Tíminn - 28.02.1982, Side 30

30
Sunnudagur 28. febrdar 1982
■ Stendahl, Balzac, Dickens,
Dostojevski, Tolstoy, Galdós...
Þeir eru til sem mundu telja
þessa höfunda stórrcaiista 19du
aldarinnar. Vift þekkjum fimm
fyrsttöldu mæta vel, en hver i ó-
sköpunum ersá siftasti? Þekkjum
vift hann? Og þó — nafn hans og
mynd af honum hefur birst á
sjónvarpsskjánum undanfarin
sunnudagskvöld. Hann er nefni-
lega höfundur sögunnar „Fortun-
ata og Jacinta": sem samnefndir
spænskir sjónvarpsþættir eru
gerftireftir. Bækur Galdósar hafa
aldrei náft þvi aft vera lesnar utan
heimalands hans, Spánar. Undir
lok sfftustu aldar voru þær aft vfsu
þýddar á heimstungur, en náftu
aldrei fótfestu i hinni hverfulu
heimsmenningu. Enn i dag eru
afteins tvær af bókum hans á
markafti íenskum þýftingum. Um
íslenskar þýftingar hefur auftvitaft
aldrei verift aft ræfta. Samt er þaft
álit margra þeirra sem til þekkja
aðGaldós hafi verift mikiU rithöf-
undur og verftskuldi sess meftal
hinna stóru skáldsagnahöfunda á
19 du öld, þegar skáídsöguformift
stóð i hvað mestum blóma meft
vaxandi borgum og borgarastétt.
Galdós fæddist i Las Palmas á
Kanarieyjum i maimánuði 1843,
tiunda og siftasta barn Sebastians
hann þagði. Þau komust aö sam-
komulagi. Hann fór til Madrid aft
lesa lög.
,Laganámy í Madrid
Samkomulag? 1 raun var hann
ekki síöur viljasterkur en hún.
Þetta var ágætis fyrirkomulag i
alla stafti. Þaft skipti ekki máli
hvaft hann læsi efta þættist lesa i
Madrid. Aftalatriftiö var aft
komast i stórborgina meft nægi-
lega vasapeninga.
ólíkt mörgum samtimahöfund-
um hans vissi Galdós mjög
snemma hvafthann ætlafti aft taka
sér fyrir hendur. Hann ætlafti
fyrstog slftast aft veröa rithöfund-
ur. Ollum virtist hann vera fram
úr hófi hlédrægur og óframfærinn
og sú var raunin. En hann var
ekki hógvær. Hann ætlafti aft
verfta mesti rithöfundur á Spáni
og burtséö frá unglingsdraumum
bendir fátt til þess aft hann hafi
nokkurn tima efast um aft sér
myndi takast þaft. Þetta var hans
ær og kýr þegar hann kom fyrst
til Madrid og þegar hann dó
fimmtfu árum siftar blindur og
heilsulaus.
Ar eftir ár lét hann skrá sig sem
laganema vift háskólann, og alltaf
varft útkoman sú sama, hann náfti
ekki prófum vegna laklegrar
haffti unglingurinn Dostojevski
lika reynt aö gera 30 árum áftur.
Eitt verk hans frá þessum tima
fjallar um brottrekstur Máranna
af Pýrenneaskaganum. Þessar
afurftir mótunaráranna hafa
aldrei verift leiknar og eru sagftar
vera fyrir neftan allar hellur. Þaft
þarf I sjálfu sér ekki aft segja
neitt, fyrstu tilraunir annarra
höfunda af stefnu realismans
voru ekki ýkja merkilegri.
Fyrsta verkift sem kom á prent
eftir Galdós var þýfting á Pick-
wick Papers eftir Dickens. Þaft
var soldift skrítift fyrirtæki, þvf
hann lærfti aldrei aft tala ensku og
i raun bendir ekkert til þess aft
hann hafi nokkurn tfma náft valdi
á þvi tungumáli. En þarna upp-
götvafti hann hvar skáldgáfa sin
lá og sneri sér aft skáldsagnagerft.
