þátt I stjórnmálastarfsemi. Það
er svo margt sem er álitið vera
pólitiskt i okkar landi, eiginlega
allt annað en að tina sveppi út I
sveit.”
Vinnufélagi hans segir: „Wal-
esa kom með flugrit og til-
kynningar. Þaöhvarfallt á auga-
bragöi. Ég hjálpaði Walesa að
iima plaköt og tilkynningar á
veggi. Eittsinn reif einn af verka-
mönnunum niður plakat sem
var á vegg skrifstofubyggingar-
innar. Skömmu siðar var hann að
gera við vélarhluta sem datt
niður á löppina á honum þannig
að hann fótbrotnaði. Þá sagöi
Lech við hann: „Mundu þetta:
einhver limdi sannleikann upp á
vegg, ekki snerta við honum
aftur. Guð hefur refsaö þér.
Walesa var undir stöðugu eftir-
liti. Einu sinni fórum við saman i
jarðarför og eftir á bauö ég hon-
um heim i kaffi. „Ég held aö ég
ætti ekki að gera það, ekki
núna,” svaraöi hann. „Það er
fylgst með mér. Ef ég heimsæki
þig gætu þeir átt þaö til að gera
húsleit hjá þér.”
1 nóvember 1978 ákvaö stjórn
þungavinnuvélafyrirtækisins að
svipta borgara Walesa vinnunni.
Gott álit forstjórans gat ekki orö-
ið honum til bjargar. Hann sagði
sannleikann, en slikt fann ekki
mikinn hljdmgrunn. Hann skipti
ekki um skoðun og var lækkaður i
tign og i launum um 2000 zloty á
mánuði.
„Þegar við heyröum aðWalesa
hefði verið rekinn urðum við æfir
af reiði,” segir vinnufélagi hans.
„Við ákváöum að mótmæla. Wal-
esa fékk okkur ofan af þvi að gera
verkfall. „Reyniö ekki aö berj-
ast,”sagði hann. „Þá verðið þiö
hinir reknir lika. Þið eigið börn.
Við erum ekki nógu sterkir núna.
En sá timikemur þegar viö verð-
um sterkari en þeir og þá gerum
við eitthvað.” Ég tárfelldi þegar
hann fór.”
1 stuttan ti'ma vann Walesa á
bifreiðaverkstæði. Samverka-
maður hans þar minnist þess að
„Walesa hafi fljtítt fengið það orð
á sig að hann væri besti
bifreiðavirkinn, sá langbesti.
Strax og hann fór að vinna hjá
fyrirtækinu var hann undir stöð-
ugu eftirliti. A gangstéttinni
fyrir framan verkstæðið var
alltaf ókunnuglegur bill, óein-
kennisklæddir lögregluþjónar
voru alitaf að stjákla i kring
og annað veifið komu þeir
inn á verkstæöið.Þratt fyrirþetta
fjölgaði þeim sem aðhylltust hug-
myndir hans stööugt. Hann kom
með lesefni og kom af stað um-
ræöum. Hann hafði ótrúlega hæfi-
leika til aö ná sambandi við fólk
og orð hans um hlutverk frjálsra
verkaiýð6félaga höföu gott lag á
að sannfæra áheyrendurna.”
Og þá var hann rekinn á nýjan
leik.
Walesa var atvinnulaus allt þar
til verkföllin I ágúst 1980 byr juðu.
„Þeir voru alltaf að reyna að
klófesta hann”, segir frú Parol,
nágranni Walesa-fjölskyldunnar.
„Mest höfðu þeir þó við þegar
Szczpanski var jarðaður. Hann
hafði unnið með Walesa og þeir
voru reknirum svipað leyti. Einn
daginn hvarf hann sporlaust.
Nokkru s®ar fannst lik hans i
skurði. Fæturnir höföu verið
skornir af honum og nöglunum
kippt burt. Margt fólk héðan úr
hverfinu ætlaði að fara i jarðar-
förina.Umnóttina komuherbilar.
„Þetta varekki i eina skiptið að
Walesa var stungið inn,” heldur
frú Popol áfram. „Einu sinni
handtóku þeir hann I bænum.
Hann var á gangi með dóttursina
Mögdu og limdi upp nokkur pla-
köt i leiðinni. Þeir tróöu honum
inn i bil, keyröu heim, skiidu
barnavagninn eftir og fóru burt
með hann.
Sjötta barn þeirra fæddist
meðan Walðsa sat inni. Þeir
komu og náðu i hann sama kvöld
og kona hans átti að fæða. Hún
öskraði hástöfum: „Ekki taka
manninn minn”, svo allt húsiö
heyrði. Þeir slepptu honum næsta
morgun. Eftir það fór hann huldu
höfði nokkra hrið.”
Gamall starfsbróðir hans i
skipasmiðastöðinni hitti Walesa
nokkrum sinnum á brautarstöð i
nánd við stöðina. Walesa var að
útbýtta dreifimBum. Hann segir:
„Walesa heimsótti mig sunnu-
daginn lOda ágúst. Hann var að
flýta sér. Hann sagöi mér að það
yrði verkfall iskipasmiöastöðinni
eftir nokkra daga. „Og ég mun
koma fram á réttu augnabliki,”
sagöi hann. Og þaö gerði hann.”
Þýtt og endursagt.