Reyndar höfftu aftrir hönd f bagga
þar — f jölskyldan liffti enn I þeirri
trú aft hann væri vift laganám,
þótt augljóst væri aft ástundunin
væri ekki eins og á varft kosift.
Tuttugu og fjögra ára gamall
sigldi hann aftur til Las Palmas i
fri (hann átti afteins eftir aft koma
þar einu sinni i viftbót á lifsleift-
inni). Samdóma álit var aft lög og
bókmenntir ættu ekki samleift.
Sjálfur lét hann fátt uppi um á-
form sfn. Einhver fékk hugljóm-
vaknafti athygli nokkurra áhrifa-
mikilla bókamanna.
Skömmu sfftar var nafn hans á
allra vörum, rétt eins og þegar
Dostojevski varft frægur á einni
nóttu fyrir bók sina Fátækt fólk.
Frjálslyndir gáfumenn voru ekki
fjölmennir en menn lögftu viö
hlustir þegar þeir sögöu aft þarna
heffti Spánn eignast meiri háttar
rithöfund. Ariö 1873 þegar Galdós
var þritugur hófst hann svo
handa vift aft skrifa svokallaöar
Episodas Nacionales efta
Þjóftlegar frásagnir, röö sögu-
legra skáldsagna sem urftu tutt-
ugu á næstu sex árunum. Hann
kom til móts vift væntingar
spænskra lesenda, sagfti löndum
sinum sögu 19du aldarinnar án
allra falsana efta fegrana, bæk-
urnar kveiktu vonir og ekki spillti
fyrir aft kápurnar á skáldsögun-
um tfu i fyrri hluta verksins, sem
hann skrifafti á afteins tveimur
árum, voru f spænsku fánalitun-
um. Sagnfræftin var traust, inn-
sæi rithöfundarins var ósvikift,
hann tók aft visu afstöftu meft
frjálslyndum, en reyndi á engan
hátt aft draga fjöftur yfir þaft.
Ekkert bílífi ...
Galdós var ekki nema þrftugur
en samt orftinn virtasti rithöf-
en hann heföi getaö sagt hift sama
um Madrid bóka sinna meft full-
um rétti.
Galdós haffti sérstakt lag á aft
fjalla af skilningi og sannfæringu
um konur og fyrsta samtfftarsag-
an, La Desheradada — Hin arf-
lausa, segir söguna af stúlkunni
Isidóru. Hún elst upp á fátæku
sveitaheimili, en i þeirri trú aö
hún sé I raun eftalborin, amma
hennar sé hertogaynja. Faftir
hennar og frændi sýna henni skjöl
þessu til stuftnings. A endanum
trúir hún og lifir upp frá þvi i
þeirri fullvissu aft hún sé ekki á
réttri hillu f lffinu. Hún verftur
eyftslusöm, kærulaus og til-
gerftarleg eins og margar kven-
persónur i bókum Galdósar. Rétt
eins og hjá öörum frægum Spán-
verja, Don Quijote, verftur i-
myndunin raunveruleikanum
yfirsterkari.
„Amman” reynir aftkoma fyrir
hana vitinu, en óskhyggjan er
orftin inntak llfs hennar og hún
leitar réttar sfns fyrir dómstól-
um. Hún tekur sér elskhuga, fyrst
af ást, en sfftan til aft fæfta sig og
klæfta. Loks kemst hún aft þvf aft
faftir hennar er bilaftur á gefti og
hefur falsaft skjölin. Undir lok
bókarinnar er hún öreigi, úrkula
vonar og eina úrræfti hennar er aft
BENITO PÉREZ GALDÓS
— höfundur Fortunötu og Jacintu
Pérezar og Doloresar Galdós.
Faftirinn var orftinn fimmtlu og
niu ára, móftirin fjörutiu og
þriggja. Aft spænskum sift var
barnift skirt hvorki meira né
minna en Benito Maria de los
DoloresPérez Gaidós. Fööurnafn
hans var þvi i raun Pérez, en likt
og annar frægur Spánverji, Pablo
Picasso, gekk hann undir nafni
móftur sinnar allt frá unglingsár-
unum. Móftirin var heldur ekkert
blávatn, auk þess sem hún var
mun ættgöfgari en faftirinn. Börn-
in voru alin upp I góöum kaþólsk-
um sift, hlýöni og ástundunarsemi
voru höfuftdyggöir. Fjölskyldan
taldist til efri hluta millistéttar-
innar og sæmilegar vonir um
frama og ábata i heiminum. Upp-
runalega haföi mófturafinn komiö
til Kanarieyja sem fulltrúi Rann-
sóknarréttarins, þaft var virftu-
legt starf sem ekki féll oft I hlut
leikmanns. Sebastian Pérez var
vissulega af lægri stigum, forfeft-
ur hans voru bændur, en hann
haffti staftift sig vel I herþjónustu
o'g hlotift orftur fyrir vikift og i
þokkabót dágóöar jarfteignir.
Hann stóft i skugganum af eigin-
konunni, en var þó á engan ha'tt
kúgaftur efta Htilsigldur.
Eins og titt er um yngstu börn
var Benito bæfti ofdekraftur og of-
verndaöur. Móftirin sló eign sinni
á hann og haffti á honum stöftugar
gætur. Þaft kom fljótt i ljós aft
hann var ýmsum gáfum gæddur
og henni var mjög i mun aö hann
yki hróftur fjölskyldunnar. Hann
hlaut bestu skólagöngu sem Las
Palmas gat boftift upp á, lærfti
latinuog frönsku og liklega slang-
ur i ensku. Hann las heil ósköp,
stóft sig bærilega i skólanum en
ekki meira. Aft likindum var hann
þegar byrjaftur aft skrifa i laumi,
auk þess sem hann sýndi umtals-
verftar listgáfur. Skopmyndirnar
hans þóttu svo góftar aft þær voru
varftveittar i skólanum. Siftar á
lifsleiftinni átti hann til aö
skreyta handritin sin meft smá-
skyssum eins og Dostojevski.
En mófturinni var þessi timasó-
un þvert um geft. Og hún heffti
vart orftift rólegri heffti hún vitaft
aö hann skrópafti stundum i skól-
anum til aft ráfa um höfnina og
öngstrætin. Heima og I skólanum
var hann óeftlilega þögull og hlé-
drægur, en athyglisgáfan og aug-
un voru i lagi. Móftirin ákvaft aö
ekki þýddi aft sóa hæfileikum
hans i svona lagaft. Fyrir mann af
hans stétt kom fátt annaft til
greina en laganám, siftan stæöu
honum allar dyr opnar i em-
bættisþjónustunni, nifturstafta
hennar var aft hann skyldi fara til
Madrid og lesa lög. En Benito
langafti ekki aft lesa lög, hann
ætlafti aft verfta arkitekt um þess-
ar mundir. Þau deildu, hún talafti,
timasóknar. 1 fyrstu tókst honum
bæfti aft fela þetta háttarlag sitt
fyrir fjölskyldunni og fyrir sam-
stúdentum sinum, sem er sannar-
lega nokkuö óvenjulegt þegar tvi-
tugur piltur á I hlut.
En hann var llka óvenjulegur.
Hann sat á kaffihúsum, hlustafti,
fylgdist góftlátlega meft, en tók
nánast aldrei til máls. En samt
var hann vinsæll og vinmargur.
Þaft var eitthvaft gott og traust I
fari hans. Hann var ekki laglegur,
andlitift var heldur sviplaust,
augun smá og slvökul, hávaxinn
af Spanverja aft vera og meft
þykkt dökkt hár.
„Hóruunginn”
Einn hæfileiki jók mjög á vin-
sældir hans á kaffihúsum. A
meftan hinir ungu mennirnir
skeggræddu stjórnmál, trúar-
brögft og ekki slst konur, sat hann
hljóftur og bjó til fugla úr pappir.
Samlandi hans Miguel de
Unamuno gerfti þetta lika, þegar
honum fannst athyglin ekki
beinast nógu mikiö aft sér bjó
hann einnig til pappirsfugla.
Galdós bjó lfka til pappirsmyndir
af kunnum vændiskonum I
Madrid. Stúdentunum hefur ekki
þótt siftur varift I þaft. Sumir upp-
nefndu hann „E1 Chico de las
Putas” — Hóruungann, en i þvi
fólst reyndar óvæntur sannleiks-
kjarni um háttarlag Galdósar.
Þeir áttu ekki gott meft aft gera
sér i hugarlund hvaft hann ætlafti
sér I llfinu? Einhver hélt meira aft
segja aft hann væri njósnari á
snærum lögreglunnar! Loks sást
hann ganga inn á ritstjórnarskrif-
stofu dagblafts. Þannig lá I þvi,
hann ætlafti aft verfta blafta-
maftur.
En fyrir Galdós var þaft aöeins
eitt þrep I stiganum. Eins og
fyrirmynd hans Dickens var hann
mjög frambærilegur blaftamaftur
og skrifafti reglulega I fáein blöft.
Hann þénafti einhverja peninga,
en rikulegustu launin voru þó
staftgóft þekking sem hann fékk á
afkimum Madridborgar. Þó hann
væri fæddur á Kanarfeyjum kom
aldrei annaft til greina en aft lita á
rithöfundinn Galdós sem Madrid-
búa I húö og hár..
Hann sóaöi ekki miklum kröft-
um I blaftamennskuna. Eins og
titt var um unga andans menn á
ofanverftri 19du öld las hann
Dickens, Balzac og Schiller og
aukinheldur spænska rithöfunda
sem nú eru flestum gleymdir, en
hafa kannski ekki haft minni á-
hrif á mótun hans þótt sfftri væru.
1 leiftinni var hann svo aö stiga sin
fyrstu spor á rithöfundabrautinni.
Þaft var ofureölilegt aö hann sem
barn sins tima reyndi fyrst aft
skrifa ljóftleiki I stll Schillers, þaft
un — hvernig væri aö skjóta
saman og senda hann til Parisar.
Þaft er á huldu hvernig Parisar-
ferö heföi átt aft beina hug hans
aftur aft lögfræftinni, en frá hans
bæjardyrum var þetta auftvitaft á
hinn allrabesta veg. 1 Paris sem
þá var óumdeilanlegur nafli
heimsins átti hann enn frekari
ástarævintýri vift Balzac og
þegar hann sneri heim hófst hann
handa vift aft skrifa sögulegar
skáldsögur I álika stórum stil og
fyrirmyndin. Þaft áttu enn eftir aft
lifta tiu ár þar til hann öftlaftist svo
mikift þjóftfélagslegt og mannlegt
innsæi aft honum tækist aft fjalla
um sitt eigift umhverfi.
Spænsk
endurfæðing
A tlma Galdósar velti Spánn sér
stöftugt upp úr óhagstæftum
samanburfti vift glæsta fortlft, for-
tlft sem menn sáu I fjarlægftar-
bláma. í samanburöi vift norftur-
hluta álfunnar var Spánn kyrr-
stæftur bæfti menningarlega og
félagslega og menn á borft viö
Galdós voru I stööugri leit aft leift
inn I framtiöina. Hann var frjáls-
lyndur þjófternissinni, haffti litla
trú á valdi og valdsmönnum og
eins og Dostojevski 1 öftrum enda
álfunnar þyrsti hann I þjóftlega
endurfæftingu, sem kæmi aft inn-
an, frá fólkinu sjálfu. A yfirborft-
inu var hann hógvær, en undir
niftri trúfti hann þvi aö hann gæti
lagt sitt af mörkum meft skáld-
sögum sinum. t bakgörftum
Evrópu, Rússlandi og Spáni,
trúftu menn ákaft á mátt orfta og
hugmynda og Galdós ætlafti eins
og rússnesku stórmeistararnir aft
segja fólkinu sannleikann um þaft
sjálft, leifta þaft út úr eyftimörk-
inni.
Hann gekk einna ötullegast
fram i baráttunni gegn kirkjunni.
Allt frá miftöldum haffti skuggi
kirkjunnar grúft yfir Spáni og I
klerkastéttinni sá Gáldós helgi-
slepju, valdhroka, drambsemi og
verndara fáfræfti og hjátrúar.
Þaft var loks þegar hann var
orftinn tuttugu og sjö ára aft hann
kom til dyranna eins og hann var
klæddur og tjáfti fjölskyldunni aft
hann ætlafti aft verfta rithöfundur
og ekkert annaft. Þá gaf hann út
fyrstu sögulegu skáldsöguna
Gullbrunninn. En á þessum tima
var heldur dauft yfir bókaútgáfu I
Madrid, rithöfundar neyddust til
aft borga útgáfukostnaft úr eigin
vasa og láta bækurnar siftan
endurgjaldslaust 1 bókabúftir.
Viftbrögftin voru nákvæmlega
engin I fyrstu, en Galdós haffti
alltaf gott lag á aft koma sjálfum
sér á framfæri. Hann fór lofsam-
legum orftum um bókina I blafti
sem han ritstýrfti sjálfur og þá
undur Spánar og ein aftalmálpipa
frjálslyndis þar I landi. Hann var
ákaflega agaftur og reglusamur,
bæöi sem rithöfundur og privat-
persóna, hvernig mátti þaft ööru-
visi vera hjá manni sem skrifaöi
meira en 80 skáldsögur og um 20
leikrit. Þeim sem sjá rithöf-
undarstarfift I töfraljóma finnst
æviskeift Galdósar án efa hálf lit-
laust. Þegar hann vaknafti vift
sólarupprás stóö kaffibolli og glas
meft heitri mjólk á skrifborftinu.
Þar voru allir papplrar og skrif-
færi I röft og relgu, annars gat
hann ekki einbeitt sér. Hann var
óforbetranlegur piparsveinn og
tvær systur hans sáu um dagleg-
an rekstur heimilisins, hreinlega,
virftulega og óaftfinnanlega. Hann
haffti mjög gott minni á bæöi orft
og myndir og þurfti aldrei aft
glöggva sig á þvi sem hann haffti
skrifaft daginn áöur. Þegar hann
var kominn yfir örftugasta
hjallann og kominn á skrift meö
bók skrifafti hann hratt og örugg-
lega. Þaft var heldur ekki mikift
bilifi á honum, siftdegis fór hann á
kaffihús og kvöldmatinn snæddi
hann siftan á veitingahúsi — samt
var svigrúm fyrir einn litinn ósift I
timatöfiunni, meira um þaft siftar.
Samtiðar-
skáldsögurnar
Galdós varft bæfti frægur og
efnaftur, en þó var þaft ekki fyrr
en hann var 38 ára aft hann fór aft
rita þau verk sem halda nafni
hans á lofti. Arift 1881 birti hann
fyrstu skáldsöguna I ritröftinni
Novelas Contemporáneas eöa
Samtiftarskáldsögur. Fyrir-
myndin var augljóslega Balzac
sem fyrr á öldinni haffti skrifaft
flokk um hundraft laustengdra
skáldsagna undir nafninu La
Comédie humaine. Samtiftar-
skáldsögurnar eru mörg sjálf-
stæft verk, en persónur og staftir
sem koma vift sögu i bók eftir bók
tengja þessa miklu samtiftarsýn
Galdósar.
Einn meginstyrkur Galdósar lá
1 náinni þekkingu hans á Madrid,
hann þekkti öllum samtiftar-
mönnum sinum betur skugga-
hliftar stórborgarinnar. Balzac
rataöi um flesta refilstigu sam-
félagsins, skrifafti um aftalsmenn
borgara, listamenn og spássiu-
fólk. Galdós gerfti gott betur og
haffti höndina á slagæft fátæktar-
hverfanna, slömmanna. 1 hugan-
um haffti hann innbyggt kort af
borginni, götu fyrir götu, hús
fyrir hús. Fræftimenn hafa
teiknaö kort af Madrid eftir bók-
um hans. James Joyce stærfti sig
af þvi aft ef Dublin færist skipti
þaft engu máli, þaö væri hægt aft
endurreisa hana eftir Ulysses.
Galdós tók ekki svo stórt upp I sig,
selja sjálfa sig. Þetta er kannski
hálf reyfarakennt, en eins og i
mörgum siftari bókum hans ligg-
ur styrkur Galdósar I næmlegum
sálarlýsingum og aukapersónum
sem lifga upp á bókina.
Tvær sögur um
giftar konur
Meistarasmlö hans Fortunata
og Jacinta spannar miklu viftara
svift og er bæöi dýpri og meiri en
nokkuftsem Galdós geröi fyrr eöa
slftar. Hann var fjörutiu og
tveggja þegar hann hóf aft skrifa
bókina og lauk henni tveimur ár-
um siftar. Hún kom út I fjórum
hlutum og er álika mikil aft vöxt-
um og Strift og friftur eftir
Tolstoy. Henni var heldur fálega
tekift bæöi gagnrýni og lof létu á
sér standa. Venjulega fengu slik
viöbrögft mjög á Galdós, en i
þetta sinn var hann þess fullviss
aö hann heföi slegiö réttan tón,
þótt öll önnur verk hans féllu i
gleymsku myndi þetta lifa.
Undirtitill alls verksins er Tvær
sögur um giftar konur. Þaft er
satt svo langt sem þaft nær, en
segir þó ekki nándar nærri alla
söguna. Konurnar eru báftar ást-
sjúkarf mára lagi. Hin ljóshærfta
Jacinta giftist frænda slnum Ju-
anito, hún elskar hann af lifi og
sál og hjónabandift er öllum
þóknanlegt. Juanito er glaö-
lyndur og aftlaftandi, gengur i
augun á konum og ósköp góöur
þegar þaft reynist honum ekki of
dýrt. Hann er erfingi aö miklum
auftæfum, en hefur 1 raun litla
hæfileika til annars en aft bræfta
meyjarhjörtu. Fyrstu mánuftina
eru ungu hjónin mjög hamingju-
söm og lýsingar Galdósar leiftra
af æskufjöri. En fyrirhjónabandift
hefur Juanito hrifist af annarri
stúlku, Fortunötu. 1 fátækra-
hverfi sér hann spengilega unga
konu fyrir utan búftarholu, hún er
aft éta hrátt egg. Ólikt Jacintu
geislar af henni frumstæö lifs-
nautn sem heillar Juanito. Hún
er munaftarlaus, alin upp i ræs-
inu, og hefur dregift fram lifift á
þvl sem elskhugar hennar hafa
lagt henni til. Hún selur sig ekki
fyrir peninga, en smávægileg
ástúft mundi hrökkva til. Innan
tiftar elskar hún Juanito jafn heitt
og unga saklausa konan hans.
Jacinta er alls ekki kaldlynd,
þvert á móti, en ást hennar er
mófturleg, borgaraleg, hana
langar i barn sem hún getur svo
ekki eignast. Ast Fortunötu er
aftur á móti þversagnakennd,
ástrlftufull, fórnfús.
Andstæftan milli þessara
tveggja kvenna er kjölfesta sög-
unnar. Juanito heldur lifinu I
Fortunötu og heimsækir hana
annaft slagift. Þau eignast tvö
börn. Þaft fyrra deyr. Hún leggur
trúnaft á allar heitstrengingar
hans. Jacintu verftur smátt og
smátt ljóst aft hann hefur hjá-